Affective disorders in the first week after the delivery: prevalence and risk factors

(1)

182

N r 3 / 2 0 0 8 P R A C E O R Y G I N A L N E

p o ∏ o ˝ n i c t w o Ginekol Pol. 2008, 79, 182-185

Zaburzenia afektywne u po∏o˝nic w pierwszym tygodniu po porodzie

– analiza rozpowszechnienia i czynników ryzyka

Affective disorders in the first week after the delivery: prevalence and risk factors

Kosiƒska-Kaczyƒska Katarzyna, Horosz Edyta, WielgoÊ Miros∏aw, Szymusik Iwona

I Katedra i Klinika Po∏o˝nictwa i Ginekologii Akademii Medycznej w Warszawie

Streszczenie

Cel pracy: Celem pracy by∏a ocena cz´stoÊci wyst´powania zaburzeƒ afektywnych u po∏o˝nic mi´dzy trzecim a pià- tym dniem po porodzie oraz ustalenie wp∏ywu czynników socjodemograficznych, psychicznych i po∏o˝niczych na wyst´powanie przygn´bienia poporodowego u matek.

Materia∏ i metodyka: Badanie przeprowadzono na Oddziale Po∏o˝niczym I Katedry i Kliniki Po∏o˝nictwa i Gineko- logii Akademii Medycznej w Warszawie w okresie od stycznia do lipca 2007r. Zastosowano skonstruowanà przez autorów ankiet´, w której zawarto m.in. 10 pozycji zaczerpni´tych z Edynburskiej Skali Depresji Poporodowej (EPDS). O anonimowe wype∏nienie ankiety poproszono 350 kobiet pomi´dzy trzecim a piàtym dniem hospitalizacji po porodzie, z tego 344 (98,3%) respondentki wype∏ni∏y ankiet´ prawid∏owo.

Wyniki: ≥10 punktów w skali EPDS uzyska∏y 132 respondentki, co stanowi 38,4% ankietowanych. Stwierdzono, i˝

ni˝sze wykszta∏cenie, brak pomocy ze strony rodziny, wystàpienie powik∏aƒ typowych dla cià˝y oraz wyst´powanie zaburzeƒ depresyjnych w wywiadzie koreluje ze znacznie obni˝onym nastrojem we wczesnym okresie poporodo- wym. Natomiast rodnoÊç, poród przez ci´cie cesarskie, zamieszkanie, stan cywilny, zatrudnienie, sytuacja material- na, poród przedwczesny i karmienie piersià dziecka nie mia∏y istotnego wp∏ywu na liczb´ punktów zdobywanych przez respondentki w ankiecie. Nie zanotowano ró˝nic w stanie urodzeniowym noworodków ocenionym w skali Apgar, pomi´dzy badanymi grupami.

Wnioski:

1. Co trzecia po∏o˝nica jest nara˝ona na wystàpienie przygn´bienia poporodowego.

2. Istotne wydaje si´ wprowadzenie badaƒ przesiewowych w kierunku wyst´powania wczesnych poporodowych za- burzeƒ afektywnych w celu wyodr´bnienia grupy kobiet, o wysokim ryzyku rozwini´cia depresji poporodowej w cià- gu pierwszego roku po urodzeniu dziecka.

S∏owa kluczowe:przygn´bienie poporodowe/depresja poporodowa/ /Edynburska Skala Depresji Poporodowej/

Adres do korespondencji:

Katarzyna Kosiƒska-Kaczyƒska

I Katedra i Klinika Po∏o˝nictwa i Ginekologii Akademii Medycznej w Warszawie Plac Starynkiewicza 1/3

02-015 Warszawa

e-mail: kosinska@amwaw.edu.pl

Otrzymano: 25.08.2007

Zaakceptowano do druku: 28.01.2008

(2)

Wst´p

Cià˝a jest okresem, w którym zmiany zachodzàce w orga- nizmie kobiety oraz stawiane przed nià przez zbli˝ajàce si´

macierzyƒstwo wyzwania, powodujà dokonywanie si´ w psy- chice ci´˝arnej szeregu zmian. Mogà spowodowaç wystàpienie zaburzeƒ psychicznych, dotykajàcych zarówno ci´˝arne, jak i m∏ode matki [1].

