PRACE JĘZYKOZNAWCZE
19
S T U D IA PO LO N ISTY C ZN E
pod redakcją
Aliny Kowalskiej i Aleksandra Wilkonia
Uniw ersytet Śląski
Katowice 1991
JACEK W AR C H A LA
Asymetria wiedzy w dialogu potocznym — przyczynek do organizacji dialogu
Prymarną funkcją wypowiedzi językowych jest tworzenie i transmitowanie znaczeń, ale sekundarnie spełniają one dodatkowe zadania polegające na utrzymywaniu wzajemnej uwagi, sygnalizowaniu zgody lub niezgody, zmiany tematu lub własnego punktu widzenia, utrzymaniu spójności rozmowy przez konstruowanie wspólnej linii tematycznej itd. W bezustannej aktywności utrzymywane są przy tym minisystemy towarzyszące w postaci gestów fun
kcjonalnych jako ekstralingwistycznych ekwiwalentów.
Ujęcie takie ma szczególne znaczenie dla określenia sytuacji rozmowy, dialogu potocznego (abstrahując jednocześnie od szerokiego pojmowania dialogu, w którym mieszczą się takie układy, jak: czytelnik — pisarz-autor, władza — lud itd.).
Owo konstruowanie i transmitowanie nie jest udziałem jakichś abstrak
cyjnych uczestników aktu mowy zredukowanych do elementu ramy modalnej, lecz konkretnego nadawcy i konkretnego odbiorcy, którzy w danej sytuacji współtworzą czy raczej współpodtrzymują wzajemnie zaakceptowane ognisko wizualnej i poznawczej uwagi. Tę sytuację Goffman1 określa mianem „spot
kania” lub „utarczki” (encounier). Rozmowa jest społecznie organizowana nie tylko w tym sensie, że ktoś do kogoś mówi, ale jako mały system wzajemnie zatwierdzonego i zwykle rytualnie kierowanego działania2face-to-face. Uczes
tnicy podczas rozmowy aktualizują elementy charakteryzującego ich systemu przekonań, poglądów, przesądów o różnym stopniu koherencji, a także manifestują pewną konkretną wiedzę o świecie.
Pojęcie „wiedza o świecie” funkcjonuje w lingwistyce i teorii komunikacji, oznaczając jeden z zasadniczych warunków porozumiewania się. Jest to pojęcie abstrakcyjne i jako takie służy np. do objaśniania zjawisk presupozycji.
1 E. G o f f m a n : The neglected sitmtion. In: Language and Social Context. Penguin 1972, s. 61—66.
2 Tamże, s. 63.
Warto się jednak zastanowić, czy w przypadku dialogu potocznego, tak silnie przecież obciążonego sytuacyjnością budowaną przez uczestników i ich kon
kretne otoczenie, nie byłoby zasadne wydzielenie z tej abstrakcyjnej wiedzy elementów, które konkretnie przynależą nadawcy, a nie przynależą odbiorcy, i odwrotnie. Idzie przy tym o to, aby elementy tak rozumianej wiedzy mogły być poddane intelektualnej refleksji, empirycznie wydzielone, a nie tylko intuicyjnie przewidywane.
Interesująca wydaje się tu propozycja W. Labova3, który dla potrzeb analizy dyskursywnej wydzielił A-events, tzn. zdarzenia, rzeczy, o których wie A, lecz nie wie B; B-events jako zdarzenia, o których wie B, a nie wie A;
AB-events, czyli wspólną wiedzę A i B. Taka dystrybuq'a wiedzy ujawnia jej asymetryczność. I właśnie asymetria wiedzy wydaje się fundamentalnym czynnikiem kształtowania wszelkich wypowiedzi, zwłaszcza wypowiedzi dialo
gowych. Jej świadomość posiadają wszyscy uczestnicy aktu mowy: odbiorca, gdy pyta lub prosi o wyjaśnienie, oraz nadawca, gdy „dopasowuje” swoją wypowiedź do zakładanej przez siebie wiedzy odbiorcy (modelowym przy
kładem mogą tu być rozmowy typu: dorośli — dzieci). Jest widocza w roz
prawie naukowej i potocznej rozmowie.
