W polskiej literaturze i medycynie stosunkowo cz´sto po- jawiajà si´ pami´tniki naszych lekarzy i uczonych, Êwiad- czàce o wspó∏wyst´powaniu zami∏owaƒ i talentów lite- rackich i zawodowych. Z Janówki w Êwiat jest wspania∏à uwerturà, otwierajàcà jako pierwszy tom seri´ „Pami´tni- ki uczonych Polskiej Akademii Umiej´tnoÊci”. Prof. Mie- czys∏aw Chorà˝y ma za sobà studia w Akademii Medycz- nej w Warszawie, sta˝e naukowe w USA, Anglii i Francji oraz wieloletnià prac´ w Instytucie Onkologii (Gliwice) od asystenta do profesora zwyczajnego oraz kierownika Za- k∏adu Biologii Nowotworów. Tytu∏ pami´tnika stanowi pewne odniesienie do wspomnieƒ krakowskiego filologa prof. Stanis∏awa Pigonia Z Komborni w Êwiat.
Autorem przedmowy jest wybitny polski uczony – prof. Kornel Gibiƒski. Nast´puje krótkie „S∏owo od auto- ra” i d∏u˝sze „Podzi´kowania” skierowane m.in. do profe- sorów Kornela Gibiƒskiego, Edwarda Towpika, Mariana Reinfussa, W∏odzimierza Ostrowskiego i Jana Kulpy. Au- tor wspomina równie˝ z wdzi´cznoÊcià pomoc w formie dofinansowania ze strony Ministerstwa Nauki i Informa- tyzacji oraz firm Pfizer-Polska i Concret, jak równie˝ inne osoby, które pomog∏y w ostatecznym kszta∏cie edytor- skim pami´tnika.
W∏aÊciwa treÊç dzie∏a sk∏ada si´ a˝ z 26 rozdzia∏ów.
Bogactwo i spektrum ich zawartoÊci, ró˝norodnych wàt- ków i rozmaitego rodzaju bardzo ciekawych informacji uniemo˝liwiajà szczegó∏owe omówienie pami´tnika. Obej- muje on ponadto nie tylko 70 lat ˝ycia Autora, lecz si´ga wstecz do jego przodków. Czas pami´tnika znamionowa-
∏y ró˝norakie, nieraz prze∏omowe zdarzenia i przemiany w Êwiecie i kraju, jego miastach i wsiach, w szkolnictwie i samej medycynie. Przysz∏o mi tego samemu doÊwiad- czyç, jako rówieÊnikowi Autora.
Pierwsze trzy rozdzia∏y przedstawiajà z ˝ywym senty- mentem rodzinnà wieÊ, rodzinny dom i wiejskie dzieciƒ- stwo. Dalsze dwa dotyczà szkó∏ w Wyczó∏kach i Piszczacu oraz gimnazjum w Bia∏ej Podlaskiej. Przedziela te roz- dzia∏y Êwietny i rzeczowy opis ˝ycia i roli ˝ydowskich wspó∏obywateli.
Grupa dalszych rozdzia∏ów to wojenne prze˝ycia – od wybuchu dzia∏aƒ, przez okupacj´, bohaterskà konspi- racj´, ró˝ne dramaty i przygody, tragedi´ Warszawskiego
Powstania i obóz wojenny w Niemczech, do wyzwolenia i odysei powrotu do ojczyzny.
Rozdzia∏ „B´d´ lekarzem” maluje zniszczenia War- szawy i Janówki, studia medyczne, wspomnienia profe- sorów i kolegów, pierwsze zadania lekarskie i... zaintere- sowania Autorem ze strony SB. Nast´pny rozdzia∏ przed- stawia wcielenie do wojska, os∏awione szkolenie w ¸odzi, a po jego zakoƒczeniu „skierowanie” do Gliwic. Tam Au- tor znalaz∏ zatrudnienie w Instytucie Onkologii. Opisuje dawny i nowy budynek, swych prze∏o˝onych i kolegów oraz pierwsze prace badawcze w Zak∏adzie Biopatologii Raka.