Wed∏ug piÊmiennictwa, samobójstwa sà obecnie jednà z najcz´stszych przyczyn zgonów matek w Wielkiej Brytanii [2]. Poporodowe zaburzenia afektywne w najci´˝szych posta- ciach mogà prowadziç do samobójstw w pierwszym roku po urodzeniu dziecka. Zaliczamy do nich przygn´bienie poporodowe, depresj´ poporodowà, ostrà stresowà reakcj´ poporo- dowà oraz psychoz´ poporodowà [2].

Wczesne wykrywanie powy˝szych patologii oraz opraco- wanie dzia∏aƒ majàcych na celu ich profilaktyk´, wymaga wprowadzenia do rutynowego post´powania lekarskiego sys- temu badaƒ przesiewowych w kierunku wykrywania oko∏opo- rodowych zaburzeƒ afektywnych.

Depresja poporodowa dotyka oko∏o 10-15% kobiet [3, 4, 5]. Objawy depresji dotyczà obni˝enia nastroju, nap´du i an- hedonii, spadku zainteresowania codziennymi czynnoÊciami, uczucia sta∏ego zm´czenia, zaburzeƒ od˝ywiania i snu, poczu- cia zmniejszonej wartoÊci i winy, zaburzeƒ koncentracji oraz myÊli i prób samobójczych [1, 2, 6].

Depresja rozpoczyna si´ w ciàgu pierwszych 6 miesi´cy po porodzie. Kryterium koniecznym do jej rozpoznania jest utrzymywanie si´ objawów przez co najmniej dwa tygodnie.

Przygn´bienie poporodowe (tzw. baby blues) dotyczy od 30 do 75% matek [3, 4, 5]. Tej tak zwanej depresji dnia trzeciego towarzyszy obni˝enie nastroju, labilnoÊç emocjonalna, bez- sennoÊç i poczucie sta∏ego zm´czenia. Wyst´puje w ciàgu pierwszych dni po porodzie, najwi´ksze nasilenie uzyskujàc zwykle w mi´dzy trzecià a piàtà dobà [7]. Objawy utrzymujà si´ do 2 tygodni. Nie wymaga leczenia. Przygn´bienie poporodowe jest potwierdzonym istotnym czynnikiem ryzyka wystà- pienia depresji w póêniejszym okresie.

Psychoza poporodowa wyst´puje u 0,1-0,2% po∏o˝nic.

Symptomy rozpoczynajà si´ w ciàgu pierwszych dwóch tygodni po urodzeniu dziecka. W obrazie choroby dominujà objawy wytwórcze, pobudzenie i niepokój, myÊli samobójcze oraz ch´ç wyrzàdzenia krzywdy dziecku [2, 3, 5].

Ostra stresowa reakcja poporodowa zdarza si´ Êrednio raz na 1000 porodów. Rozpoczyna si´ podczas porodu lub w cià- gu pierwszych godzin po urodzeniu dziecka. U podstawy zaburzenia le˝y prze˝ywanie porodu przez kobiet´ jako wybitnie traumatycznego prze˝ycia, rozpami´tywanie go i postrzeganie dziecka przez pryzmat przykrych doÊwiadczeƒ porodowych [3].

Cel pracy

Celem pracy by∏a ocena cz´stoÊci wyst´powania zaburzeƒ afektywnych u po∏o˝nic mi´dzy trzecim a piàtym dniem po porodzie przy u˝yciu ankiety skonstruowanej przez autorów oraz ustalenie wp∏ywu czynników socjodemograficznych, psychicznych i po∏o˝niczych na wyst´powania przygn´bienia poporodowego u matek.

