Miocen z okolic Książa Wielkiego.
(D as Miocän der Umgebung von K siąż Wielki).
1. Wstęp.
Od€!z<asu znalezienia pnzielz M i c h a ł s k i e g o ([1], sitar, gg—92) slkaimiieliin m ioceńskich w M ałoszowie i w Częstoszo- w icach koło W. K siąża, u tw ory , z k tó ry ch omie pochodziły, sta ły się niejednokrotnie przedm iotem rozw ażań p ó źn iej szych autorów . Listę skam ielin M i c h a l s k i e g o p rz y taczan o w zw iązku z iłam i k ory tn ick im i i u tw o ram i facjal- nie zbliżonym i do w arstw m atoszow skich.
O d czasów M i c h a l s k i e g o stam o d k ry w e k pogor szył się do tego stopnia, że pó źniejsi badacze nie ztmaleźli ju ż b og aty ch w skam ieliny piasków ochirowych, a w Częstoszo- w icach, ja k stw ierdziłem , rów nież tru d n o zestaw ić d aw n y profil. N iektóre skam ieliny z M ałoszowa o p isu je F r i e d- b e r g w sw ej m onografii [2]. K ilk a la t tem u zbierał fau n ę z okolic W. K siąża K o w a l e w s k i [3j. Poniew aż mogłem, częściowo p rzy pom ocy zasiłku F u n d u szu K u ltu ry N arodo w ej, zebrać fau n ę z obecnie istn iejący c h odkryw ek, a p rz y puszczalnie tak że z dawniej o d k ry w k i M i c h a l s k i e g o, p rzeto p od aję ją w n in iejszej notatce. Za in ic ja ty w ę w tym k ie ru n k u i łaskaw e skontrolow anie moich oznaczeń i uw agi tyczące się m iocenu małosizowskiego p ragnę w y razić głęboką wdzięczność m em u Profesorow i d r W. F r i e d b e r g o. w i.
2. Rys morfologiczny i geologiczny.
W ycinek terenu m iędzy W. K siążem a G iebułtow em p rze cin a z północy ¡na połudmie rze czk a N idzica; od je j doliny
w k ieru n k u rów noleżnikow ym parow y, k tó re dzielą tere n ma m niejsze poiła i w zniesienia. N a urozm aiconą rzeźbę tej oko licy złożyły się n ie ty lk o czynniki o k resu lodowcowego, lecz także w du żej m ierze daw ne, trzeciorzędow e [1].
N ajstarszą sk ałą o d słaniającą się w zboczach parow ów jest m argiel senoński, ja k stw ierdzono n a podstaw ie skam ie
— 118 —
lin ([1], str. 85); m argle te są słabo nachylone k u pdn.-zacho- dofwi. W okresie trzeciorzędów ym została po w ierzchnia k red y silnie urzeźbionm eroizją, przez co piimkty w y soikoiściowe k re dow ych o d k ry w ek w a h a ją się znacznie na. stosunkow o n ie w ielkiej przestrzeni. U tw ory mioceńsikie w y p ełn iły następ n ie w szelkie zagłębienia w pow ierzchni k red y , zostały je d n a k rów nież zniszczone w okresie lodow cow ym i obecnym : to, co pozostało w w ielkich parow ach, ¡stanowi raczej strzęp ty ch utw orów . N ajstarszą sk ałą trzeciorzędow ą (miocen?) są p ra w dopodobnie luźne bloki piaskow ców k w arcow ych, znalezio nych przez M i c h a l s k i e g o w Gz ęstoszowioach i K siążu
M ałym, a które w idziałem rów nież w Maiłoszowie; jesit to piaskow iec o sp oju silnie w apnistym , zaw iera p rz y tym nie liczne, nieoznaczalne resztki skorup m ięczaków . Z in n y ch utw orów m ioceńskich poznane zostały piaski, iły mairgliste, m argle z M ałoszowa i podobne u tw o ry w Częstoszow icach zaw ierające faunę. Z pozostałości lodow cow ych n ależy w y m ienić kw arcow e piaski, w y doby w ane obecnie w zboczu do liny, po w schodniej sitromie w si Gzęsitosizowic grubości ok. 5 ni pod 3-m w. lessu), następnie piask i <z otoczakam i skał k ry s ta licznych koło zabudow ań folw arcznych w Małoszowic. Na starszych utw o rach leżą n iejed nolitej grubości w a rstw y lessu. N ajlepsze odsłonięcia lessów z n a jd u ją się w p aro w ach n a pdn. od K siąża. G łazy narzutow e n a p o ty k a się rzadko. Zapew ne do okresu lodowcowego należy odnieść rów nież warstwowanie
atoGzaiki m argli m ioceńskich z n a jd u ją c e się n a d nie p aro w u częstosziowickiego.
3. Przegląd odkrywek i fauny.
M a ł o s z ó w (odkry w ka 1, fig. 1). P rz y drodze polnej p ro w ad zącej od iszosy do M ałoszowa w zd łu ż północnego zbo cza doliny odsłania się m argiel senoński. W kilkum etrow ym nieckow atym zagłębieniu rnarglu, ina 0,5 m etrow ej grubości w arstw ie diruzigotu m arglow ego i zielonego p iask o w ca leży w a rste w k a (ok. 40 cm) rdzaw ego p iask u ze skam ielinam i, p rz y k ry ta ciienką pow łoką gleby lessowej. Po rozkop aniu od k ry w k i okazało się, że jesit to niew ielki p ła t warsitw, (które u leg ły zm yciu. G d y m iejsce to zw iedziłem ostatni ¡raz jesie- n ią 1934 roku, zastaiłem ju ż o d k ry w k ę zasy p a n ą i zrów n aną p rzez w łaściciela. P rzy p u szczaln ie z o d k ry w k i te j wzgl. po łożonej nieco d a le j zbierał sikamieliny z piask ó w ochrow ych M i c h a l s k i . Z piasków ty ch oznaczyłem x) :
I.