Przyjrzyjmy się fragmentowi wypowiedzi wchodzącej w skład obszerniejszej rozmowy:
(1) (...) zapomniołech pedzieć w nowym bylómiu tysz byo gimnazjum ino jo chodziył do gimnazjum klasycznego do chożowa nie / bo było gimnazjum matematyczno-przyrodnicze / f chożowje i było gimnazjum klasyczne yy f tym yy na pofstańcuf no to jo chodził do tego gimnazjum klasycznego [...]■*.
t k 2/n, 43
Fragmenty wyróżnione wyraźnie przerywają tok narracji, nie należą bowiem do relaq'onowanych wydarzeń, stanowiąc ich opisowe tło. Nadawca uzupełnia relację o te elementy, które należą do jego wiedzy, lecz — zgodnie z jego przewidywaniami — nie należą do wiedzy odbiorcy i nie mogą być przez niego wywnioskowane (tzn. presuponowane) z samego toku relaq'i, czyli z sądów w niej zawartych, a mają jakiś wpływ na jej spójność. Pełnią funkcję referencjalną przez uobecnienie odbiorcy tych elementów świata nadawcy, które nie są jego udziałem. Wyznaczają granice tego świata przez iden
3 W. L a b o v: The study o f Language in its Social Context. In. Language and Social Context.
Penguin 1983, s. 302.
4 Teksty dialogów pochodzą z kilku źródeł: Teksty języka mówionego mieszkańców miast Górnego Śląska i Zagłębia. Red. W. L u b a ś. T. 2. Cz. 1-2. Katowice 1980 (oznaczone tutaj TK);
K. P i s a r k o w a : Składnia rozmowy telefonicznej. Teksty. Wrocław 1975 (Pis); teksty nagrane przez samego autora (JW); teksty oznaczone jako TK i JW zapisywane były' w konwencji skróconego zapisu fonetycznego opracowanego przez zespół W. Lubasia, natomiast teksty Pis.
tyfikowanie jego elementów, a zarazem likwidują asymetrię wiedzy między nadawcą i odbiorcą.
Zagadnienie „wiedzy wspólnej” i „braku wiedzy wspólnej” koresponduje z pewnym, dającym się wyprowadzić z rozważań Mathesiusa, pojmowaniem dwóch centrów komunikacyjnych: tego, co jest znane (datum), i tego, co nie jest znane, co jest nowe dla któregoś z uczestników dialogu (novum)5. Nasz powrót do pierwotnej koncepcji Mathesiusa uzasadnia fakt, że wraz z roz
wojem badań nad aktualnym rozczłonkowaniem zdania następowało stop
niowe utożsamienie datum i novum z tematem i rematem, a w końcu z ar
gumentem i predykatem6. Zanikał zatem czynnik sytuacyjny, a problematyka umieszczana była w orbicie płaszczyzny semantycznej zdania izolowanego.
Nasz zamiar to próba oddzielenia datum, / novum od tematu / rematu poprzez nadanie pierwszej z tych par odcienia pragmatycznego. Ten właśnie trop można odczytać w pracy I. Kovtunovej7, gdy rozważając stosunek między tym, o czym się mówi (temat), a tym, co o tym się mówi (remat), pisze: „Ale to, o czym się mówi, niekoniecznie musi być znane, a to, co się o tym mówi, niekoniecznie musi być nieznane. [...] Tak więc temat nie zawsze pokrywa się z danym, a remat z nowym.”8
Jeżeli rozważymy w tym kontekście następujący dialog:
(2) A: A kto to tam tak plącze, co tam się dzieje?
B: Jakiś chłopiec opadł, z roweru spadł.
to, biorąc pod uwagę rozkład tematów i rematów w parach typu: PYTANIE
— ODPOWIEDŹ, analizowanych przez Sgalla, Hajićovą i Panevovą9, frag
menty wyróżnione w wypowiedzi A będą pytaniem o remat, a wypowiedź B będzie rematem (z elizją tematu). Gdy jednak odejdziemy od rozważań nad izolowanymi zdaniami10 i weźmiemy pod uwagę przypadek asymetrii wiedzy, wówczas to, o co pyta A, nie jest mu znane, i dlatego pyta B, dla którego to właśnie jest informacją znaną. Innymi słowy: to, co dla A jest novum, to dla B jest datum. Przynajmniej tak właśnie należy widzieć pragmatyczny sens wypowiedzi dialogowych typu: pytanie — odpowiedź.