Materia∏ i metodyka

W badaniu zastosowano opracowanà przez autorów ankiet´, sk∏adajàcà si´ z dwóch cz´Êci. Pierwsza cz´Êç dotyczy∏a danych demograficznych, socjoekonomicznych, przebiegu obecnej cià˝y i porodu, wywiadu po∏o˝niczego i psychiatrycz- nego oraz karmienia piersià.

Do pytaƒ o wystàpienie powik∏aƒ cià˝y (nadciÊnienia in- dukowanego cià˝à, cukrzycy cià˝owej, cholestazy ci´˝arnych, porodu przedwczesnego zagra˝ajàcego i innych), wyst´powanie zaburzeƒ depresyjnych w wywiadzie oraz karmienie pier- sià zamieszczono dwie mo˝liwe odpowiedzi: „nie” i „tak”.

Pozosta∏e pytania mia∏y po trzy mo˝liwe warianty odpowiedzi do wybrania przez respondentk´ (stan cywilny – panna, m´˝atka, wdowa/rozwódka; zatrudnienie – zatrudnio- na, uczennica/studentka, bezrobotna; sytuacja materialna – z∏a, zadowalajàca, dobra) lub cztery warianty odpowiedzi

183

P R A C E O R Y G I N A L N E

Kosiƒska-Kaczyƒska K, et al.

Summary

Objectives: The aim of the study was to evaluate the incidence of affective disorders in women 3 to 5 days after childbirth and the influence of sociodemographic, psychiatric and obstetric factors on the prevalence of maternity blues.

Material and methods: The study was conducted at the 1^stDepartment of Obstetrics and Gynecology, Medical University of Warsaw, between January and July 2007. 350 women between 3^rdand 5^thday of puerperium were asked to fill in a questionnaire, designed especially for the purpose of the study, containing10 items from the Edinburgh Postnatal Depression Scale. 344 questionnaires were filled in properly.

Results: 132 mothers (38,4%) had an EPDS score ≥10. It has been revealed that low educational level, lack of fami- ly support, pregnancy complications and patient’s history of depression had strong influence on postpartum mood.

Parity, cesarean delivery, place of residence, occupation, marital status, socioeconomic level, preterm delivery and breast feeding showed no relationship with maternity blues. There were no differences in newborns’ condition according to Apgar scale.

Conclusions: Every third mother is at risk of developing maternity blues. The implementation of screening for early postpartum affective disorders seems to be crucial in singling out women at risk of postpartum depression.

Key words:maternity blues/depression – postnatal/ /Edinburgh Postnatal Depression Scale/

(3)

(wykszta∏cenia – podstawowe, zawodowe, Êrednie, wy˝sze; zamieszkanie – wieÊ lub miasto w zale˝noÊci od wielkoÊci miej- scowoÊci; pomoc ze strony rodziny – tak, czasami, prawie nigdy, nigdy). Stan urodzeniowy noworodka okreÊlono w opar- ciu o punktacj´ Apgar, ocenionà w 1 minucie ˝ycia.

W drugiej cz´Êci ankiety zawarto 10 pozycji, zaczerpni´- tych z Edynburskiej Skali Depresji Poporodowej (EPDS). Jest to kwestionariusz samooceny, majàcy na celu wykrycie obja- wów depresyjnych. Zosta∏ opracowany w Livington i Edyn- burgu w 1987 roku przez Cox’a i wspó∏pracowników [8]. Sk∏a- da si´ z 10 krótkich stwierdzeƒ, dla których respondentka za- znacza jeden z czterech mo˝liwych wariantów odpowiedzi, jej zdaniem najlepiej oddajàcy jej samopoczucie w okresie od porodu. Za poszczególne odpowiedzi przyznawane sà 0, 1, 2 lub 3 punkty, zale˝nie od nasilenia objawu. Sumaryczny wynik obliczono, dodajàc wszystkie punkty otrzymane przez pa- cjentk´ w 10 stwierdzeniach. Zgodnie z obecnymi zaleceniami za punkt odci´cia w punktacji uzyskanej w EPDS przyj´to 9/10 [9, 10].