Dalsze dwa rozdzia∏y sà poÊwi´cone dwucz´Êciowe- mu (przedzielonemu chorobà i powrotem do kraju) poby- towi naukowemu w USA, g∏ównie w s∏ynnych placów- kach McArdle Memoria∏ Laboratory for Cancer Rese- arch w Madison i Sloan-Kettering Institute w Nowym Jorku. Rozdzia∏y te opisujà wielostronnie kraj i przyrod´, ludzi i kultur´, sztuk´ i muzea, a tak˝e ˝ycie naukowe – uczelnie, instytuty i studentów oraz w∏asne badania.
„W Instytucie” – Autor ju˝ jako kierownik Zak∏adu Biolo- gii Nowotworów przedstawia ówczesne problemy kadro- we, badawcze, wyposa˝eniowe, wspó∏pracy zagranicznej oraz atmosfer´ politycznà tych lat i Êrodowiska. O licznych
Oceny ksià˝ek • Book reviews
NOWOTWORY Journal of Oncology •2006 •volume 56 Number 5 •621–624
„Z Janówki w Êwiat. Wspomnienia 1925-1995”
Mieczys∏aw Chorà˝y
Kraków: Polska Akademia Umiej´tnoÊci i Polskie Towarzystwo Onkologiczne;
2005, stron 548, ISBN serii 83-60183-02-3, tomu 83-60183-03-1
kontaktach i wymianie naukowej z ró˝nymi krajami dono- si rozdzia∏ „W Gliwicach i w Êwiecie”. TreÊç rozdzia∏u
„W Kraju Rad” dotyczy g∏ównie pobytu w Uzbekistanie i Kijowie. Natomiast „Codzienne ˝ycie” to obraz pracy w Instytucie, dojazdów, wspó∏pracy z krajowymi i zagra- nicznymi akademiami i towarzystwami oraz kontaktów z Janówkà. Skomplikowane losy inwestycji sà tematem
„Budujemy Instytut”, który to rozdzia∏ ukazuje spory o je- go miejsce na mapie naukowej Polski, znaczne b∏´dy pro- jektowania i realizacji. „Rodzinne wyprawy” opiewajà wreszcie mo˝liwe wyjazdy rodzinne do krajów zachod- nioeuropejskich. Przedostatni rozdzia∏ „Czas prze∏omu”
przypomina walk´ „SolidarnoÊci” z partià, stan wojenny, emigracj´ politycznà, skutki Czarnobyla, sytuacj´ polskiej gospodarki. Ostatni rozdzia∏ „Âwiat ludzi, Êwiat przyja- ció∏” przywo∏uje wyjazdy i kontakty zagraniczne, naukowe i przejÊcie na emerytur´ w 70 roku ˝ycia. Na koƒcu znaj- dujemy wyznania wdzi´cznoÊci dla bliskich, przyjació∏
i innych osób, kszta∏tujàcych charakter, zainteresowania, dzia∏alnoÊç i osiàgni´cia Autora.
Pami´tnik jest napisany pi´knà polszczyznà w ja- snym i przyst´pnym stylu. Imponuje Êwietna pami´ç Auto- ra ogólnej sytuacji, jak i wielu, wielu zdarzeƒ, z bogatymi, frapujàcymi nieraz, szczegó∏ami odnoszàcymi si´ do fak- tów, osób i atmosfery. WartoÊç dzie∏a jako pami´tnika – dokumentu z okresu blisko stu ostatnich lat zwi´kszajà jeszcze bardzo liczne reprodukcje zdj´ç. Nale˝y jednak
˝a∏owaç, ˝e w ksià˝ce znalaz∏o si´ niewiele przyk∏adów malarskiego talentu i reprodukcji dzie∏ Autora. Zamiesz- czone reprodukcje ukazujà mo˝liwoÊci zastosowania prze- zeƒ akwareli, oleju, pasteli. Jeden obraz zdobi tytu∏owà
stron´ ok∏adki. Na jej ostatniej stronie widnieje podobizna Autora i jego biogram. Wielobarwna, twarda, lakierowa- na ok∏adka, Êwietny papier, czytelna i zró˝nicowania czcionka, budzà uznanie dla redakcji i wydawców dzie∏a.
