2005, tom XXXIX, numer 4 strony 709-717
Obraz siebie dziewcząt
chorujących na anoreksję psychiczną
Self-imageof
female adolescents suffering from
anorexianervosaGrzegorz Ini e wic z
Instytut Psychologii, Uniwersytet Jagielloński Dyrektor: dr hab. n. hum. W. Losiak Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży CM UJ
Kierownik: prof, dr hab. n. med. J. Bomba
Summary
Aim: The paper presents results of research concerning the differences in some aspects of self-image between female adolescents with anorexia nervosa (who meet criteria of DSM-IV) and their healthy peers.
Method: Each group consisted of 30 individuals. They completed the Offer Self-Image Questionnaire for Adolescents (OSIQ). It is a self-descriptive persona
lity test that can be used for measuring the adjustment of adolescents between the ages of thirteen and nineteen.
Results: The study revealed some interesting differences between groups. They refer mainly to emotional aspects of their functioning.
Conclusions: The basic conclusion is that self-image of anorectic girls is much more disturbed than of the healthy girls. Significant differences are presented and discussed according to the literature.
Słowa klucze: anoreksjapsychiczna, obraz siebie Key words:anorexia nervosa,self-image
Wstęp
Systematyczne badania naukowe nad zaburzeniamijedzenia rozpoczęły się na przełomielat60. i 70. głównie w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej.Cho
ciaż wPolsce obserwujemy odlat90. wzrost zainteresowania tymi chorobami, wciąż liczba badań empirycznych, poświęconych zarówno anoreksji, jaki bulimiipsychicz nej, nie jest duża.
Podjęciebadań w naszym kontekście kulturowym wydało misię interesujące z po
wodu, akcentowanegoprzez wielu badaczy, dużego wpływuczynników społeczno- -kulturowych na pojawianie się i przebieg zaburzeń jedzenia [1,2, 3, 4, 5].
Drugim istotnympowodempodjęcia badań był fakt, iż część zaburzeń opisywa
nych u cierpiących zpowodu anoreksji lub bulimiii można zaobserwować również u zdrowych osób wokresie dojrzewania, chociaż, jaksięwydaje, w mniejszym nasi leniu [6, 7, 8, 9]. Tu również możemypodejrzewaćznaczący wpływ czynników spo
łeczno-kulturowych [10].
Według Reykowskiego [11, 12] przy tworzeniu charakterystyki osobowości nie wystarczy charakterystyka czyichś potrzeb, motywów i postaw, ale konieczne jest przede wszystkim uwzględnienie struktur poznawczych regulujących zachowanie.
Aby zrozumieć zachowanie człowieka, nie wystarczy tylkopoznanie tego,jak spo
strzega on świat. Równie istotne jest to,jakspostrzegaonsamegosiebie. To,jakdana osoba spostrzega i rozumie siebie samą, określa sięmianem„obrazu własnej osoby”
lub„pojęciemo własnym ja”. Ma ono dwa źródła. Pierwszymznichjest własnedo świadczenie człowieka, drugim -informacjeosobie uzyskaneod innych ludzi, zwłasz
cza od osób znaczących.
Zarówno istotny wpływ czynników społeczno-kulturowych na występowanie i przebieg zaburzeń jedzenia, jak i podobieństwo niektórych objawów zaburzeń je
dzenia do zachowań spotykanychu osób w trakcie prawidłowo przebiegającego okresu dojrzewaniawpłynęły na wybranie przez mnie jako celu moich badań porównania niektórych aspektów obrazu samego siebie osób chorujących na anoreksję psychicz
ną i ich zdrowych rówieśników.
Dzięki tłumaczeniom kwestionariusza Offera służącego do badania obrazu sa mych siebieu młodzieży, który został użyty w prezentowanych badaniach, istnieje możliwość porównania uzyskanych wyników z wynikami innych autorów [13, 14], doczego powrócęw dalszej częściartykułu.