Badanie przeprowadzono na Oddziale Po∏o˝niczym I Ka- tedry i Kliniki Po∏o˝nictwa i Ginekologii Akademii Medycz- nej w Warszawie w okresie od stycznia do lipca 2007r. O anonimowe wype∏nienie ankiety poproszono 350 kobiet pomi´dzy trzecim a piàtym dniem hospitalizacji po porodzie, z tego 344 (98,3%) respondentki wype∏ni∏y ankiet´ prawid∏owo.

W analizie statystycznej uzyskanych wyników zastosowano test t-Studenta, chi²oraz analiz´ regresji logistycznej, za poziom istotnoÊci statystycznej przyjmujàc p<0,05.

Wyniki

Analizie poddano 344 prawid∏owo wype∏nione ankiety.

Ârednia sumy punktów, uzyskanych przez pacjentki w ankie- tach, wynios∏a 8,5 (min. 0; max. 24, mediana 8). Wynik 0 punktów uzyska∏o 16 kobiet (4,7%), ≥10 punktów uzyska∏y 132 respondentki, co stanowi 38,4% ankietowanych. W zale˝- noÊci od uzyskanej sumarycznej punktacji, po∏o˝nice zosta∏y podzielone na dwie grupy: grupa I (suma punktów ≤9) oraz grupa II (suma punktów ≥10). W grupie I Êrednia punktacja wynios∏a 4,8 (±2,8), natomiast w grupie II 14,4 (±3,7).

Ârednia wieku pacjentek z grupy I wynosi∏a 29,6±4,3 lat (od 19 do 44), z grupy II 29,4±4,8 lat (od 17 do 41), co nie stanowi∏o ró˝nicy istotnej statystycznie mi´dzy grupami. Pacjent- ki z grupy II cz´Êciej by∏y pierworódkami, chocia˝ nie by∏a to ró˝nica istotna (62,1% vs 47,2%; p=ns), nie zanotowano tak˝e ró˝nic w odsetkach kobiet po stratach jednej lub wi´cej cià˝

w wywiadzie (2,8% grupy I vs 6,1% grupy II; p=ns).

Nie wykazano równie˝ ró˝nicy w odsetkach ci´ç cesar- skich mi´dzy grupami (32,1% vs 37,9%; p=ns). Wi´kszoÊç pa- cjentek z grupy I mia∏o wy˝sze wykszta∏cenia, natomiast z II po∏owa wykszta∏cenie podstawowe, Êrednie lub zawodowe, co ilustruje tabela I.

Stan urodzeniowy noworodków oceniano wed∏ug punktacji w skali Apgar, uzyskanej w pierwszej minucie ˝ycia. W stanie dobrym (10-8 pkt) urodzi∏o si´ 323 dzieci (93,9%), Êrednim (7-4 pkt) 19 (5,5%), a w z∏ym (1-3 pkt) 2 dzieci (0,6%). Nie zanotowano ró˝nic w stanie noworodków pomi´dzy badanymi grupami.

Wyniki analizy regresji logistycznej przedstawiono w tabeli II. Stwierdzono, i˝ ni˝sze wykszta∏cenie, brak pomocy ze

strony rodziny, wystàpienie powik∏aƒ typowych dla cià˝y oraz wyst´powanie zaburzeƒ depresyjnych w wywiadzie koreluje ze znacznie obni˝onym nastrojem we wczesnym okresie poporodowym, ocenionym w skali EPDS na ≥10 punktów. Nato- miast rodnoÊç, poród przez ci´cie cesarskie, zamieszkanie, stan cywilny, zatrudnienie, sytuacja materialna, poród przedwczesny i karmienie piersià dziecka nie mia∏y istotnego wp∏y- wu na liczb´ punktów zdobywanych przez respondentki w ankiecie. Równie˝ stan noworodków, oceniony punktacjà Apgar w pierwszej minucie ˝ycia, nie wywar∏ znamiennego wp∏ywu na wyst´powanie objawów depresyjnych w pierwszych dobach po porodzie. Mo˝e to wynikaç z faktu, i˝ niemal 94% dzieci obu grup urodzi∏o si´ w stanie dobrym.