*Nucula nucleus L. 8 ok., Arca lactea L. 1 ok., Cardifa
subrudista F ir i e d b.? 1 okaz, Venericardia Partschi
M ii n s t r. 3 ok., Montacuta truncata W o o d. 1 ok.,
Spanio-1) Gwiazdka oznacza gatunki cytowane również u M i c h a l s k i e g o ; ok. = okaz; jako częsty uważam gatunek liczący ponad 10 okazów, bardzo częsty ponad 20 okazów.
— 120 —
O bjaśnienie — (Erklärung).
Fig. 1—3 M a ło szó w , fig. 4 C z ę sto sz o w ic e 1 — le s s (L o e ss),
k — m argiel k red ow y (K reidem ergel), d — druzgot k red ow y (K reidem ergelbreccie), pc — p ia sk o w iec z ielo n y (griiner S a n stein ),
p — p ia sek ochrow y z fauną (ockerfarbiger Sand m it Fauna), Px — biały p ia sek z fauną (w e isse r Sand m it Fauna),
i — iły p ia sz c z y ste z fauną (san d iger T on m it Fauna), m — m argiel (M ergel),
1 — bloki b iałego p iask ow ca (B löck e e in e s w e is s e n S a n d ste in e s), 2 — szary m argiel z G lycim eris (grauer M ergel m it G lycim eris),
3 — m argiel z T u rritella turris (M ergel m it T u rriłella tu rris),
4 — iły z ośrodkam i (T one m it S tein k ern en ),
5 — m argiel z A. denudatum (M ergel m it A. denadatum ).
6 — m argle p ia sz c z y ste i iły z fauną (sa n d ig e M ergel und T o n e m it Fauna), 7 — piaski ila ste z O. cochlear i H eterostegin a c o s ta ta (to n ig e S an d e m it O. cochlear
und H eterostegin a costa ta ).
rinus austriacus H o e r n. 10 ok., *Loripes den tatus D e f r. var. niuea E i c h w. częsty, Loripes D u ja rd in i D e s h.? 2 ok., C odokia exigua E i c h w. 3 ok., *Venus su bplicata d ’O r b. częsity 1), Venus Basteroti D e s h. var. nolhyniana d ’O ,r b. częsity 2), M eretrix gigas L a m . 1 ok., *Circe m inim a M o n t . 1 ok., E rvilia pusilla P h i 1. częsty, Tellina sp.,
Saxi-*) Dawne nazwy u M i c h a l s k i e g o : V. p lic a ta G m e l . 2) V. Basteroti D e s h.
c a v a arctica L. 3 ok., *Corbula g ibba O 1 i v i częsty, Pecten sp. 3 ułam ki, Modiola Hoernesi R e u s s 7 ok., Scissurella transylvan ica R e u s s 2 oik., *Fissurella graeca L. 2 ok., Fissurellidea c ly p e a ta G r a t . var. tapina de G r e g . 1 ok., Turbo (operculum ) częsty, Phasianella globosa F r i e d ib. b. czięsty, Solarium sim p lex B r o n n . 7 ök., Fossarus costatus B r o c c. 2 ok., *Natica Josephina R i s s o częsty, *Natica catena da C o s it. var. helicina B r o c c . 6 o k .x), H ydrobia cf. stagnalis B a s t. 6 ok., H yd ro b ia im m u tata F r a u e n f . 2 ok., T urbella acuticostata S a c c o częsty, A lva n ia curta D u j. 1 ok., * A lvan ia Oceani d ’O r b. juv. 6 ok. '•), * A lvan ia Venus d ’O r b. vair. danubiensis C o s is m. i1 P e y r. 7 ok.. A lva n ia Montagui P a y r. var. am pu lla Eichw . 9 ok., Man- zonia zetlan dica M o n t . var. miocr\assicosta S a c c o , częsty Manzonia scalaris D u b. 2 ok., *T urritella bicarinata E i c h w. 8 ok., T. P ythagoraica H i 1 b. częsty, *T. erronea C o s is m. va/r. częsty 3), *Vermetus intortus L a m . częsty, Sandberge- ria perpu silla G r a t . 2 ok., Turbonilla spicu lum E i c h w. 8 ok., T. alpina S a c c o . ? 3 ok., *T. turricula E i c h w . częsty, *Odontostom ia plicata M o n t. 2 ok., O. conoidea B r o c c . 2 ok., Eulima su bbrevis d ’O r b. 1 ok., *Bittium reticulatum da C o s t . 4) częsty, Triforis perversa L. 1 ok., C eritiopsis Vignali C o s s m. i P e y ir. 1 ok., C. bilineata H o e t in. 2 ok., Seila Schm artzi H o e r n. 1 ok., Erato laevis D o n. b. częsty, T rivia affinis D u j. 3 ok., Nassa schönni R. H o e r m. i A u i nig. 7 ok. 5), *Mitra Friedbergi C o s s m. b. c z ę sty 6),
B ivetia subcancellata d ’O r b. 3 ok., A sthenotom a pannus
B a s t. 1 ok., Conus D u ja rd in i D e s h. częsty, C. pondero- sus B r o c c. 3 ok., C. laeviponderosus S a c c o. 1 ok., Rin- gicula auriculata M e n. 6 ok., R. costata E i c h w . 3 ok..
Tornatina truncatula B r u g. 5 ok., Bullinella elongate
E i c h w . 1 ok., Bulla h yd a tis L. 1 ok., D en taliu m fossile S c h r o t , vair. raricostata S a c c o. 6 ułam ków , Serpula gregalis E i c h w . 12 ok.
N. helicina B r o c c . 2) Rissoa Moulinsi d’O r b. 3) T. A rchim edis B r o n g t. 4) Cerithium scabrum O 1 i v i. 5) Buccinum m u tabile L.?
— 122 —
W spisie prziew ażają g atu n k i drobne, lecz istniały ró w nież i duże, gdyż tra fia ły się ich u łam k i; np. długość u ła m a n ej w arg i zew nętrznej ro d z a ju C ypraea w ynosi 60 mm, a część zw oju ro d za ju Cassis (?) m a w y m iary 40 X 50 mm, liczne są rów nież u łam k i rodź. Triton. C ały skład fa u n y i stan je j zachow ania w sk a z u ją n a fac ję p rzybrzeżn ą, płytkom orską.