Osobybadane
W badaniu wzięło udział 30 dziewcząt chorującychnaanoreksję psychiczną, roz
poznawaną zgodnie z kryteriamiklasyfikacyjnymi DSM-IV [15]. Przy doborze gru py badanej oparłem sięnadiagnozie medycznej, ponieważ wyklucza ona zaburzenia jedzenia jako objaw innej choroby, zarówno psychicznej (np.jako początek schizo frenii), jaki somatycznej (np. nadczynność tarczycy czycukrzyca). Grupa kontrolna składała się z 30 zdrowych dziewcząt, dobranych do pary z dziewczętami z grupy badanej. Wcelu uzyskania jak największego podobieństwa pomiędzy grupami dobór odbywał się z uwzględnieniem podstawowych danychdemograficznych i rodzinnych:
wieku, klasy szkolnej,pozycjiwśródrodzeństwa,miejsca zamieszkania, wykształce
niai zawodu rodziców.
Badane dziewczęta były wwieku od 16do 19 lat. W obu grupach średnia wieku wynosiła 17, 07 roku (SD=1, 14). Prawie połowa dziewcząt w każdej grupie (43%) miała 16 lat.Wprawdzie dyskusyjny wydaje sięwpływpozycji wśród rodzeństwana funkcjonowanie jednostek, niemniej przydoborzegrupy kontrolnej ta zmienna zosta ła wzięta pod uwagę. Ponad połowa dziewcząt z obu grup byłanajmłodsza z rodzeń
stwa (60%).
Metoda
W badaniach zastosowano kwestionariuszOffera służący do badania obrazu sa
mych siebie u młodzieży (The Offer Self-ImageQuestionnairefor Adolescents) [16, 17].Opierasięonnadwóch założeniach. Po pierwsze, konieczne jest badanie jedno stek w różnych obszarach ich funkcjonowania, gdyż wniektórych mogąsobie one dobrze radzić,podczasgdy w innych ich funkcjonowanie może być z różnych przy czyn zaburzone. Po drugie, świadomośćosób wwieku dojrzewania jest wystarczają ca, aby narzędzie typu self-report mogłobyć zastosowane do badania. Empiryczne badaniaz wykorzystaniem omawianego narzędzia potwierdziłypowyższe przypusz czenia.
Kwestionariusz służydobadaniamłodzieżymiędzy 13 a 19rokiem życia. Składa się ze 130 twierdzeń odnoszących się doobrazuwłasnej osoby. Poszczególne skale składają sięmniej więcej w połowie z twierdzeń pozytywnieopisujących badanąosobę i w połowie- opisujących negatywnie. Kwestionariuszjestnarzędziem dostarczają cyminformacjina temat tego, jakosobabadana przeżywa różneobszaryswojegoja i swojegofunkcjonowania społecznego.
Adaptację kwestionariusza do polskich warunków przeprowadziła W. Badura- -Madej [18]. Współczynniki Cronbacha alpha poszczególnychskal,z podziałem na grupy według płci i wieku, w wersji oryginalnej zostały zamieszczonew podręczni kudokwestionariusza[17],wwersjipolskiej- wmaszynopisie podręcznika do kwe
stionariusza. Współczynniki te wskazują, iż kwestionariusz ma zadowalającepara
metry statystyczne.
Narzędzie składa się z 11 skal, wyróżnionychna podstawie teoretycznychprzy puszczeń, którezostałyprzyporządkowane 5 obszaromobrazu własnejosoby:
• Ja psychologiczne (psychological self) -odnosi się do uczuć, pragnień, fantazji, doświadczeńjednostki ijej stosunku do własnej emocjonalności,własnego ciała i poczucia kontroli impulsów emocjonalnych; składają się na nie skale: kontrola emocjonalna, zrównoważenie emocjonalne, obrazwłasnego ciała.
• Ja społeczne (social self) - odnosi się do przeżyć jednostkizwiązanychz podej
mowaniem relacji z rówieśnikami, wartościami, którymi siękieruje, orazplanów naprzyszłość;składają się na nie skale: relacjespołeczne,morale1, cele: wykształ cenie i zawód.
• Ja seksualne(sexual self) -odnosisię dostopnia zintegrowania popędu seksualne go; pytania koncentrują się wokół tego,jak badany czuje się z seksualnymi do
świadczeniami i zachowaniami, tworzy je skala:stosunek do sprawseksualnych.