Dyskusja

Istnieje wiele kwestionariuszy, wykorzystywanych w dia- gnostyce zaburzeƒ afektywnych, w tym depresji poporodowej.

Do najcz´Êciej u˝ywanych nale˝y Edynburska Skala Depresji Poporodowej (EPDS) oraz Skala Depresji Becka (BDI) [11].

EPDS jest uznawana za kwestionariusz o wysokiej czu∏o- Êci i specyficznoÊci w stosunku do objawów depresji, dlatego te˝ by∏a wykorzystywana w wi´kszoÊci prowadzonych badaƒ [6, 9, 10, 12, 13, 14, 15], w tym równie˝ w naszym. BDI ust´- puje jej pierwszeƒstwa, poniewa˝ na ocen´ nasilenia zaburzeƒ nastroju majà w tym kwestionariuszu wp∏yw objawy soma- tyczne, które mogà wynikaç z samego po∏ogu [11]. W diagno- styce depresji u˝ywane sà równie˝ inne kwestionariusze, mi´- dzy innymi PRIME-MD, Inwentarz Objawów Depresji,

184

N r 3 / 2 0 0 8

Zaburzenia afektywne u po∏o˝nic w pierwszym tygodniu po porodzie...

Tabela I. Wykszta∏cenie ankietowanych kobiet.

Wykszta∏cenie podstawowe zawodowe Êrednie wy˝sze

Grupa I 0 3,8%

21,7%

74,5%

Grupa II 1,5%

9,1%

39,4%

50%

p ns ns 0,01 0,001

Tabela II. Analiza regresji logistycznej (grupa I vs grupa II).

rodnoÊç poród operacyjny zamieszkanie wykszta∏cenie stan cywilny zatrudnienie sytuacja socjalna karmienie piersià wsparcie rodziny powik∏ania cià˝y poród przedwczesny stan urodzeniowy noworodka wywiad psychiatryczny

estymator parametru -0,0205

0,285 0,289 -1,163 1,218 -0,060 1,101 0,330 0,885 1,154 0,053 1,226 0,979

p ns ns ns 0,001

ns ns ns ns 0,014 0,013 ns ns 0,002

ns – nieistotne statystycznie

(4)

PDSS – Przesiewowa Skala Depresji Poporodowej, Skala De- presji Poporodowej Bromley’ a i inne [11].

W naszym badaniu objawy przygn´bienia poporodowego (ocenione jako uzyskanie w ankiecie ≥10 punktów) wystàpi∏y u 38,4% respondentek, co odpowiada wynikom uzyskiwanym przez innych autorów [3, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 16, 17].

Czynniki ryzyka wystàpienia zaburzeƒ afektywnych, wy- nikajàce z naszej pracy, czyli zaburzenia psychiatryczne w wywiadzie, powik∏ania cià˝y oraz brak wsparcia ze strony rodziny, zosta∏y potwierdzone w piÊmiennictwie Êwiatowym [4, 7, 9, 10, 14, 16].

Do silnych czynników ryzyka wi´kszoÊç autorów zalicza tak˝e niski status socjoekonomiczny, brak zatrudnienia, poród przedwczesny, wyst´powanie przedmiesiàczkowych zaburzeƒ dysforycznych w wywiadzie, gorszy stan urodzeniowy noworodka oraz problemy w zwiàzku z partnerem [2, 4, 5, 7, 9, 10, 14, 16, 18, 19].