W celu u zupełnienia listy skam ielin z piasków ochiro- w y ch w ym ienię g atu n k i podane u M i c h a l s k i e g o, a nie- znalezione przeze m nie :
Arca barbata L., A. diluvii L a m., A. Noae L., A. umbo- nata L a m., Cardium turonicum M a y., C. papillosum P o l i., Mactra triangula R e u . 1), Panopea Menardi D e s h., Pec- tunculus pilosus L., Fusus Schmartzi H o e r n., Terebra Ba- steroti N y s t., Murex erinaceus L . 2), Pyrula reticulata L a m .3), Pyrula rusticula B a s t . 4), Pleurotoma ramosa B a is t . 5), Rissoa Mariae d ’O r b . 6), Dentalium mutabile D o d . 7), D. entalis L . 8).
M a ł o s z ó w (odkryw ka 2, fig. 2). D ru g a o d k ry w k a z n a jd u je się w następ n y m południow ym parow ie p rz y dro dze prowaidząoej od daw nego fo lw ark u n a zachód. O dsłonięte je st południow e zbocze ma przestrzeni około 50 m etrów . G ru bość w idocznych w arstw w ynosi ok. 5 m. O d góry pod cienką w a rstw ą gleby u k a z u ją się sy p k ie b iaław e mairgle p rzecho dzące w dole w iły m iejscam i p ia sz c z y ste 9). Skam ieliny t r a fia ją się częściej w dolnych w arstw ach, lecz są przew ażnie k ru ch e i tru d n e do w ydo by cia w całości; trw alsze, w y p łu - kamie przez w ody, zbierałem obficie n a roli. N a odosobnionym m iejscu, w p iaszczystej glebie znalazłem liczne u łam k i gru- boskorupow ych malłżów (Ostrea), korale, kolce jeżow ców i łodyżki liliowców. W dole w y k o p a n y m n a 1,5 m znajd o w ał
*) Według nowszej terminologii: Mactra subtruncata da C o s t a. yar. triangula R e n.).
2) O cenebra erinacea L.
3) P y ru la cingulata B r o n n. 4) Tudicla rusticula B a s t . 5) Genota ramosa B*a s t.
6) A lva n ia perregularis S a c c o.
7) D. n ovem costatu m L a m. var. m utabilis D o d. 8) D. v itre u m S c h r o t . ?
się ten sam m ateriał ze zniszczonym i skam ielinam i, rob iący w rażenie detritu su . O znaczyłem stąd n a stę p u ją c e g a tu n k i1):
II.
Leda fragilis C h e m m. 2 ok., Arca turoniensis D u j . 4 ok., A. lactaea L. 2 ok., Cardita subrudista F r i e d b.? 2 ułam ki, Lutetia nitida R e u s s. częsty, Montacuta ferru- ginosa M o n t. 1 ioik., * f Miltha incrassata D u b. 5 ok., fLorz- pes dentatus D e f r. var. niuea E i c h w. 6 ok., M yrtea spi~ nifera M o n t. 2 ok., Chama gryphoides L. 1 ok. Cardium paucicostatum S o w. 2 ok. i ułam ki, Coralliophaga cf. D es- hayesi M ia y, Venus multilamella L a m. var. marginalis E d c h w.? 4 ok., Saxicava arctica L. 1 ok. iuv., fC orbula gib- ba O l i v i. 10 ok., C. Basteroti H o e r in. 4 olk., Aspidopholas rugosa B r o c c. 3 ok., *f Jouannetia semicaudata des M o u 1. 2 ok., Chlam ys gloria maris D u b.? ułam ki, Pectien latissimus B r o c c. u łam k i, Ostre a lamellosa B r o c c. częste ułam ki, O. gryphoides S c h 1 o t h. ułam ki, Spondylus sp., Modiola biformis R e u s s. 2 ok., Emarginula sp., Neritina pieta F e r. 1 ok., Natica Josephina R i s s o częsity, *fN. m illepunctata L a m . 12 ok., * f N. pseudoredem pta F r i e d b. 14 ok., N. ca- tena da G o s t. v ar. helicina B r o c c. 4 ok., Risśoina L u e 1 i D e s h. 1 ok., Aluania Oceani d ’O r b. 5 ok., Turritella turris B a s t. 1 oik., T. bicarinata E i c h w. b. częsty, T . Py~ thagoraica H i 1 b. 5 ok., Vermetus intortus L a m . 1 ok., Sandbergeria striatula E i c h w. 2 ok., S. perpusilla G r a t . częsty, Seila multilirata B r u s . 11 ok., Odontostomia conoi- dea B r o c c. 1 ok., Triforis perversa L. 1 ok., fC erithium vulgatum B r u g. 3 ok., C. cf. exdoliolum S a c c o 1 ok., *Terebralia bidentata G r a it. 3 ok., *Potamides melanopsi- formis H o e r [u. b. częsity, * f P. uariabilis F tr i e d b. b. czę sty, Erato laevis D o in. 1 ok., Nassa Schönni R. H o e r n. i A u i m g. b. częsity, Mitra Friedbergi C o is s m. 1 ok., f Co nus D u jardini D e s h. 4 ok., Tornatina truncatula B r u g. 6 tok., Dentalium fossile S c h ir ö i. var. raricostata S a c c o. ułam ki, C ypris sp., Porites Vindobonarum prim a K ü h n .
J) Gwiazdka oznacza gatunki wymieniane stąd u F r i e d b e r g a [2], krzyżyk — u K o w a 1 e w s k i e g o [3].