• Jarodzinne (familial self) -opisujerodzaj związku badanego z rodzicami,przeży wane w stosunku do nichemocje oraz emocjonalny klimatwdomu, tworzy je ska la: relacje rodzinne.
• Mechanizmy radzenia sobie (coping self) - odnosi się do stopniaradzenia sobie z frustracjami; tworzą je skale: przystosowanie do świata zewnętrznego, psycho patologia, przystosowanie.
' Skala ta została wyłączona w porównaniach transkulturowych ze względu na małą trafność i dużą zależność od kontekstu socjokulturowego.
Wyniki badań
Podstawą opisu sposobuprzeżywania wybranych obszarów obrazu własnej oso
byprzezbadane grupy był kwestionariuszOffera służącydo badania obrazu samych siebie umłodzieży.
Tabela 1 Średnie, odchylenia standardowe i istotność różnic* w skalach kwestionariusza Offera
u dziewcząt z grupy badanej i kontrolnej**
* Do zbadania istotności różnic między grupami użyto testu t-Studenta. Do obliczeń staty
stycznych użyto pakietu statystycznego Statistica for Windows
** Niższy wynik uzyskany w kwestionariuszu Offera wskazuje na lepsze funkcjonowanie badanych w danym wymiarze
GRUPA BADANA M (SD)
GRUPA KONTROLNA
M (SD) t P
Kontrola emocjonalna 23,57 (6,45) 19,13 (6,41) 2,67 p<0,01
Zrównoważenie
emocjonalne 29,43 (8,77) 20,77 (6,82) 4,27 p < 0,01
Obraz własnego dała 31,10 (6,29) 24,03 (6,04) 4,44 p <0,01
Relacje społeczne 27,27 (7,09) 22,43 (5,83) 2,89 p < 0,01
Cele: wykształcenie, zawód 16,67 (3,71) 16,43 (3,63) 0,25 n.i.
Postawy seksualne 32,03 (7,69) 22,13 (5,73) 5,65 p < 0,01
Relacje rodzinne 45,17 (14,94) 39,03 (10,66) 1,83 n.i.
Kontrola świata zewn. 13,10 (4,12) 10,80 (3,46) 2,34 p < 0,05
Psychopatologia 30,80 (9,11) 24,53 (9,27) 3,10 p <0,01
Przystosowanie 30,07 (6,08) 27,60 (6,16) 1,56 n.i.
Wykres 1. Średnie wyniki uzyskane przez badanych w kwestionariuszu Offera
We wszystkich skalach grupabadana uzyskała wyższe wyniki (tabela 1, wykres 1),co wskazuje na to, że dziewczęta chorujące na anoreksję gorzej funkcjonują w po
szczególnych obszarach w porównaniu ze zdrowymi rówieśniczkami. Różnice staty stycznie istotne wystąpiły w średnichwynikach w siedmiuskalachnadziesięć. Sąto:
kontrola emocjonalna, zrównoważenie emocjonalne, obraz własnego ciała, relacje społeczne, postawy seksualne, kontrola świata zewnętrznego i psychopatologia. We wszystkich tych skalach,oprócz ostatniej, odchyleniastandardowe wskazują namałe zróżnicowanie wyników. W skali „psychopatologia”zaznacza się większezróżnico
wanie wyników w grupie dziewcząt z anoreksją. Średnie nie różniły się wskalach:
wykształceniei zawód,relacje rodzinne i przystosowanie. W skali „relacje rodzinne”
odchylenia standardowe wskazująnawiększezróżnicowanie wyników w grupiedziew
cząt z anoreksją.
Omówienie wyników
Uzyskane wkwestionariuszu Offera wyniki wskazują naszereg różnicw obrazie własnej osoby pomiędzy dziewczętami chorującymi na anoreksję a ich zdrowymi rówieśniczkami.