W naszej pracy elementy te nie uzyska∏y istotnoÊci statystycznej w analizie regresji logistycznej. Cz´Êç publikacji do czynników ryzyka zalicza tak˝e ni˝sze wykszta∏cenie pacjentek, karmienie piersià, poród operacyjny oraz wielorództwo [13, 14, 16, 18], natomiast Alici twierdzi, i˝ powy˝sze czynniki nie majà wp∏ywu na wyst´powanie przygn´bienia poporodowego [6]. W przedstawianym badaniu pacjentki z zaburzenia- mi afektu w wi´kszoÊci rodzi∏y po raz pierwszy, przez ci´cie cesarskie i mia∏y wy˝sze wykszta∏cenie (choç poza wykszta∏ce- niem nie by∏y to ró˝nice istotne statystycznie). Mo˝e to byç zwiàzane z wi´kszymi oczekiwaniami kobiet tej grupy co do macierzyƒstwa i okresu poporodowego oraz konfrontacjà tych wyobra˝eƒ z rzeczywistoÊcià.

Potwierdzonym w wielu badaniach czynnikiem ryzyka depresji poporodowej, powa˝nego zaburzenia psychicznego okresu po∏ogu, jest wystàpienie przygn´bienia poporodowego [6, 10, 15, 17]. Hannah donosi o udowodnionej istotnej kore- lacji pomi´dzy wynikami uzyskanymi przez pacjentki w kwestionariuszu EPDS w piàtym dniu i 6 tygodni po porodzie [17]. Uzyskanie wyniku ≥10 punktów w piàtej dobie trzydzie- stokrotnie zwi´ksza ryzyko wystàpienia objawów depresji poporodowej 6 tygodni [12] i dwudziestokrotnie 12 tygodni po porodzie [15]. Wed∏ug Stowe 66,5% kobiet, które cierpia∏o na depresj´ w pierwszym roku po urodzeniu dziecka, poczàtek objawów zanotowa∏o ju˝ we wczesnym okresie poporodowym – Êrednio w drugim tygodniu od porodu (±1,7 tyg.) [20].

Depresja poporodowa to ci´˝kie schorzenie, dotykajàce nie tylko matk´, ale i jej dziecko. PiÊmiennictwo Êwiatowe donosi o udokumentowanym ujemnym wp∏ywie wystàpienia za- burzeƒ depresyjnych na rozwój poznawczy i emocjonalny nie- mowl´cia [21]. Opóênienie rozpoznania depresji ma znamien- ny wp∏yw na d∏ugoÊç jej trwania [13], a a˝ do 50% wszystkich przypadków w populacji mo˝e byç niezdiagnozowana [10].

Depresja wykazuje 25% ryzyko nawrotu po kolejnym porodzie [6]. Szczególnie istotne wydaje si´ wić wprowadzenie ba- daƒ przesiewowych w kierunku wyst´powania zaburzeƒ afektywnych w okresie poporodowym. Zwykle zaleca si´ prowa- dzenie takich badaƒ z u˝yciem wybranego kwestionariusza 6 tygodni i 6 miesićy po urodzeniu dziecka. Niestety cz´Êç pacjentek nie zg∏asza si´ na kontrolnà wizyt´ po zakoƒczeniu po∏ogu, na której planowane jest powy˝sze badanie. Szerokie badania przesiewowe ci´˝arnych mo˝na wić zastosowaç

pomi´dzy 3 a 5 dobà po porodzie, gdy pacjentki przebywajà wcià˝ na oddzia∏ach po∏o˝niczych [17].

Kobiety, u których zdiagnozowano by poporodowe zaburzenia afektywne w tym okresie, zosta∏yby zakwalifikowane do grupy wysokiego ryzyka wystàpienia depresji. Grupa taka mog∏aby zostaç obj´ta intensywnym nadzorem i opiekà w okresie poporodowym.

Wnioski

1. Co trzecia po∏o˝nica jest nara˝ona na wystàpienie przygn´- bienia poporodowego.

2. Istotne wydaje si´ wprowadzenie badaƒ przesiewowych w kierunku wyst´powania wczesnych poporodowych zabu- rzeƒ afektywnych w celu wyodr´bnienia grupy kobiet, o wysokim ryzyku rozwini´cia depresji poporodowej w cià- gu pierwszego roku po urodzeniu dziecka.

