tom 12 (2013)
Dagmara MLICZYÑSKA-HAJDA
PROGRAMOWANIE REWITALIZACJI
A PROCES ZMIANY MIASTA
– Z PERSPEKTYWY DOŒWIADCZEÑ
W PARTYCYPACYJNYM PLANOWANIU
ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO
W WYBRANYCH POLSKICH MIASTACH
PROGRAMMING OF REVITALIZATION AND THE PROCESS OF CHANGE OF A CITY – FROM A PERSPECTIVE OF EXPERIENCE
IN PARTICIPATORY PLANNING OF SPATIAL MANAGEMENT IN SELECTED POLISH CITIES
ABSTRACT: Revitalization, as a method of intervention in deprived urban neighborhoods, hardly places itself in the arsenal of land-use planning methodology. Thereby it gets, mostly, to the category: instrument of repair, reactive.
It is expected that the program of revitalization will trigger those of the endogenous resources that manage to overcome the effects of socio-economic degradation, and will change only that deprived part of the city, suppressing unfavorable course of things.
The paper presents the observations and conclusions of the participatory programming of revitalization in two Polish cities that had been undertaken and carried out with regard to achieve change in land use of broader scale, beyond the requirement to restore the status quo and repair distorted functional and spatial relationships.
KEY WORDS: urban planning, city, revitalization, public participation
Wprowadzenie
Zmiana to fakt. Coœ staje siê inne ni¿ dotychczas. Rewitalizowaæ znaczy przywracaæ ¿yciu. Rewitalizacja jest zmian¹, programowanie (planowanie) rewitalizacji zapowiada i formuje tê zmianê. Urbanistyka polega na sztuce bu-dowania, ale i na sztuce burzenia. Miasto, tak samo jak inne ¿ywe organizmy, podlega cyklom przemian, sta³ego odnawiania i degradacji, a nawet destrukcji
(van den Berg 1982, Korcelli 2000, Wêc³awowicz 2003). Coœ musi znikn¹æ, by powsta³o coœ nowego. Zmiennoœæ jest cech¹ miejskiej przestrzeni, fizycznej i metafizycznej.
Uchwycenie i opis procesu zmiany miasta nast¹piæ mo¿e poprzez obserwacjê jego struktury spo³eczno-przestrzennej. Badania i studia geograficzne oraz so-cjologiczne nad spo³eczno-przestrzennymi strukturami miejskimi, o charakterze teoretyczno-uogólniaj¹cym i w nurcie ekologii spo³ecznej, a nastêpnie czynni-kowej (Wêc³awowicz 1988, 2003), jak te¿ i inne opracowania opisuj¹ce przemia-ny spo³eczno-przestrzenne miasta, np. Gdañska (Za³êcki 2003), Gdyni (Szmyt-kowska 2008), Katowic (Wêc³awowicz 1989), Krakowa (Zborowski 2005), £odzi (Piotrowski 1966, Kaczmarek 1996), Torunia (Jaroszewska-Brudnicka 2004), War-szawy (Wêc³awowicz 1975, Spo³eczna mapa WarWar-szawy 2004), sk³adaj¹ siê na pe-wien obraz procesu zmiany polskich miast.
Zmiany przestrzenne miasta jako zjawisko bada³ J. S³odczyk (2001), a M. Ma-likowski i S. Solieki (Przemiany przestrzenne w du¿ych miastach... 2007) badali i analizowali przemiany przestrzenne w du¿ych miastach Polski, zestawiaj¹c je z analiz¹ przekszta³ceñ w wybranych du¿ych miastach Europy Œrodkowo--Wschodniej. Zmiana miasta wskutek zmiany systemu wartoœci, zmian œwiato-pogl¹dowych i ideologicznych, zatem wpisuj¹ca siê w kategorie badañ nad kul-tur¹ miasta, by³a jak dot¹d w Polsce przedmiotem niewielu prac, a w pracach nad geografi¹ kultury w³aœciwie nie wystêpuje (£oboda 2004).