5 V. M a t h e s i u s : O tak zwanym aktualnym rozczłonkowaniu zdania. W : O spójności tekstu.
Wrocław 1971, s. 7—12.
6 S. K a r o l a k : Budowa tematyczno-rematyczna (perspektywa funkcjonalna) zdania. W:
Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia. Warszawa 1984, s. 30—39.
1 I. K o v t u n o v a : Sovriemiennyj russkij jazyk. Poriadok slow i aktualnoje czljenije pried- łoźienija. Moskva 1976.
• Tamże, s. 44—45.
9 P. Sgall, E. H a j i ć o v a , J . P a n e v o v a : The Meaning o f Sentence in Its Semantic and Pragmatic Aspects. Praga 1986, s. 260—261.
10 F. D ane S: Semantyczna i tematyczna struktura zdania i tekstu. W: Tekst i język. Problemy semantyczne. Red. M. R. M a y e n o w a . Wrocław 1974, s. 29.
Informacja, która w kontekście językowym może być rematem, w konkret
nej sytuacji, uwzględniającej także asymetrię wiedzy uczestniczących w komu
nikacji interlokutorów — tematem, a więc informagą już znaną przynajmniej jednemu z nich.
W związku z tym, że ten sam element, ta sama część informacji mogłaby być z pewnego punktu widzenia zarazem rematem, jak i tematem, proponuje
my rozdzielić terminy datum / novum i temat / remat, a rozdział taki uzyska sens pragmatyczny właśnie w dialogu. Datum / novum w naszej koncepcji to dwa centra komunikacyjne wypowiedzi dialogowej, oddające stan wiedzy nadawcy i odbiorcy w danym momencie trwania dialogu (tzn. uwzględniające asymetrię wiedzy). Datum to ta część informacji, którą znają obaj uczestnicy dialogu, novum jest informacją nieznaną (nową) dla jednego z uczestników, lecz znaną dla drugiego — trudno bowiem wyobrazić sobie sytuację, żeby w dialogu mogła się pojawić informacja nieznana dla obu interlokutorów naraz (mogą być nieznane pewne fakty, szczegóły, może to być informacja niepełna, nieprawdziwa, ale nie może być nieznana, skoro się pojawiła).
Novum to ta minimalna informacja, która posuwa dialog w przód „o jeden krok”; zostaje przejęta przez interlokutora i staje się jego punktem wyjścia.
Z punktu widzenia dialogowych wymian11 novum stanowi element motorycz- ny, rozwijający dialog, datum zaś — element statyczny, utrzymujący wspólną linię tematyczną. Przejście informacji z novum do wspólnego tematu jest wzajemnie uzgadniane przez uczestników dialogu, którzy współprodukują go m.in. poprzez zabiegi negocjowania (wspólnego tematu). Dyskursywna spój
ność dialogu polega więc także na precyzyjnym identyfikowaniu nowej informacji i uzgodnionym wprowadzaniu jej do datum oraz na wyraźnym oddzielaniu informacji nowej od już znanej lub takiej, która przewidywana jest przez mówiącego jako znana. W wypadku pojawienia się więcej niż jednej informacji nowej odbiorca musi zinterpretować i wybrać tę, która współtworzy wspólny temat. Wadliwy wybór prowadzi do nieporozumień i zachwiania spójności dialogu oraz, w efekcie, do konieczności ponownego uzgadniania tematu (datum).
W procesie oddzielania informacji znanej od nieznanej pomagają wyspe
cjalizowane dyskursywne operatory: słuchaj, wiesz, a także zaimki wskazujące.