PiÊmiennictwo

1. Kossakowska-Petrycka K, Wa∏´cka-Matyja K. Psychologiczne uwarunkowania wystàpi- enia depresji poporodowej u kobiet w cià˝y o przebiegu prawid∏owym i cià˝y wysokiego ryzyka. Ginekol Pol. 2007, 78, 544-548.

2. Cantwell R, Cox J. Psychiatric disorders in pregnancy and the puerperium. Curr Obstet Gynecol. 2006, 16, 14-20.

3. ¸ukasik A, B∏aszczyk K, Wojcieszyn M, [i wsp.]. Charakterystyka zaburzeƒ afektywnych u po∏o˝nic w 1 tygodniu po∏ogu. Ginekol Pol. 2003, 74, 1194-1199.

4. Robertson E, Grace S, Wallington T, [et al.]. Antenatal risk factors for postpartum depression: a synthesis of recent literature. Gen Hosp Psychiatry. 2004, 26, 289-295.

5. Rymaszewska J, Dolna M, GryboÊ M, [i wsp.]. Zaburzenia psychiczne oko∏oporodowe – epidemiologia, etiologia, leczenie.Ginekol Pol. 2005, 76, 322-330.

6. Alici-Evcimen Y, Sudak D. Postpartum depression. Prim Care Update Ob Gyns. 2003, 10, 210-216.

7. Adewuya A. The maternity blues in Western Nigerian women: Prevalence and risk fac- tors. Am J Obstet Gynecol. 2005, 193, 1522-1525.

8. Cox J, Holden J, Sagovsky R. Detection of postnatal depression. Development of the 10- item Edinburgh Postnatal Depression Scale. Br J Psychiatry. 1987, 150, 782-786.

9. Bergant A, Heim K, Ulmert H, [et al.]. Early postnatal depressive mood: associations with obstetric and psychosocial factors. J Psychosom Res. 1999, 46, 391-394.

10. Bloch M, Rotenberg N, Koren D, [et al.]. Risk factors for early postpartum depressive symptoms. Gen Hosp Psychiatry. 2006, 28, 3-8.

11. Boyd R, Le H, Somberg R. Review of screening instruments for postpartum depression.

Arch Womens Ment Health. 2005, 8, 141-153.

12. Dennis C. Can we identify mothers at risk for postpartum depression in the immediate postpartum period using the Edinburgh Postnatal Depression Scale? J Affect Disord.

2004, 78, 163-169.

13. Gurel S, Gurel H. The evaluation of determinants of early postpartum low mood: the importance of parity and inter-pregnancy interval.Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol.

2000, 91, 21-24.

14. Jardri R, Pelta J, Maron M, [et al.]. Predictive validation study of the Edinburgh Postnatal Depression Scale in the first week after delivery and risk analysis for postnatal depression. J Affect Disord. 2006, 93, 169-176.

15. Yamashita Y, Yoshida K, Nakano H, [et al.]. Postnatal depression in Japanese women.

Detecting the early onset of postnatal depression by closely monitoring the postpartum mood. J Affect Disord. 2000, 58, 145-154.

16. Glangeaud-Freudenthal N, Crost M, Kamiƒski M. Severe post-delivery blues: associated factors. Arch Womens Ment Health. 1999, 2, 37-44.

17. Hannah P, Adams D, Lee A, [et al.]. Links between early post-partum mood and post- natal depression. Br J Psychiatry. 1992, 160, 777-780.

18. Dudek D, Siwek M, Zi´ba A, [i wsp.]. Depresja poporodowa. Przeg Lek. 2002, 59, 919- 923.

19. Segre L, O’Hara M, Arndt S, [et al.]. The prevalence of postpartum depression: the rel- ative significance of three social status indices.Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol. 2007, 42, 316-321.

20. Stowe Z, Hostetter A, Newport D. The onset of postpartum depression: Implications for clinical screening in obstetrical and primary care. Am J Obstet Gynecol. 2005, 192, 522- 526.

21. Beck C. The effects of postpartum depression on child development: a meta-analysis.

Arch Psychiatr Nurs. 1998, 12, 12-20.

185

Kosiƒska-Kaczyƒska K, et al.