Rewitalizacja w odniesieniu do miasta i jego struktury spo³eczno-przestrzen-nej jest pojêciem relatywnie nowym i ró¿norodnie definiowanym (Ga³¹zka, Jadach-Sepio³o 2008, Lista... 2012). Pos³ugiwaæ siê bêdê nastêpuj¹c¹ definicj¹: rewitalizacja to skoordynowany proces, prowadzony wspólnie przez w³adzê samorz¹dow¹, spo³ecznoœæ lokaln¹ i innych uczestników, bêd¹cy elementem polityki rozwoju i maj¹cy na celu przeciwdzia³anie degradacji przestrzeni zur-banizowanej i zjawiskom kryzysowym, pobudzanie rozwoju i zmian jakoœcio-wych poprzez wzrost aktywnoœci spo³ecznej i gospodarczej, poprawê œrodowi-ska zamieszkania oraz ochronê dziedzictwa narodowego przy zachowaniu zasad zrównowa¿onego rozwoju1. Definicja ta, choæ z³o¿ona, a nawet
roz-wlek³a, uwypukla niedoceniany lub raczej niedostrzegany aspekt zmiany – czas na przeciwdzia³anie degradacji (kryzysowi), zmianê wyprzedzaj¹c¹ (kryzys), co wyró¿nia j¹ spoœród innych definicji tego pojêcia, licznie obecnych w literaturze tematu (Ga³¹zka, Jadach-Sepio³o 2008).
Miejsce rewitalizacji w procesie zmiany polskich miast jak dot¹d nie by³o przedmiotem badañ, choæ analizowano funkcjê rewitalizacji w rozwoju miasta
1Definicja zbudowana i stosowana w projekcie badawczym zamawianym „Rewitalizacja miast polskich jako sposób zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czynnik zrównowa-¿onego rozwoju” realizowanego w latach 2007–2010 (PBZ-MNiSW-4/3/2006), w którym autorka bra³a udzia³ jako ekspert.
(Mliczyñska-Hajda 1996), potencja³ rewitalizacji w budowaniu policentrycznoœ-ci miast (Zuziak 2007) i znaczenie rewitalizacji w rozwoju regionalnym (Mli-czyñska-Hajda 2009).
Zmiany w mieœcie, wi¹zane z programowan¹ rewitalizacj¹ a wykraczaj¹ce poza jej docelowy obszar, ujawnione w polskiej literaturze tematu s¹ ró¿norod-ne. Sk³adaj¹ siê na nie:
– akceptacja dla procesu zmian, aktywizacja spo³ecznoœci do uczestnictwa w planowaniu zagospodarowania przestrzennego (Górecki, Zêbik 2009);
– efekt przesuniêcia, kiedy kryzys nie zanika (wskutek dzia³añ rewitali-zuj¹cych), a jedynie przesuwa siê na inny obszar miasta (Gorczyca 2009);
– ewolucja relacji pomiêdzy mieszkañcami i miastem (Mliczyñska-Hajda 2008, Górecki, Zêbik 2009);
– gentryfikacja lub pog³êbienie stratyfikacji spo³ecznej (Jadach-Sepio³o 2009, Górecki, Zêbik 2009, Grzeszczak 2010);
– odtworzenie (albo realizacja strategii) policentrycznoœci miasta (Zuziak 2007);
– osi¹gniêcie pe³niejszej integracji funkcjonalno-przestrzennej miasta (£an-gowski, Podbrez 2008);
– konsolidacja formalna (wizualna) i utrwalenie ró¿norodnoœci funkcjonal-nej (centrum) miasta (Mliczyñska-Hajda 2008);
– wypracowanie kompleksowych form organizacji renowacji zabudowy mieszkaniowej w mieœcie, aktywizacja spo³ecznoœci do finansowego uczestnic-twa w dzia³aniach renowacyjnych (Kulpa-Jarocka, Mliczyñska-Hajda 2010);
– zmiany w semantyce miasta, zmiana kontekstów i znaczeñ (Lubecka 2010);
– zmiana wizerunku i spo³ecznej percepcji (czêœci) miasta (Górecki, Zêbik 2009, £angowski, Podbrez 2007).
Zosta³a podjêta próba kompleksowego zbadania rezultatów i oddzia³ywania programowanej rewitalizacji na konkretne miasto, a wnioski z badania prze-prowadzonego w Dzier¿oniowie w 2008 r. przy zastosowaniu specjalnie opra-cowanej metody badawczej zosta³y opublikowane (Mliczyñska-Hajda 2010), su-geruj¹c tym samym kierunek ewentualnych dalszych badañ i rozwijania metodyki. Analizy porównawcze, tak potrzebne w badaniach nad rewitalizacj¹ i jej rezultatami (zmiany), prawdopodobnie natrafi¹ na czêsty w badaniach nad systemem osadniczym problem porównywalnoœci danych statystycznych oraz przestrzennych jednostek odniesienia (Korcelli 2000).