— 124 —
cizęsity, Orbicella Reussiana E. H. częsty, O. conoidea R e u s s . 7 ok., Balanophylia sp. ułam ki, kolce jeżow ców , Pentacri- nus (łodyżki), ottolity ry b, otw om ice. N adto F r i e d b e r g w ym ienia: Sphenia anatina B a s st., Martesia Brocchii B e n., G lycym eris Menardi D e s h. v ar. Rudolphi E i c h w. , a K ©- w a 1 e w s k i: Corbula cf. carinata D u j., Venus subpli- cata d ’O r b., Spondylus crassicosta L a m., Nassa Toulai A u i n g., N. limata C h e m u., Purpura haemastomoides H o e r u. i A u i tu g., Bittium deforme E i c h w.
M a ł o s z, ó w (odkryw ka 3, fig. 3). N astęp n a o d k ry w k a w Małoszowie z n a jd u je się po w schodniej stronie doliny N i dzicy, w odgałęzieniu parow u . W nękę w m arg lu kredow ym w y p ełn ia żółty, ila sty piasek z w a rste w k ą pokrusiziomych ostryg i przegnzebków (w arstw a 7) ; w górnych p a rtia c h izmia- lazłem w b ry ła ch piaskow ca nielicznie ośrodki m ięczaków , ro baków i m szyw ioły. Z m ałżów rozróżniłem Ostre.a (zdaje się O. cochlear P o l i.), C h lam y s cf. Fuchsi F o n t., Chi. senien- sis L a m . var. Łomnickii H i 1 b., Anomia, A rca, Ervilia, Car- dium. Z przesianego p iask u ¡oznaczyłem k ilk a d robnych śli m aków : H ydrobią im m utata F r a u e n f., Turbella acuti- costa S a c c o., Alvania Montagui P a y ir. var. ampulla E i c h w., Manzonia zetlandica M o n t. var. miocrassicosta S a c c o., M. scalaris D u ib., Turritella errónea C o is s m. iuv., T riforis perversa L., Bittium reticulatum d a C o s t a, Ranella sp. iuv., Heterostegina costata d ’O t b. (k ilka okazów ).
Nieco dalej od wspominianeej o d k ry w k i głów ny parów kończy się ś le p o 1), jego sitrome ściany stanow i szary, (zbity miargiel, w znoszący się do w ysokości 5 m etrów (fig. 3, w a r stw a 2). M argiel u spodu ziawiera liczne odciski i ośroidki nie- oznaczailnych m ięczaków (pospolity jest ro d zaj Cardium)- Na dnie p aro w u znalazłem luźnie leżące o śro d k i G lycym eris Me nardi D e s h . var. Rudolphii E i c h w . W yższe p a rtie m a r glu są piaszczyste i w ietrzejąc ro z sy p u ją się n a piasek. C zę ste w nim ®ą u łam k i przegrzebków , z k tó ry ch mogłem jedy nie oznaczyć Amussium cristatum B r o n m., C hlam ys seniensis L a m. vair. Łomnickii H i 1 b. i sk upien ia ru re k robaków (Protula?). Szare m argle z G lycym eris w y ła n ia ją się z pod
*) Miejscowa nazwa „Diabli dół“; zakończenie parowu utworzone zostało sztucznie przez eksploatację marglu.
w a rstw y u p ra w n e j ziem i w stoku północnym tego samego w zgórza i ciągną się d a lej n a w schód do p a ro w u cizęstoiszio- wiekiego.
C z ę s t o s iz o w i c e (od kry w ka 4, fig. 4). W parow ie, k tó ry ula p o łu d n iu od w si odgałęzia się od doliny rzeczki w k ie ru n k u w schodnim , dbecmáe zbocza ,są przeważmie zaro śnięte, lub w y zy sk an e pod u p raw ę, to też o d k ry w k i są nie- liozne i cttie jeist m ożliw ym określenie grubości poszczególnych w arstw . N ajn iżej w idoczny je s t sizary m argieł, poznamy ju ż w Małoszowie (w. 2), następnie podobny m argiel z Turritella turris (3), żółte gliny z u łam k am i m arg lu i ośrodkam i m ię czaków z w arstw y 3 (4), z ra zu sypki, w y żej zaś zbity m a r giel A) 7. A m ussiu m d en u d a tu m R e u s s. (5), żółte p iaszczyste m argle z Turritella subangulata B r o c c., k tó re w ie trzejąc przechodzą w p iask i ilaste (6).
N a dnie p aro w u znalazłem ośrodki G lycim eris M enardi D e s h. var. R udolphi E i c h w . i T erebratula Hoernesi S u e s s. (1 okaz). W arstw a 3 zaw iera licizną fau n ę zacho w an ą w postaci ośrodek i odcisków ; otzmaczyłem stąd n a stę p u ją c e g atu n k i :
III.
N ucula nucleus L., Leda fragilis C h e m n. częsty, L eda cf. clavata Cale., A rea barbata L., *Arca d ilu v ii L a m., Pec- tunculus g ly c y m e ris L. v a r . pilosa L., Lim opsis anómala E i c h w., C ardita subrudista F r i e d b.? Pterom eris scalaris S o w., M yrte a spinifera M o n t., Lucina sinuosa D o m., Lo- ripes dentatus D e f r. var. nivea E i c h w., fP h acoides bo realis L., Miltha transversa B r o n n ? częsty, fC a rd iu m hians B r o c c. var. danubiana M a y . , Venus m ultilam ella L a m. var. marginalis E i c h w., fM e re trix islandicoides L a m. częsty, fM . gigas L a m? fT ellin a p lan a ta L., Soleno- curtus antiquatus P u l t ? S y n d e sm y a sp. częsty, E rvilia pu - silla E i c h w. częsty, Lutraria oblonga C h e m n., Thracia ventricosa P h i 1., fC o rb u la gibba O 1 i v i. b. częsty, C. cf. Basteroti H o e r m., S a x ica va arctica L., C lavagella bacillum
l) Tworzący zapewne wkładki, gdyż ukazuje się również na w y ż szych inarglach.