Pierwszy,wyróżniony przezOfferai mierzony za pomocą jegokwestionariusza,ob szar to „Japsychologiczne”,związany z uczuciami, pragnieniami, fantazjami jednostki, a także z jej doświadczeniami i stosunkiem dowłasnej emocjonalności, poczuciemkon troli icielesności. Kontrola impulsówemocjonalnychu dziewcząt chorującychna ano
reksję wporównaniu ze zdrowymi rówieśniczkamiwydaje się słabsza i dlatego mogą u nichwystępować zachowaniapozostającepod silnymwpływem przeżywanych emo cji. Podobnie osłabionawydaje się być tolerancjana frustrację, z czegomoże wynikać trudność w kierowaniu swoimi działaniami w sytuacjach związanych z dużym napię ciem emocjonalnym, koniecznościąwprowadzenia jakichś zmianczy w sytuacjach, gdy osiągnięcie celu z różnych powodów jest dlanichbardzoistotne.
Mechanizmyobronne dziewcząt chorujących naanoreksjęwydająsięsłabelub/i niedojrzałe.Używając terminów psychoanalitycznych, osoby te możnascharaktery zować jako posiadające słabe ego. Stopień zrównoważenia emocjonalnego jest niski, stąd ichnastrój może się gwałtownie zmieniać.W klimacie emocjonalnym dominują negatywneemocjeutrudniające przeżywanie satysfakcjonujących, pozytywnych uczuć.
Doświadczanie własnego ciała i przemian związanych zdojrzewaniemnapawa cho rena anoreksję niepokojem i niepewnością. Cielesność jest źródłem raczej negatyw
nychniżpozytywnych przeżyć.
Potwierdzeń tych przypuszczeń dostarczają wyniki uzyskane wwymiarze mecha nizmów radzeniasobie, sugerują one bowiem,że dziewczęta z anoreksją nie radzą sobie z przeżywanymi frustracjami, których źródła tkwiąwświecie zewnętrznym.
Poziom psychopatologii,rozumianej jako częste przeżywanie negatywnych emocji w stosunku do siebie i wrelacjachz innymi ludźmi, wskazuje, iż systemmechani
zmów radzenia sobie jest słaborozwinięty lub nieadekwatny.
Obszar „Ja społecznego” związanyjest zrelacjami z rówieśnikami orazplanami na przyszłość. Uzyskanewyniki wskazują, iż relacje z rówieśnikami dziewcząt cho
rujących na anoreksję w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami są dla nich mniej satysfakcjonujące i mogą one czućsięsamotnei wyalienowane. Byćmoże powodem tego jest słabo rozwinięta empatia. Jeśli chodzi o rzutowanie siebie wprzyszłość - wydaje się ono takie jak u rówieśników. Można spodziewaćsię, iż mają onestosun
kowojasno określone plany dotyczące swojejprzyszłości, zwłaszcza w zakresie dal szej edukacji czy przygotowania do pracy w określonym zawodzie. Zwracali na to uwagę jużBomba iwsp. [8], dla których rzutowanie siebie w przyszłość wyraźnie odróżnia osoby chorujące na anoreksję od cierpiącychz powodudepresji.
Wyniki uzyskane w „Ja seksualnym”, odnoszącymsiędopoziomu integracji,po
jawiającego się w okresie dojrzewania, popędu seksualnego ze sferą emocjonalną i społeczną, wskazują na konserwatywną i unikającą postawę dziewcząt z anoreksją wobecwłasnej cielesności i seksualności. Przeżywane emocje ipodejmowane dzia
łania związanez wchodzeniemw relacje zosobami przeciwnej płci wydają się bar
dzo ograniczone i ubogie. Można wręcz podejrzewaćodcięcie sięodwszystkiego, co związanejest z własną seksualnością. Zaburzenia w zakresie „Ja seksualnego” mogą też wpływaćna funkcjonowanie społecznetychdziewcząt, w którym kontakty z oso
bami przeciwnej płci stanowią jeden zważniejszych elementów istnieniawgrupie rówieśniczej. Potwierdzałoby to przypuszczenia badaczy, rozumiejących anoreksję jako nieświadome zaprzeczanie własnej kobiecości i niechęć do stania się dorosłą
kobietą (por. [19]).