Ujêcie procesu zmiany miasta w cykl rozwojowy wed³ug van der Berga (1982) – urbanizacja, suburbanizacja, deurbanizacja i reurbanizacja – a nastêpnie przeœledzenie desygnatów definicji rewitalizacji prowadzi do wniosku, ¿e choæ w literaturze rewitalizacja zwi¹zana jest z ostatni¹ faz¹ tego cyklu: reurbani-zacj¹ (Noworól 2010, s. 30) – jako jedno z narzêdzi wtórnej urbanizacji – to pro-filaktyczny aspekt przyjêtej definicji – sytuuje rewitalizacjê jako metodê
prze-ciwdzia³ania suburbanizacji, przez co – choæ zapewne w niewielkim stopniu – u¿yteczn¹ tak¿e wobec procesu dezurbanizacji.
Skala i g³êbokoœæ zjawisk kryzysowych w polskich miastach nie zosta³y kom-pleksowo zbadane. Szacuje siê, ¿e odsetek terenów zdegradowanych w ogóle terenów zainwestowanych i zurbanizowanych w miastach wynosi oko³o 21,2%. Na tych obszarach mieszka oko³o 2,4 mln osób. 64,2% terenów zdegradowa-nych (13,6% ogó³u terenów miast) to stare dzielnice œródmiejskie i blokowiska. 35,8% terenów zdegradowanych to tzw. miejskie od³ogi, niezamieszkane, ale zainwestowane tereny powojskowe, pokolejowe i poprzemys³owe (Jarczewski 2009, s. 291). Dane te, choæ szacunkowe, pozwalaj¹ oceniæ skalê problemów i potencja³ów, które rewitalizacja mo¿e wyzwoliæ, zmieniaj¹c polskie miasta. Miasto, odk¹d istnieje, zmienia siê i jest zmieniane. Zmiana, a raczej zmien-noœæ jest cech¹ miasta i cz³owieka równie¿. To jednak wcale nie zmniejsza jego obaw przed zmianami swego miejskiego œrodowiska ¿ycia. Relacjê cz³owiek– –miasto w procesie permanentnej zmiany plastycznie uchwyci³ socjolog miasta R. Park (1967), wed³ug którego miasto jest najbardziej udan¹ prób¹ cz³owieka przekszta³cenia œwiata, w którym ¿yje, pod³ug pragnieñ jego serca. Ale je¿eli miasto to œwiat stworzony przez cz³owieka, to jest to œwiat, w którym cz³owiek odt¹d skazany jest ¿yæ. Tak, poœrednio, i bez œwiadomoœci natury tego zadania, tworz¹c miasto, cz³owiek przetwarza siebie2.
Z takiej perspektywy widaæ, ¿e rewitalizacja jest szczególnym narzêdziem zmiany miasta: uczestnictwo (partycypacja spo³eczna) w jej planowaniu i reali-zacji, wpisane w metodê – czyni¹ z niej w oczach spo³eczeñstwa, z za³o¿enia, „wehiku³ przyjaznej zmiany” – po¿¹danej i demokratycznej, dziej¹cej siê w ak-ceptowanym tempie i miejscu, co doskonale odpowiada zaleceniom miejskiego marketingu, który przestrzega przed rewolucyjnymi zmianami w obrazie mias-ta (Szromnik 2007, s. 137). Nowa kultura zmiany – uspo³ecznienie i demokraty-zacja planowania zmian miasta, po doœwiadczeniach miejskich rewolt i buntów z po³owy ubieg³ego wieku, mia³a wp³yw na kszta³towanie neoliberalnego para-dygmatu rozwoju miast, dla którego istotne znaczenie mia³y wnioski i reko-mendacje zawarte w publikacji OECD z 1983 r. Managing urban change. Jak pisze B.L. Long (2000), raport ten zmieni³ podejœcie organizacji do miast, bowiem obej-mowa³ przegl¹d strategii zdolnych ogarn¹æ upadek i wzrost miast (s. 68), a jed-noczeœnie formu³owa³ rekomendacje dla pañstw cz³onkowskich. Wœród zaleceñ znalaz³y siê sugestie otwarcia (uspo³eczniania) systemu planowania i wprowa-dzania zmian w miastach. Raport mia³ wp³yw na ustalenia wewn¹trz Unii Eu-ropejskiej, w tym na kszta³t i cele inicjatywy URBAN uruchomionej w 1994 r.,
2Przek³ad autorki („man’s most successful attempt to remake the world he lives in more after his heart’s desire. But, if the city is the world which man created, it is the world in which he is hen-ceforth condemned to live. Thus, indirectly, and without any clear sense of the nature of his task, in making the city man has remade himself”).
której rezultaty ukszta³towa³y cele i formy rewitalizacji miast – jako instrumen-tu polityki regionalnej UE.