— 126 —
B r o c c., Lim a prtiecostulata H i 1 b. częsty, A m ussiu m cri- sta tu m B r o n n. m ut. badensis F o n t. częsty, A. aff. revo- lu tu m M i c h t., f A. d en u d a tu m R e u s s. częsty, C hla m y s exilis E i c h w . ? częsty, Ch. seniensis L a m. viar. Lom-
nickii H i 1 b. częsty, C h la m ys sp. (zbliżony do Ch. galiciana F a v r e), fO stre a cochlear P o 1 i., Modiola cf. sericea B r o n n., M. Hoernesi R e u s s., C a ly p ire a chinensis L a m., N atica sp., Sigaretus striatus des S e r r e s., T.urritella turris B a s t. b. częsity, T. erronea C o s s m. b. częsty, B ittiu m reticu latum da C o s t. częsty, fC h en o p u s uttingerianus R i s s >o., Fusus lamellosus B o r s, f P y r u la geom etra B o r s. ułam ki, Actaeon pinguis d ’O r b., S caphander lignarius L., D en taliu m fossile S c h ¡r ö t. var. raricostata S a c c o. Va- ginella austriaca K i t t 1. częsty, M iilfeldtia?, Discotrochus Duncani R e u s s, poza ty m otworniice ( z rodz. Miliolidae), ząb i łuski ryb.
N adto z m argli m ałoszow skich i giebułtow skich oznaczył K o w a l e w s k i : A spidopholas rugosa B r o c c., C assidaria cingulifera H o e r n. i A u i n g., T u rritella bicarinata E i c li w., Pecten galicianus F a v r e?, Conus D u jardin i D e s h., Ancilla cf. obsoleta B r o c c., R aph itom a harpula B r o c c. W niższych p a rtia c h w. 5 znalazłem w k a w a łk a c h m arg lu nagro m ad zen ia z Chenopus pes pelecani P h i 1., poza- tem z w. 5 i 6 p o d a ję w spólnie, ze w zględu n a podobieństw o, n a stę p u ją c ą fau nę:
IV.
4P
N ucula nucleus L. częsty, p rzy czym odznacza się d u ży m i w ym iaram i (16 X 17 mm), Venus m u ltilam ella L >a m.,
C orbula gibba O l i v i. b. częsty, C h la m ys Koheni F u c h s. ułam ki, C h la m ys sp., A m ussiu m den u datu m R e u s s. częsty
w tw ard szy ch p ły tac h m arglu, T urritella subangulata
B r o c c. częsty, N atica m illepu n ctata L a m., D en taliu m ba- dense P a r t s c h. b. częsty.
N adto z tych w arstw p o d aje M i c h a l s k i : O stre a di- gitalina D u b., O. cochlear P o 1 i., A m ussium cristatum B r o n n., C h la m ys elegans A n d r z.
4. Uzupełnienie profilów 1).
O becny w y g ląd od k ry w ek nie w szędzie d a je p ełny obnaż d aw n iej n o to w an ych profilów . I tak , mimo p o szukiw ań nie stw ierdziłem w Małoszowie istnienia luźnych bloków m argln z Turritella turris (fig. i, w. 1), k tó re w edług M i c h a l s k i e g o m iały się znajdow ać n a d piask am i ochronnym i.
Jeżeli b y ły to resztki poerozyjne i do tego nieliczne, mogły b y ć u su n ięte przez rolników .
W parow ie (Małoszów 2), ¡z k tó reg o w ym ieniam fau n ę z m argli i iłów, iznalazł d aw n iej M i c h a l s k i białe piaski. W p rzy p isk u w spom ina K o w a l e w s k i ([3], sitr. 28) 0 istnieniu piasków z fau n ą, o piask ach ze skam ielinam i opo w ia d ał rów nież m iejscow y rolnik. T ych piasków nie zn ala złem, przy puszczać należy, że in n i badacze pod „p iask am i“ rozum ieli rów nież iły, które m iejscam i są piaszczyste, p rze m aw ia iza ty m rów nież p orów nanie znanych dotychczas z tej o d k ry w k i skam ielin z obecną listą.
Z Częstoszowic p o daje M i c h a ł s k i w sw ym profilu w arstw ę glin n a k ilk a sążni grubą, z k tó re j w ym ienia 4 g a tu n k i, zachow ane w postaci ośrodek: L u d n a columbella L a m., Panopea Menardi D e is h., Venus islandicoides L a m .} V . umbonaria L a m . ; nie jestem p ew n y istnienia te j w arstw y , znaleziona przeze m nie półm etrow a w a rstw a żółtych glin zia- w iera ułam ki m arglu i ośrodki skam ielin w a rstw y /niższej, p rzy zn ać je d n a k muszę, że n ie stw ierdziłem w y raźn ie je j po łożenia w zględem ostatn iej i możliwe, że jest to uitwór m łod szy, pom ioceński.
W obec ty ch uw ag poszczególne profile p rze d sta w ia ją się schem atycznie tak , ja k je przedstaw iłem na załączonych r y cinach.