Pami´tnik ukazuje meandry losów Autora, od wsi Janówka, a wiodàcych go wbrew wielu przeciwieƒstwom na szczyty krajowej, a nawet Êwiatowej nauki i praktyki on- kologicznej. Linia jego ˝ycia wznosi∏a si´ mimo licznych trudnoÊci i przeszkód, jak ∏àczenie szko∏y z pracà na roli, pobyty na stancjach, tajne nauczanie, interwencje SB i partii oraz niedostatki materialne. Warto tu podkreÊliç równie˝ silne wi´zy rodzinne, jak równie˝ rozwijajàcy si´
od dzieciƒstwa patriotyzm Autora, wyra˝ony szczególnie w czasach wojny i okupacji dzia∏alnoÊcià w AK, a w Po- wstaniu Warszawskim wieloma Êmia∏ymi akcjami bojo- wymi i odniesionymi ranami, pobytem w obozie wojen- nym, po wojnie zaÊ – udzia∏em w rodzàcej si´ „Solidarno- Êci”, wreszcie przez d∏ugie lata znaczàcymi dzia∏aniami na rzecz wsi przy wspó∏pracy z wybitnymi przedstawiciela- mi naszego ruchu ludowego.
Pami´tnik nale˝y poleciç szerokiemu gronu czytelni- ków, jak i historykom ró˝nych dziedzin. Wszystkim zain- teresowanym ostatnim stuleciem – losami nauki, medycy- ny (szczególnie onkologii), szkolnictwa, jak równie˝ cen- nymi informacjami o przed- i powojennej polityce, o wojnie i okupacji, a tak˝e z socjologii, etnologii i eko- logii.
Prof. dr hab. med. Henryk Gaertner Kraków
622
Szybki bieg ˝ycia i post´p wiedzy, przynoszàce coraz to no- we sukcesy i nowych pionierów nauki, stopniowo zaciera- jà pami´ç o wczorajszych osiàgni´ciach i ich autorach.
Dotyczy to równie˝ medycyny.
Do koryfeuszy nie tylko polskiej, lecz równie˝ Êwiato- wej chirurgii klinicznej nale˝y Wiktor Bross. Dlatego z na- le˝nym uznaniem nale˝y przyjàç wydanie monografii, któ- rej autorem jest dr Ryszard Rafa∏ Kaca∏a, w oparciu o je- go rozpraw´ doktorskà z roku 2000. O ile dotychczasowe publikacje o Wiktorze Brossie obejmowa∏y wybrane tema- ty czy okresy jego dzia∏alnoÊci, o tyle doktorat, a tym bar- dziej obecna monografia dr. Kaca∏y, stanowià pierwsze pe∏ne opracowanie postaci i dzia∏alnoÊci profesora Bros- sa. Promocja ksià˝ki odby∏a si´ na III Kongresie Polskie- go Towarzystwa Kardiotorakochirurgów we Wroc∏awiu.
Jego przewodniczàcy, prof. Wojciech Kustrzycki, wspo- mina w s∏owie wst´pnym o niektórych analogiach z ˝ycia Jana Mikulicza-Radeckiego i Brossa, którzy prze˝yli apo- geum swej dzia∏alnoÊci w∏aÊnie w tej samej wroc∏awskiej klinice chirurgicznej. Przedmow´ napisa∏ promotor roz- prawy doktorskiej, profesor chirurgii Bogdan ¸azarkie- wicz, uczeƒ i wieloletni wspó∏pracownik Brossa, kreÊlàcy wspomnienia o jego sylwetce jako cz∏owieku, patriocie i chirurgu. Dr Kaca∏a w swym wprowadzeniu przedsta- wia êród∏a swych informacji: rodzinne (wdowa, bratanek, synowa, wnuczka i... gosposia), uczniowie i starsi chirur- dzy, archiwa rodzinne, uniwersyteckie (lwowskie i wro- c∏awskie), Polskiej Akademii Nauk, r´kopisy, maszynopi- sy, korespondencja, pami´tnik Brossa ze stypendium Fun- dacji Rockefellera, ˝yciorysy i ankiety personalne, opinie, dokumenty i fotografie. Ta kwerenda pozwoli∏a na omó- wienie dotàd pomini´tych zdarzeƒ, na poprawienie lub uporzàdkowanie innych danych (np. o wyjazdach nauko- wych Brossa).