Trudności w zaakceptowaniu przez rodzicówseksualności dorastających dzieci występują także w zdrowych rodzinach. Jak pokazują badania Offera i wsp. [20], wktórych porównywano spostrzeganie siebie przez dorastającą młodzież i spostrze ganie ich przez rodziców, właśnie w sferze seksualnej występowałynajwiększe róż
nice. Rodzice nie dostrzegali bądź pomniejszali występowanieu swoich dziecicech świadczących o dojrzewaniuseksualnym. W rodzinach z dzieckiem chorym naano reksję akceptacja jego seksualności może byćo tyle trudniejsza, iżoznacza ona pro ces emocjonalnego odcinania się od rodziców i większej niezależności,co przy wy stępujących wtych rodzinach trudnościach w przystosowaniu się do nowych sytu acji możebyć przez ich członkówpostrzegane jako zagrożenie dla rodzinnej home ostazy [21].
Dziewczęta chorujące na anoreksję w opisie swoich emocji iswojego stosunku do rodziców nieróżnią się odzdrowych rówieśników, nacowskazują wyniki uzyska
ne w „Ja rodzinnym”.Liczne badaniadowodząjednak wielu nieprawidłowości w funk cjonowaniu tych rodzin [22, 23]. Można stąd przypuszczać, iż obraz rodziny dziew
czątz anoreksją jestraczej obrazemżyczeniowymniż rzeczywistym odzwierciedle
niem wewnątrzrodzinnych relacji. Emocjonalne uwikłanie i nadopiekuńczość jako cechycharakterystyczne dla tychrodzin [21 ]oraz przekazywane przez pokolenia prze
konania idealizujące rodzinę [24] sprawiają, iż dziewczęta z anoreksjąmogą mieć małą możliwość konfrontacjiz realnie istniejącymi problemami.
Uzyskane w badaniuwyniki podobne są do prezentowanychprzez innych auto rów, którzy dodatkowo dokonali podziału chorujących na anoreksję dziewcząt na dwie grupy. Casper i wsp. [13] porównywali dwie grupy chorujących na anoreksję;
młodszą, w wieku 12-15 lat, i starszą, w wieku 16-19 lat, zezdrowymi rówieśnika
mi. Generalnie można stwierdzićduże podobieństwo do wyników uzyskanych prze
ze mnie. W porównaniu ze starszą grupą, która wiekowo odpowiada dziewczętom w prezentowanych tu badaniach, różnica dotyczy jedynie skali kontroli świata ze wnętrznego. Osoby badane przez Caspera i wsp. nie różniły sięod zdrowychrówie
śników wradzeniu sobie zfrustracjami.Z kolei w młodszej grupiechorujących na anoreksję stwierdzono brak różnic istotnych statystycznie dodatkowow skalach: ob
raz własnego ciała ipsychopatologia. Mogłoby to sugerować, iż uchorych na ano reksjęw młodszym wieku występuje większa akceptacjawłasnej cielesności i prze żywają oni więcej pozytywnych emocji w stosunku do siebie i innych osób. Z per
spektywy dynamiki okresu dojrzewania można przypuszczać, iż przemiany biolo giczne związane z ciałem, we wczesnymich etapie, gdy niesą jeszcze takwyraźne, powodują mniej negatywnych czysprzecznych emocji. Dopiero w późniejszymwie
ku,gdy stająsię wyraźniejsze, mogą powodować szereg nieprzyjemnychodczuć.
Swift i wsp. [14]porównywalimiędzy sobą dwiegrupy dziewcząt chorujących na anoreksję. Kryterium podziału stanowił wiek dziewcząt - podobniejak w powyż
szych badaniach. W większości skal badane z obu grup uzyskały podobne wyniki.
Wyjątek stanowiłyskale zrównoważenia emocjonalnego, obrazuwłasnegociała iprzy stosowania.Możeto sugerować, iż u osób z anoreksją wraz z wiekiem zwiększasię emocjonalne niezrównoważenie, któremutowarzyszy przewaga uczuć negatywnych, wzrasta stopień niezadowolenia zwłasnego ciała i nieakceptowania zmian, którym ono podlega, oraz zmniejsza się możliwośćradzenia sobiez otoczeniem.