5. Wiek utworów małoszowskich i częstoszowickich.
Znaczna różnorodność litologiczna, frag m en tary czn ie roz m ieszczonych, a n a niew ielkiej przesitrzeni poznanych u tw o rów u tru d n ia ła ścisłe przeprow adzenie p a ra leliz a c ji ich z utw oram i ininych obszarów Polski. Ja k w iadom o w iek
pia-1) Profile fig. 1 i 2 uzupełnione są na podstawie profilów M i c h a l s k i e g o , w fig. 5 zaznaczyłem piaski według obserwacji tegoż autora
— 128 —
skóvv m aloszow skich określił M i c h a l s k i n a iden ty czn y z w arstw am i z G ru n d (zagłębia w iedeńskiego), a zatem heł- wecki. P o ró w nanie oparł a u to r n a podobieństw ie peftrogra- ficzmym i fau n isty czn y m obu utw orów , zia rów now ażne z p ia skam i ochrow em i u w a ż a p rz y ty m białe p ia sk i sąsiedniego p aro w u i w a rstw y 1—4, zaznaczone w jego p ro filu z Często- szowic, zaś w a rstw y w yższe 5—6, zaw ierające fau n ę bez dom ieszki g atu n k ó w z I. p iętra, za zgodne z p ia skam i iz Gaim faren i G rinzig. M i c h a j ł o w s k i nie zm ienia poglądu M i c h a l s k i e g o ([4], str. 82, 98); w tabeli porów naw czej n a jn iż e j um ieszcza piask i ma- łoszowskie, w y żej zaś iły ko ry tn ick ie n a rów ni iz gli nam i z Częstoszowic (w arstw a 4). S i e m i r a d z k i rów nież uw aża te u tw o ry za helw eckie ([5], str. 230). F r i e d- b e r g w r. 1912 [6], str. 349) zaznacza, że w szystkie g atu n k i m ałoszow skie są rów nież znane z tortonu, to samo ty czy się m argli z przegrzebkam i o cienkiej skorupce, zn an y m i z róż n y ch m iejscowości b. K rólestw a P. (a więc i m argli z C zę stoszowic) ; te oistatinie o d p o w iad ały b y fac ja ln ie i czasowo w arstw om barano w skim P odola (dolny tor ton). K o w a l e w- s ik i ([3], opracow ując mioiCein K orytnicy p rzep ro w ad za a n a logie z imnymi m iejscow ościam i G. Św iętokrzyskich, rów nież i z m iocenem W. K siąża. A utor stw ierdził znaczne różnice faun isty czne pom iędzy u tw oram i obu m iejscow ości; w tabeli synchronicznej pom ieszcza iły m argliste i p iask i M ałoszowa w oddziele tortonu dolnego (poziom podlitotam niow y), zaś m argle m ałoszow skie i giebułtow skie w oddziele tortonu gór nego (poziom k rako w ieck i autora).
Nie czuję się pow ołanym do roizstrzygania n a nowo k w e st ji w ieku om aw ianych utw orów , w szakże dodam k ilk a spo strzeżeń ¡związanych z n ią. M i c h a l s k i o p ierając się na bliskości o d k ry w ek i ¡na podobnym ch arak terze fa u n y u w aża piask i ochrowe i piask i sąsiedniego p aro w u za rów now ażne. Z piasków ostatnich p o d aje ty lk o 4 g atu n k i: L u d n a incras-
sata D ub., Cerithium p i c t u m 1) B a s t., N atica Josephina
R i s s o., Lucina den tata B a s t. P óźniej n ie znaleziono już piasków ochrow ych, a ty lk o w ym ieniano skam ieliny z d r u giej od k ry w k i koło fo lw ark u i u zu pełn iano ją listą z piasków
1) Pod tą nazwą kryją się zapewne P o t á m i d e s m e l a n o p s i f o r m i s i P. variabi lis.
ochrow ych; takie postępow anie jest o ty le niesłuszne, ponie- w aż fa u n y ołra o d k ry w e k różnią się -znacznie m iędzy sobą. a w y n ik a to z porów nania, obecnie ¡zwiększonych, list sk a m ielin. N a 57 gatu n k ó w listy II tylk o 21 jest w spólnych z l i stą I.; szczególnie znam ienne d la d ru g iej o d k ry w k i są ta k ie g a tu n k i ja k : Miltha incrassata, A spidopholas rugosa, Jouannetia sem icaudata, Pecten latissimus, O strea lamellosa, O. gryph oi- des, N atica pseu doredem pta, C erithiu m vu lgatum , Terebralia bidentata, P otám ides melanopsiformis, P. variabilis. P iask i I są u tw orem litoralnym , pow stałym w edług M i c h a j ł o w- s k i e g o ([4], str. 82), w głębokości nie p rze k rac z ają ce j 50 m. iły m argliste i piaski II są utw orem głębszym , pow stałym p rzyp u szczaln ie w basenie do pew nego stopnia odgraniczo n y m od morza, z p ew nym w ysłodzeniem wzgl. zagęszczeniem soli (pospolity P otám ides), p rz y czym obecność d etritu su r a fowego z ostrygam i, k oralam i i i. w slkazyw ałaby n a bliskość brzegu. Różnice fau nisty czn e niew ątpliw ie należy po w ięk szej części p rzy p isać różnym facjom , lecz także czasow ym : p iask i ochrow e są zapew ne utw orem n ajstarszy m w zatoce m ałoszow skiej.
P ró b y porów naw cze fau n ró żn y ch m iejscowości kielec kiego przeprow adzone przez K o w a 1 e w s k i e g o, objęły rów nież Małoszów. O becnie porów nanie zw iększonych list skam ielin z tej m iejscowości nie zm ienia n a ogół w yników osiągniętych przez tego au tora, mimo- tra k to w a n ia fa u n z obu o d kryw ek oddzielnie. Oto k ilk a cyfro w ych d an y ch : n a 84 gatunJków iz piasków ochrow ych, w spólnych jest z fa u n ą p ia sków R ybnicy (zestaw ienie K o w a l e w s k i e g o) 19 g a tunków . Z iłam i korytniekim i (pleurotom owe T di c) w spó l nych jest 32 gatunków . Jasnem jest, iż najw iększe różnice w y k a z u ją piaski R ybnicy, n ajw ięk sze stosunkow o podobień stwo, mimo różnic fa c ja ln y c h w y k a z u ją piask i Małosizowa z iłam i K orytnicy. Iły II (z 57 gatunkam i), porów nane w ten sam sposób z iłam i K orytnicy w y k a z u ją 32 g atu n k ó w w spó l nych, a więc procent znacznie w iększy. Jeżeli piaski I uznam y za rów now ażne z iłam i pleurotom ow ym i, to iły II n a jle p ie j o d p o w iad ały b y może m arglom T d2 K o w a l e w s k i e g o, mimo iż te ostatnie na 38 g atunk ów m ają tylko 13 w spólnych z iłam i II.