A. Słuchaj: Zwykle przy omawianiu tekstów mówionych podkreślano jego funkcję fatyczną — nawiązywania kontaktu12. Wydaje się jednak, że
11 „Wymianą” nazywa autor niniejszego artykułu podstawową jednostkę dialogu o postaci minimalnej: I — R (Inicjacja — Reakcja) lub I — R — C (Inicjacja — Reakcja — Coda).
Wymiana traktowana jest jako jednostka interakcyjna o stałej sekwencji elementów wewnętrznych, objawiająca znaczną spójność, która nie zezwala na ich rozerwanie lub przestawienie. Koncepcja takiej jednostki została przedstawiona szerzej w obszernym artykule, który ukaże się w najbliższym 9 tomie „Socjolingwistyki” , a także w książce złożonej do druku pt. Dialog a tekst.
przede wszystkim spełnia on funkcję metakomunikacyjnego operatora wpro
wadzającego nową — z punktu widzenia kontekstu — informację. Fakt ten potwierdzałoby częste pojawianie się tego łeksemu na początku dialogu:
(3) X: Halo, słucham.
Y: Dzień dobry.
X: Dzień dobry.
Y: Słuchaj, dostałam dzisiaj list od mamusi.
Pis. C III, 205
Także wewnątrz kontekstu dialogowego mcże wprowadzać treści nowe, czyli sygnalizować novum:
(4) J: a ja stuwom / kurde dzie tam stuwą / wjencej A: słuchaj / wiesz co / ja hm hmm / ja sie boje szypko
jeździć / znaczy / boje sie
JW
B. Wiesz: Słuchaj zwykle alternuje funkcjonalnie z leksemem wiesz.
W zasadzie (może być także pauzą wypełnioną) wprowadza on informację znaną (datum) lub informację, którą nadawca sugeruje jako znainą:
(5) J: czy jest u nas w domu jakiś otljeracz / czy ktoś widział...
A: dinks?
Al: dinks
K: wiesz / widziałam dinks fw pokoju
J: [acha acha
JW
Odwoływanie do wspólnej wiedzy odbywać się może poprzez wyraźne sformułowanie sądu określającego część owej wiedzy (przykład 5) lub przez pozostawienie samego elementu metakomunikacyjnego i odwołanie się mil
cząco do wiedzy, którą powinien — zgodnie z przewidywaniami nadawcy
— posiadać odbiorca:
(6) ...jag nam sie udaje tak sie udaje powoli bo powoli / mamy kłopoty z wykonafcami ji s tym nó j / ze spszentem / bo wjadomo//
TK 2/11, 57
C. Zaimek wskazujący: Wysoka frekwencja zaimków wskazujących w tek
stach mówionych podkreślana była niejednokrotnie13, zawsze jednak przy
pisywano im referencjalną funkcję wskazywania czy wyodrębniania danego
13 W. M i o d u n k a : Funkcje zaimków w grupach nominalnych współczesnej polszczyzny mówionej. Kraków 1974.
13 „Prace Językoznawcze”
elementu rzeczywistości14. O ile jednak referencja deiktyczna jest niewąt
pliwa w takich przykładach, jak: Podaj mi tę książkę, o tak, tę właśnie (z dodatkowym gestem wskazującym, który może towarzyszyć wypowiedzi), o tyle w następujących przykładach wątpliwa okazuje się referencja lub, aby się wyrazić precyzyjniej, jest ona drugoplanowa:
(7) Sz: [...] zachorował teros na tom olowice i jusz tak ma K: acha pylice taką
Sz: taka no
TK 2/1, 113
(8) K: jag jusz ten ojciec s tymi tapetami wyskoczył / myśmy obliczyli / dwadzieścia jeden dolaruf / daajcie spokuj
JW
(9) A: widziałeś fczoraj ten nocny film s tym / noo / delonem?