Monografia liczy jedenaÊcie rozdzia∏ów. Pierwszy opisuje m∏odzieƒcze lata i dom rodzinny Brossa za lata 1903-1924. Drugi przypomina stan polskiej chirurgii kli- nicznej na poczàtku XX wieku. W trzecim rozdziale o okresie lwowskim znajdujà si´ informacje o studiach lekarskich, o okresie pracy Brossa w Poznaniu i Katowi- cach, a nast´pnie o pracy we Lwowie pod kierunkiem prof. Tadeusza Ostrowskiego, dalej o wyjazdach zagra- nicznych, poczàtkach torakochirurgii i naukowej dzia∏al- noÊci Brossa. Czwarty rozdzia∏ traktuje o losach Brossa w czasie drugiej wojny Êwiatowej i jego pobytach we Lwo- wie, Strzelbowie, ponownie we Lwowie, a pod koniec wojny – w Iwoniczu i Rzeszowie. Piàty rozdzia∏ jest po- Êwi´cony powojennemu rozwojowi chirurgii klinicznej w uczelniach Polski. Okres powojenny (rozdzia∏ szósty)
obejmuje dzia∏alnoÊç Brossa poczàtkowo w Katowicach i Istebnej, a nast´pnie ju˝ we w∏asnej klinice we Wroc∏a- wiu. Autor szczegó∏owo przedstawia wielki pionierski wk∏ad naukowy i zawodowy w rozwój torakochirurgii, kardiochirurgii i transplantologii, dopisujàc jego podsu- mowanie. Okres ten to szczyt dzia∏alnoÊci Brossa. Lata 1973-1994 opisane w rozdziale siódmym, to czas pracy, ju˝
nie na operacyjnej sali, lecz na niwie naukowej. Bross wspó∏pracowa∏ z placówkami z Wroc∏awia (Akademia Medyczna), Katowic, Istebnej, Siemianowic Âlàskich, Pol- skiej Akademii Nauk i Wroc∏awskiego Towarzystwa Na- ukowego. Bierze te˝ udzia∏ w wyjazdach, krajowych i za- granicznych zjazdach i konferencjach, utrzymuje kontak- ty z licznymi wybitnymi wspó∏pracownikami. Krótki rozdzia∏ ósmy to zestawienie najwa˝niejszych cz∏onkostw polskich (9 – w tym 6 honorowych) i mi´dzynarodowych towarzystw naukowych (10 – w dwu cz∏onkostwo honoro- we), a dziewiàty wymienia 26 odznaczeƒ krajowych, 3 za- graniczne i 10 nagród uczelnianych i paƒstwowych. Przed- ostatni, dziesiàty rozdzia∏ podsumowuje dorobek nauko- wy (343 publikacji, nie liczàc – 187 sprawozdaƒ), który ukaza∏ si´ w 30 polskich i 32 zagranicznych pismach – 236 po polsku, po 68 w j´zykach angielskim i niemiec- kim. Autor wymienia wspó∏autorów, liczby i tematyk´ pu- blikacji w ró˝nych okresach dzia∏alnoÊci Brossa. Ostatni, jedenasty rozdzia∏ to bibliografia publikacji i sprawozdaƒ Brossa z ich charakterystykà, w poszczególnych etapach i latach pracy. Indeks wspó∏autorów zajmuje siedem stron.