Rewitalizacja a planowanie partycypacyjne
Rola partycypacji spo³ecznej (uczestnictwa interesariuszy) w rewitalizacji wynika z obranej definicji procesu rewitalizacji. Równie¿ wtedy, gdy rewitali-zacjê traktowaæ jedynie funkcjonalnie, jako metodê ingerencji (wywo³ania zmia-ny) inicjuj¹cej proces zmian struktury spo³eczno-przestrzennej zdegradowanej czêœci miasta, jest to przecie¿ w za³o¿eniach ingerencja wspólnie planowana i prowadzona (przez w³adzê samorz¹dow¹, spo³ecznoœæ lokaln¹ i innych zain-teresowanych zmian¹ partnerów – interesariuszy rewitalizacji). Równie¿ szer-sza perspektywa analizy rewitalizacji jako strategii zmiany, koncepcyjnie osa-dzonej w teoriach kapita³u spo³ecznego i terytorialnego, sk³ania do wyboru partycypacyjnego paradygmatu jej planowania wed³ug wspó³czesnych, rozwi-niêtych metodycznie3 regu³ wy³o¿onych w podstawowej pracy J. Friedmanna
(1987). Partycypacja spo³eczna jest wprowadzana wskutek postulatów ideologi-cznych lub wymagañ metodyideologi-cznych, upowszechnia siê i przybiera konkretne formy, oferuj¹ce ró¿ne poziomy uczestnictwa, które obrazowo odzwierciedla klasyczna, oœmiostopniowa drabina S. Arnsteina (1969). Wobec tego mo¿na po-stawiæ pytanie o poziom osi¹ganego uczestnictwa w planowaniu.
Analizuj¹c znaczenie partycypacji spo³ecznej w rewitalizacji, K. Skalski (1996) zwróci³ uwagê na obecnoœæ na terenach rewitalizowanych dwóch grup ludnoœci: aktywnych uczestników i „milcz¹cej wiêkszoœci”, a to wymaga two-rzenia mechanizmów motywuj¹cych do uczestnictwa, najlepiej aktywnego, bo-wiem powodzenie rewitalizacji zale¿y od uzyskania wiarygodnoœci u inwesto-rów lokalnych. Opisy praktyki procesów rewitalizacji, zainicjowanych w Polsce w latach 90. XX w., pokazuj¹ d¹¿enie do partycypacji spo³ecznej w ró¿nych przejawach i formach jako konstytutywn¹ cechê programowanej (ówczeœnie) rewitalizacji (Mliczyñska-Hajda 2008, Kipta 2008). Rozpowszechnia siê jednak b³êdny pogl¹d, ¿e partycypacja spo³eczna w rewitalizacji pojawia siê w Polsce dopiero od roku 2004, jako element procedury przygotowania Lokalnych Pro-gramów Rewitalizacji (LPR), powstaj¹cych w odpowiedzi na mo¿liwoœci uzy-skania dotacji z funduszy Unii Europejskiej i zgodnie z unijnymi standardami (Ha³at 2010).
3Teoria, metodologia i techniki partycypacyjnego planowania by³y przedmiotem szczególnego zainteresowania w latach 90. XX w. Podsumowanie w postaci przegl¹du podstaw teoretycznych i kompendium metodycznego (wykraczaj¹ce poza rezultaty badañ prowadzonych w oœrodkach an-glojêzycznych) znaleŸæ mo¿na w dwutomowej pracy Fisher F. 2001.
Wed³ug Z. Ziobrowskiego s³ab¹ stron¹ dzia³añ rewitalizacyjnych w polskich miastach jest ma³y udzia³ spo³ecznoœci lokalnych, co t³umaczy on brakiem za-ufania do w³adzy, wskutek czego – jak pisze – dopiero po uzyskaniu odczuwal-nych efektów rewitalizacji pojawia siê zainteresowanie mieszkañców, a zaanga-¿owanie w³aœcicieli nieruchomoœci zawsze jest s³abe. Stwierdzaj¹c dalej, ¿e dla sukcesu rewitalizacji istotne znaczenie ma jej spo³eczny wymiar, wskazuje j¹ jako warunek powodzenia procesu rewitalizacji (Ziobrowski 2010, s. 269). Spo³eczny wymiar albo spo³eczny aspekt rewitalizacji rozumiany jest w pierw-szej kolejnoœci jako badanie i studia nad spo³eczno-przestrzennymi strukturami miejskimi, w drugiej kolejnoœci – jako ogólne kryterium delimitacji (rewitaliza-cji) i interwencji, którego parametryzacja obejmuje wskaŸniki opisuj¹ce takie zjawiska jak np. ubóstwo, marginalizacja spo³eczna, depopulacja czy przestêp-czoœæ (Zborowski 2010).