Podsumowanie
Celem przeprowadzonychbadań było porównaniewybranychaspektówobrazu własnej osobydziewcząt chorujących na anoreksję iich zdrowych rówieśniczek. Na podstawie uzyskanych wyników można przypuszczać, iż zaburzenia obrazu samych siebie nie dotycząjakichś poszczególnych jegoaspektów, lecz jego całości. Chociaż przedstawione badania nie do końca mogą to potwierdzić, można przypuszczać, iż nieprawidłowości w sferze emocjonalnej mogą być istotnym czynnikiem,odpowie
dzialnym za przeżywane przez nie trudnościw innych obszarach. Trzeba tu jednak pamiętać, iżzarówno dominowanie negatywnychemocji, jak i nieprawidłowości czy niedojrzałość mechanizmów obronnychmogą być również wynikiem przemian zwią zanych zsamym okresem dojrzewania. Wynikać z tego może wniosek o konieczno ści traktowaniazaburzonychobszarów obrazu samychsiebie nietylko wkontekście choroby, ale również specyfiki okresu rozwojowego.
Собственная картина девушек, болеющих психической анорексеией Содержание
Задание исследований. В работе представлены результаты исследований избранных аспектов собственной картины девушек, болеющих в периоде созревания психической анорекеией. Использована Международная классификация болезней четвертого пересмотра. Проведено сравнение симптомов со здоровыми ровесницами.
Метод. Обе две группы состояли из 30 девушек. В исследовании использован
глоссарий для оценки собственной картины у молодежи Оффера, который предназначен для лиц 13-19 лет.
Результаты. В исследовании обозначились многие интересные различия между группами девушек, относящиеся, прежде всего, к эмоциональной сфере.
Выводы. Общий вывод, который можно определить при исследовании больных психической анорекеией, относится к более выраженному нарушению собственной картины.Существенно статистически различия были сравнены с литературными данными.
Selbstbild der an Anorexia nervosa kranken Mädchen Zusammenfassung
Ziel. Im Artikel wurden die Ergebnisse der Studie an den gewählten Fragen des Selbstbil
des der Mädchen in der Pubertätszeit vorgesteilt, die an Anorexia nervosa nach der DSM - IV Klassifizierung krank sind, im Vergleich mit den gesunden Gleichaltrigen.
Methode. Die beiden Gruppe bestanden aus 30 Personen. Das angewandte Mittel war der Fragebogen für Untersuchen des Selbstbildes bei Jugendlichen von Offer, der für die Untersu
chung der Personen in der Altersgruppe von 13 bis 19 Lebensjahr bestimmt ist.
Ergebnisse. Die Studie zeigte viele interessante Unterschiede zwischen den Gruppen, die vor allem emotionelle Sphäre betreffen.
Schlussfolgerungen. Die Hauptschlussfolgerung, die man ziehen kann, betrifft das viel mehr gestörte Selbstbild bei kranken Mädchen. Statistisch bedeutende Unterschiede wurden im Bezug auf die Literatur besprochen.
L’image de soi des filles souffrant de l’anorexie nerveuse Résumé
Objectif. Cet article présente les résultats des recherches concernant certains aspects de l’image de soi des filles souffrant de l’anorexie nerveuse (diagnostiquées d’après les critères de DSM-TV) et des filles saines.
Méthode. Chaque groupe compte 30 personnes. Elles sont examinées à l’aide du question
naire d’Offer (the Offer Self-Image Questionnaire for Adolescents) qui analyse les jeunes gens de 13-19 ans.
Résultats. On note plusieurs différences très intéressantes touchant surtout la sphère émo
tionnelle de ces deux groupes analysés.
Conclusions. Conclusion générale - l’image de soi est plus troublée chez les filles souf
frant de l’anorexie nerveuse. Les différences signifiantes sont discutées à la base de la littératu
re en question.
Piśmiennictwo
1. Arondeus J, Weeda-Mannak W. Female sex-role conflicts and eating disorders. W: Dolan B, Gitzinger J, red. Why women? Gender issues and eating disorders. London: European Council on Eating Disorders; 1991.
2. Dolan B. Why women? Gender issues and eating disorders. London: European Council on Eating Disorders, 1991.
3. Selvini Palazzoli M, Cirillo S, Selvini M, Sorrentino AM. Family games. General models of psychotic processes in the family. London: Kamac Book; 1989.