JW
W żadnym z tych przypadków zaimek wskazujący nie wyodrębnia jakiegoś elementu spośród mnogości elementów (np. tej samej klasy), nie zawiera zatem tzw. informacji wyznaczającej; nie zastępuje też gestu wskazywania ani taki gest nie towarzyszy samej informacji i na dobrą sprawę zaimek mógłby być po prostu pominięty zwłaszcza tam, gdzie wspólna referencja nie podlega dyskusji, np.: ten ojciec (małżeństwo rozmawiające o tapetach może mówić tylko o ojcu męża — ojciec żony zmarł); z tym Delonem (jest tylko jeden znany aktor o nazwisku Delon); ten nocny film (telewizja w Polsce nadaje tylko jeden nocny film w sobotę około godz. 2300, a rozmowa odbyła się w ponie
działek).
Zatem nie wskazywanie przedmiotów (wyodrębnianie) jest funkcją prymar- ną tych zaimków w dyskursie, lecz identyfikowanie elementów należących do wspólnej wiedzy interlokutorów. Dzięki metakomunikacyjnej funkcji wymie
nionych tu operatorów dyskursywnych następuje waloryzacja na przestrzeni tekstu pewnych elementów informacji jako już znanych obojgu interlokuto
rom, grupowanie ich w obrębie datum i oddzielanie od informacji nowych Wiem oraz zaimki wskazujące spełniają funkcję sygnałów (markerów) datum, słuchaj spełnia funkcję sygnału novum.
Szczególna frekwencja tego typu operatorów w tekstach mówionych wskazuje na stałą konieczność negoq'owania wiedzy wspólnej przez
14 Por.: Z. T o p o l i ń s k a : W yznaczoność (tj. charakterystyka referencjalna) grupy imiennej w tekście polskim . „Polonica” 1976. T. 2; „Polonica” 1977. T. 3; H. W r ó b e l : Function o f the D em onstrative Pronoun „ten" in Spoken Polish. In: Polish T ekst Linguistirs. Uppsala, 1984,
uczestników rozmowy, współtworzenia tematu poprzez wprowadzanie A-events i B-events do AB-events, ogólnie: stałą konieczność organizowania napływających informacji, gdyż możliwość ich ponownego prześledzenia w naturalnym dialogu jest przecież praktycznie niemożliwa.
ilueK Bapxa.ia
ACHM M ETPłiH 3H A H H 0 B OEHXOflHOM flH A JIO rE — IIO IIOBOfly O PrA H H 3A U H H ^ H A JlO rA
P e 3 i o Me
CTaTbs nocBameiia Bonpocy coxpaHeHHa eflaHcroa AHa.iora S jiarcw pa tohhom}’ hach-
TH(J)HLlHpOBaHHK) ytaCTHHKaMH H3BeCTHŁIX H HOBUX HHI^OpMailHH. 3T0M y CiyTOT flHCKypCHBHŁie o n e p a T o p w , BBoaam H e icaic yace hsbccthjto nH<J)opMau.mo (HanpHMep, yicaaaTe-ibH ue Mec-
TOHMeHM ten, ta, to hjih ace cjiobo CAyuiau), Taić h HOByro — onepaTop 3meuib. OflHOBpeMeHHO aBTop nepecMaTpHBaeT noHaraa: temat/remat h datum/novum, yica3MBaa Ha Heo6xoaHMC>CTb HeHfleHTH4)HU,HpoBaHHa 3thx nap, T.e. Ha Heo6xoAHMOCTb EiparMaranecKoro aoHHTep- npeTHpoBaHHa napu, datum/novum cor.iacHO npmtminaM acHMMeTpHHHOcrH 3HaHHH co6ecea-
HHKOB.
Jacek Warchala
ASYMMETRY OF KNOW LEDGE IN THE COLLOQUIAL DIALOGUE
— A CONTRIBUTION TO THE ORGANISATION OF DIALOGUE
S u m m a r y
The article is devoted to the problem of maintaining the coherence of a dialogue due to the precise identification by the dialogue partners of known and novel items of information. F or this purpose serve the discursive operators introducing either known information, e. g. indicative pronouns (ten, ta, to) (the one — that) or the word słuchaj (listen), or new information: the operator wiesz (do you know). At the same time the author reviews the conceptions: theme and datum/novum, indicating the need for nonidentification of these pairs, taht is the necessity of pragmatic extra interpretalion of the pair datum/novum in agreement with the principle of asymmetry o f knowledge of the interlocutors.