WÊród êróde∏ sà wymienione r´kopisy i maszynopisy z ar- chiwum domowego, dokumenty, dyplomy i koresponden- cja, wycinki z akt osobowych, dokumenty o zatrudnieniu
623
„Wiktor Bross chirurg i uczony”
Ryszard Rafa∏ Kaca∏a
Wroc∏aw: Cornetis 2006, stron 216 ISBN 83-919540-6-4
poza uczelnià, inne (listy, sprawozdania dla Polskiej Aka- demii Nauk i korespondencja), êród∏a drukowane oraz prace, wyk∏ady, przemówienia pozostajàce w maszynopi- sie.
Materia∏ ilustracyjny jest bogaty (blisko 60 repro- dukcji), pochodzi g∏ównie z domowego archiwum Brossa, a przedstawia w znacznej wi´kszoÊci jego samego i osoby z jego otoczenia. Reprodukcje sà czarno-bia∏e poza pi´- cioma wielobarwnymi. Na pierwszej stronie ok∏adki wid- niejà cztery zdj´cia Brossa z ró˝nych okresów ˝ycia. Twar- da, kilkubarwna ok∏adka jest bardzo estetyczna, podobnie jak dobry papier, w∏aÊciwa dyspozycja treÊci i zró˝nicowa- nie czcionki, dobrze Êwiadczy o wroc∏awskim wydawcy Cornetis.
Autor s∏usznie omawia jako trzy wiodàce kierunki dzia∏alnoÊci Brossa torakochirurgi´, kardiochirurgi´
i transplantologi´, nie zaliczajàc do nich onkologii.
A przecie˝ wÊród licznych publikacji (1930-1991) i spra- wozdaƒ (1935-1978), znaczna ich cz´Êç, zw∏aszcza publika- cji, dotyczy nowotworów. W tych pracach sà cz´sto przed- stawiane wyniki w∏asnych operacji, cytostatycznego le- czenia i epidemiologicznych badaƒ. Pierwsza na ten temat publikacja ukaza∏a si´ jeszcze w 1933 roku i dotyczy∏a ra- ka krtani. Publikacje (i sprawozdania) odnosi∏y si´ do ra- ka krtani, raka p∏uc, bardzo cz´sto guzów, nowotworów
i chorób Êródpiersia, raka wpustu i ˝o∏àdka, jelita grube- go i odbytnicy (zbiór a˝ 180 przypadków!), raka nerki dzieci, guzów chromoch∏onnych, oraz leczonej cytostaty- kami przewlek∏ej szpikowicy; pojedyncze opisy dotyczà nerwow∏ókniaka serca, synovioma malignum, patologicz- nych z∏amaƒ, cyst, ropni, gruêlicy i bàblowca p∏uc.
Monografi´ mo˝na by∏o zaopatrzyç w koƒcowy spis rycin (z podpisami) i indeks nazwisk (z ewentualnym zró˝- nicowaniem czcionkà wspó∏autorów Brossa). PoÊpiech druku (promocja na kongresie) t∏umaczy g∏ównie literowe przeoczenia korekty.
Monografia dr. Kaca∏y zas∏uguje na wysokà ocen´
merytorycznà i edytorskà za warsztat naukowy, dog∏´bnà kwerend´ wielu êróde∏ i Êwietne przedstawienie postaci i osiàgni´ç Wiktora Brossa i wspó∏pracowników na tle lo- sów polskiej medycyny i spo∏eczeƒstwa. Z dzie∏em winni si´ zapoznaç lekarze, szczególnie chirurdzy kliniczni (ogól- ni, torako- i kardiochirurdzy, transplantolodzy, onkolodzy) oraz historycy medycyny, zw∏aszcza chirurgii i jej podspe- cjalnoÊci, historycy powojennego wy˝szego szkolnictwa medycznego i towarzystw lekarskich.
Prof. dr hab. med. Henryk Gaertner Kraków
624