4. Wolska M. Zaburzenia odżywiania się w perspektywie kulturowej i społecznej. W: Józefik B, red. Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania się. Kraków:
Collegium Medicum UJ; 1996.
5. Wren B, Łask B. Aetiology. W: Łask B, Bryant-Waugh R, red. Childhood onset anorexia Nervo
sa and related eating disorders. Hove (UK), Hillsdale (USA): Lawrence Erlbaum Associates, Publishers; 1993.
6. Badura-Madej W. Psychologiczne problemy okresu adolescencji. W: Orwid M, red. Zaburzenia psychiczne u młodzieży. Warszawa; Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich; 1981.
7. Bomba J. Biologiczne problemy okresu dojrzewania i ich psychiczne następstwa. W: Orwid M, red. Zaburzenia psychiczne u młodzieży. Warszawa: PZWL; 1981.
8. Bomba J, Badura-Madej W, Bielska A, Domagalska-Kurdziel E, Gardziel A, Izdebski R, Józe
fik B, Kwiatkowski R, Lebiedowicz H, Pietruszewski K, Szelerewicz L, Wolska M, Zyblikie
wicz D. Rozpowszechnienie i obraz depresji u dzieci i młodzieży w świetle bezpośrednich ba
dań populacji nieleczonej. Psychiatr. Pol. 1986; 3: 184-189.
9. Obuchowska I. Psychologiczne aspekty dojrzewania. W: Jaczewski A, Woynarowska B, red.
Dojrzewanie. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne; 1982.
10. Offer D, Ostrov E, Howard KI. Adolescence. What is normal? Am. J. Dis. Child. 1989; 143.
11. Reykowski J. Obraz własnej osoby jako mechanizm regulujący postępowanie. Kwart. Pedagog.
1970; 3: 45-58.
12. Reykowski J. Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności człowieka. W:
Tomaszewski T, red. Psychologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe; 1978.
13. Casper RC, Offer D, Ostrov E. The self-image of adolescents with acute anorexia nervosa. J.
Paediatr. 1981; 98: 656-661.
14. Swift WJ, Bushnell NJ, Hanson P, Logemann T. Self-concept in adolescent anorexics. J. Am.
Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1986; 25: 826-835.
15. Diagnostic and statistical manual. Fourth edition. Washington DC: American Psychiatric As
sociation; 1994.
16. Offer D, Ostrov E, Howard KI, Atkinson R. The teenage world. Adolescents ’ self-image in ten countries. New York, London: Plenum Medical Book Company; 1988.
17. Offer D, Ostrov E, Howard KI, Dolan S. A manual for The Offer Self-Image Questionnaire for Adolescents (OSIQ). 1989.
18. Badura-Madej W. Kwestionariusz do badania obrazu siebie u młodzieży Ojfera (maszynopis).
19. Johnson C, Thompson M, Schwartz D. Anorexia nervosa and bulimia: An overview. W: Bums WJ, Lavinge JV, red. Progress in pediatric psychology. USA, Orlando:Grune & Stratton, Inc.;
1984.
20. Offer D, Ostrov E, Howard KI. Family perception of adolescent self-image. J. Youth Adolesc.
1982; 4: 281-291.
21. Minuchin S, Rosman BL, Baker L. Psychosomatic families. Anorexia nervosa in context. Cam
bridge, Massachusetts, London, England: Harvard University Press; 1978.
22. Józefik B, Iniewicz G, Namysłowska I, Ulasińska R. Obraz relacji rodzinnych w oczach rodzi
ców pacjentek chorujących na anoreksję psychiczną - część I. Psychiatr. Pol. 2002; 1: 51-64.
23. Iniewicz G, Józefik B, Namysłowska I, Ulasińska R. Obraz relacji rodzinnych w oczach pacjen
tek chorujących na anoreksję psychiczną - część II. Psychiatr. Pol. 2002; 1: 65-81.
24. White M. Anorexia nervosa: a transgenerational system perspective. Fam. Proc. 1983; 3:
255-273.
Otrzymano: 4.02.2004 Zrecenzowano: 2.06.2004 Przyjęto do druku: 6.07.2004
Adres: Instytut Psychologii UJ
31-120 Kraków, al. Mickiewicza 3