— 130 —
P ro fil częstoszowicki zac z y n a ją c y się w Małoszowie (fig. 3) marglaimi z C ardiu m ( M i c h a l s k i rozpoznał C. tu- renense), a kończący się n ajw y ższy m i p iask am i ilasty m i moż na podzielić na dw ie strefy faunistyczne, niższą o b ejm ującą w arstw y 1—4 i w yższą, 4—61). S trefa I c h a ra k te ry z u je się bo gactw em fauiny w w arstw ie 3 z prziegrzebkam i znam iennym i dla faicji m arglistej głębokow odnej, strefa II głów nie w zw iąz ku ze zm ianą fa c ji n a piaszczysto-ilastą odróżnia się od po przed n iej jed n o stajn iejszą fau n ą, w śród k tó rej pospolite są:
Nuciila nucleus L. (odm iana o d różniająca się od norm alnej
dużym i w ym iaram i), C orbula gibba O 1 i v i, Turritella sub- angulata B r o c c., D en taliu m badense P a r t s c h.. a z przegrzebków dochodzi poza tym C h la m ys Kohehi F u c h s.
N ależy zauw ażyć, że m argle częstoszowickie w y ró ż n iają się z pośród m argli innych m iejscowości kieleckiego szcze gólną obfitością skam ielin, z k tó ry ch znaczny procent znany jest rów nież z utw orów koirytnickich (z iłam i w spólnych jest 32 gart., z m arglam i 18, z w apieniam i litotam miowym i 13); te w szakże podobieństw a nie d e c y d u ją o położeniu stra ty g ra ficznym tych m argli, rolę tę m a ją spełniać przegrzebki. Na ich podstaw ie uznano m argle za rów now ażne z w arstw am i b aran ow skim i.
Istotnie, w Częstoszow icach oba poziom y, m im o pew nych różnic n a tu ry fa c ja ln e j i feun isty czn ej z a w ie ra ją w spólne przegrzebki A. den u datum i A. cristatum , k tó re w edług H i 1- b e r a (|7 |, str. 292) i F r i e d b e r g a (18), stir. 116) znam ienne są dla w arstw b aranow sk ich Podola; różnice, ja k ie należy podkreślić polegają na b ra k u przegrzebków z g ru p y C hla m y s scissa, n iek tórych m ięczaków , ja k C a rdiu m baranomense, Isocardia cor i i., a poza tym n a szczególnym bogactw ie m ię
czaków w m arglach częstoszowickich. O statn i fa k t może mieć p rzy czy n ę w spokojniejszej wodzie. K o w a 1 e w s k i {[31, str. 59) p odaje z m argli z Małosizowa i Giebułtowia gatunek
Pecten galicianus F a v re znamy, jalk w iadom o w yłącznie
z naderw iliow ego poziom u kajzerw aldzkiego. O znaczenie to w y d a je się m ylnym z tego pow odu, że m am z ty ch m argli
J) Numeracja warstw pokrywa się z numeracją profilu u M i c h a l s k i e g o .
k ilk a m ałych okazów , podobnych w praw dzie do w spom nia nego g atu n k u , lecz w edług łaskaw ego orzeczenia prof. F r i e d b e r g a ¡niezgodnych z nim . O pisan ie ty c h okazów będzie m ożliw ym po zebraniu w iększej ich ilości.
Z R acław ic, n a południe od M ałoszowa opisał M i c h a 1- s k i ([1], str. 94) gliny w arstw u ją c e się naprzem iain z p ia skam i, z częstym i skam ielinam i O. cochlear, P. cristatus, P. denudatus, P. Koheni, w y ra ż a ją c się o nich, że są „bairdzo zbliżone“ do glin częstoszow ickich (poziom w yższy). N a gli nach racław ick ich leżą p iask i z Heterostegina costata i ław ica O . cochlear. Zapew ne zgodne z nim i są piaski, któ re opisałem
z M ałoszowa (por. fig. 3, w arstw a 7). W R acław icach, ja k też w okolicy, niad w arstw am i heterosteginów ym i leży poziom gipsow y. G liny racław ickie niew ątp liw ie n ależą do k o m pleksu w arstw baranow skich, ja k i n ajw y ższe w arstw y w Częstosziowioach. wobec czego u k ła d w arstw zbliżony b y łb y do profilów znanych z Podola, jednakow oż w idoczny jest wt okolicach K siąża b ra k poziom u lito tam n io w eg o 1) (śiredniolitot. Ł o m n i c k i e g o [9], str. 34) i g ran iczn ej w a r stew ki erw iliow ej, oddzielającej poziom gipsow y.
W p ro filach p o dany ch przez C z a r n o c k i e g o ([10j, str. 156) z obszaru G. Św iętokrzyskich (np. z K rzyżanow ic) w. baranow skie leżą n a w arstw ach litotam niow ych, lu b n a ich odpow iednikach fa c ja ln y c h (w. heterosteginow e), co nie byłoby zgodnym z p odanym i stosunkam i koło K siąża. P o
zorna niezgodność m a sw ą p rzy czy n ę w odm iennym pojęciu w. baranow skich, do k tó ry c h C zarn o ck i zalicza m argle glau- konitow e z przegrzebkam i z g ru p y C h la m ys scissa F a v r e, niższe zaś m argle ogólnie znane na Podolu pod n a zw ą b a ra now skich w y o d ręb n iając jak o „m argle przegrzebkow e dolne“. M argle okolic K siąża nie z aw ie ra ją Ch. scissa, jed n ak że obec ność A. den u datum i A. cristaium z je d n e j strony pozw ale je p rzy ró w n a ć do m argli baranow skich, z d ru g iej zaś, jeżeli cho dzi o analogię z innym i okolicam i kieleckiego, pozw ala p rz y puszczać, że mogą obejm ow ać w. podlitotam niow e i częścio wo litotam niow e (w. heterositegkiowe). P ia sk i heterosteginow e o d p o w iad ają takim że piaskom n a Podolu, leżącym pod w a pieniem litotaraniow ym (w ielkogałkow ym , średniolit.
— 132 —
nickiego), którego w w yk ształcen iu podolskim b ra k w k ie leckim.
W p rzesłany m do rew izji maiteriale zinalaizł prof. F r i e d b e r g okaz rza d k o spotykanego g atu n k u , p rzy tw ierd zo n y do sk o ru p y Turritella bicarinata E i c h w. Poniew aż g atu nek ten nie b y ł zn an y z m iocenu polskiego, przeto zam ie szczam jego k ró tk i opis.
Fissurellidea c ly p e a ta G r a t. var. tapina de G r e g o r i o (fig. 5). 1856. Fissurella c l y p e a t a G r a t. M. H o e r n e s [1.2], t. I, str. 644, tabl. 50. fig. 26. 1884. F issurella t a p i n a de G r e g o r i o [13], str. 224—225. 1897. Fiss ur el li de a c l y p e a t a G r a t . var. t a p i n a de G- r e g . S a c c o [14]r część 22, str. 12, tabl. 1, fig. 49, 50.
1917. Fiss ur ellide a c l y p e a t a G r a t . mut. t a p i n a de G r e g., C o s s m a n n i P e y r o t [15], t. III, str. 54, 55, tabl. 2, fig. 74, 75.
S k o ru p k a m ała 4 m m dług a, 2,5 szeroka, ow alna, m a brzeg ostry, a w połow ie w y sokości stożkow ą część sk o ru p y , d o k o ła o w a l nego otw oru, w k lęsłą. N a p o w ie rz ch n i za z n a c z a ją się w sp ółśro d k o w e lin ie i p ro m ie n iste p rą ż k i; te o sta tn ie są led w ie w idoczne i gęściej ułożone niż u okazów H o e r n e s a . O k a z ze w zg lęd u n a m ałe w y m ia ry i słabo w y ra ż o n ą rzeźbę je s t zapew ne m łody.
F orm a ty p o w a jjpst w łaściw a akw itanow i i burdigalow i okolicy B ordeaux, var. tapina zn ana jest z tortonu W iednia. Siedm iogrodu (Kostej), S a c c o podaje ją z h elw etu i to r tonu W łoch północnych, a C o s s m a i n n i P e y r o t z tortonu w Saubrigues (okolice B ordeaux).
L I T E R A T U R A .
1. M i c h a 1 s k i A. Zarys geologiczny strony połudn.-zachodniej gu- bernii kieleckiej. Pain. Fizj. t. IY, Warszawa, 1884.
2. F r i e d b e r g W. Mięczaki mioceńskie ziem polskich. Cz. 1, ślim aki i Łódkonogi. Muz. im. Dzied. 1911—1928. Cz. 2, zesz. 1, Małże, Kra ków, 1934.
5. K o w a l e w s k i K . Stratygrafia miocenu okolic Korytnicy... Spraw ^ P. I. G., t. VI, zesz. 1, Warszawa, 1930.
Fissurellidea c l yp eat a Grat. v. tapina Greg.
4. M i c h a j l o w s k i j G . Srediziemnomorskija otłożenija Toma-
kowki. Mem. Com. Geol. Vol. XIII, nr. 4, 1903.
5. S i e m i r a d z k i J. Geologia ziem polskich. T. II, Muz. im. Dzied. Lwów, 1909.
6. F r i e d b e r g W. Utwory mioceńskie w Polsce i próby podziału tych utworów Polski. Cz. II, Kosmos, t. 35, Lwów, 1912.
H i 1 b e r Y. Geologische Studien in den ostgalizischen Miocänge- bieten. Jahrb. der k. k. geol. R-A. Bd. 32, Wien, 1882.
8. F r i e d b e r g W. Die Pectiniden des Miocäns von Polen und ihre stratigraphische Bedeutung, I u. II Teil. Bull, de l’Acad. Polon. Sc., ser. B, Kraków, 1932.
9. Ł o m n i c k i M. Tekst do zeszytu dziesiątego, cz. I, Kraków, 1897. 10. C z a r n o c k i J. O ważniejszych zagadnieniach stratygrafii i pa-
leogeografii polskiego tortonu. Spraw. P. I. G., t. 8, zesz. 2, Warszawa, 1935.
11. F r i e d b e r g W. Uwagi nad nowszymi próbami podziału naszego miocenu. Roczn. P. T. Geol., t. VII, Kraków, 1931.
12. H o e r n e s M . Die fossilen Mollusken... v. Wien Abh. der k. k. geol. R-A. Wien, 1856.
13. D e G r e g o r i o. Studi su talune conchigli mediterane viventi e fossili. 1884.
14. S a c c o. I molluschi dei terreni terz. del Piemonte e della Liguria cz. 22, Torino, 1897.
15. C o s s m a n i P e y r o t. Conchologie de 1’Aquitaine. T. 3. Actes Soc. Lin. Bordeaux, 1917.
Z U S A M M E N F A S S U N G .
Es w ird d as M ioeän der Um gebung von K siąż W ielki bei M iechów beschrieben. D e r V erfasser fa n d in M ałoszów den von M i c h a l s k i [1] angegebenen Auf schluss d e r a c k e rfa r bigen Sande (Fig. 1) u n d g ib t ihre F a u n a an (Verzeichnis I im polnischen Texte), sowie au ch die F a u n a der in einem zw ei ten A ufschlüsse (Fig. 2) entblössten sandigen Tone (Verzeich nis II im poln. Texte). A elter sind w ahrscheinlich die ocker- farb ig en Sande, w elche ebenso w ie die sandigen Tone, n a ch ih re r M olluskenfauna am besten den Pleurotom entonen von K orytnica u n d d en a u f ihnen liegenden M ergeln entsprechen.
In Cizaęsitosizowice liegen u n ten (fig. 4) M ergel m it G ly- cy m e ris u n d C ardium , w elche au ch in M ałoszów in einem östlichen P rofile (Fig. 3) sic h tb ar sind. A uf ihnen lieigen Mer gel m it Turritella Turris, höher Mergel m it A m ussiu m denu- d a tu m . D ie Fossilienliste I II im polnischen T ex te gibt die
— 134
F a u n a des u n tere n Mergels u n d die Liste IV d e r höheren S a n de ain.
Schliesslich w ird die bish er im polnischen M iocän noch nich t gefundene Fissurellidea c ly p e a ta G r a t . var. tapina de G r e g o r i o beschrieben u n d abgebildet.