Oba te ujêcia spo³ecznego wymiaru rewitalizacji pozostawiaj¹ poza przed-miotem swego zainteresowania spo³eczn¹ aktywnoœæ, uczestnictwo zarówno w planowaniu, jak i prowadzeniu zmian. Partycypacja spo³eczna, uaktywnienie i w³¹czenie w proces zmian zdaj¹ siê byæ celem, a nastêpnie rezultatem rewitali-zacji, szczególnie nurtu nazywanego rewitalizacj¹ spo³eczn¹ (Rewitalizacja
spo-³eczna... 2011).
Partycypacjê w rewitalizacji niektórzy autorzy ukazuj¹ jako aspekt organiza-cyjny, element procedur tworzenia polityk, polegaj¹cy przede wszystkim, o ile nie wy³¹cznie, na informowaniu i konsultowaniu (Jadach-Sepio³o 2010, Wañko-wicz 2011), aktywne uczestnictwo partnerów (interesariuszy) rewitalizacji – za-równo w przygotowaniu programu rewitalizacji, jak i w jego wdra¿aniu – przedstawiaj¹c jako now¹, po¿¹dan¹ perspektywê, uwarunkowan¹ zastosowa-niem nowego modelu (Noworól 2005). Tymczasem w³¹czanie mieszkañców (interesariuszy) w planowanie zmian, które powinna przynieœæ rewitalizacja, od pocz¹tku budowania programu rewitalizacji, aktywizowanie do twa w planowaniu i wdra¿aniu dzia³añ rewitalizacyjnych, w tym do uczestnic-twa w finansowaniu, jest w Polsce elementem praktyki dzia³añ rewitalizacyj-nych co najmniej od ostatniej dekady ubieg³ego wieku (Czy¿ewska 1998). Znacz¹cy wp³yw na ugruntowanie konstruktywnego podejœcia do partycypacji spo³ecznej jako kluczowego elementu procesu planistycznego na rzecz rewitali-zacji i rozwoju miasta (Lorens 2010, s. 87) mia³y ksi¹¿ki I. Sagan (2000) i K. Paw³owskiej (2008). Kompleksowe podstawy metodyczne dla partycypacyj-nego planowania i wdra¿ania zmian prowadz¹cych do rewitalizacji w miastach prezentuj¹: Podrêcznik rewitalizacji... (2003) oraz publikacja P. Lorensa (2010).
Przekrojowe badania nad instrumentarium dla partycypacji spo³ecznej w re-witalizacji przeprowadzi³ P. Ha³at. Koncentruj¹c siê na uchwyceniu ró¿norod-noœci zastosowanych instrumentów, wybra³ do analizy komplet wytycznych urzêdów marsza³kowskich (dla programów rewitalizacji 2007–2013) oraz zbiór 190 LPR z okresu 2004–2009. Badanie i analizê ukierunkowa³ przyjêty podzia³
instrumentów wed³ug trzech poziomów uczestnictwa (partycypacji): informo-wanie, konsultowanie i aktywny udzia³ interesariuszy. Wnioski z badania, któ-re objê³o 20% ogólnej liczby miast, autor uwa¿a za podstawê do identyfikacji mocnych i s³abych stron podejmowanych przez miasta dzia³añ, które s³u¿¹ par-tycypacji spo³ecznej w rewitalizacji polskich miast (Ha³at 2010, s. 144). Opieraj¹c siê na tych wnioskach oraz na zarysowanym wczeœniej ogólnym obrazie pra-ktyki i teorii, autor postawi³ tezê o wyraŸnej rozbie¿noœci pomiêdzy dostêpnym zasobem dobrych praktyk w partycypacji wraz z jej ugruntowan¹ teori¹ (mode-lami) a stosowan¹ praktyk¹ partycypacyjnego programowania i wdra¿ania rewitalizacji (przynajmniej w okresie objêtym badaniem). Uzasadnieniem dla takiej oceny jest inny wniosek z omówionych badañ, a mianowicie taki, ¿e po-wszechne uczestnictwo interesariuszy w realizacji dzia³añ rewitalizacyjnych (poprzez projekty) nie jest poprzedzone stymulowaniem interesariuszy do aktywnego uczestnictwa w planowaniu zmian (programowaniu rewitalizacji), czego przyczyny autor upatruje w tym, ¿e miasta skupiaj¹ siê g³ównie na ko-munikacji spo³ecznej lub marketingu rewitalizacji, a partycypacjê (w jej progra-mowaniu) sprowadzaj¹ do minimum, zbieraj¹c jedynie opinie w trybie konsul-tacji spo³ecznych (Ha³at 2010, s. 145).
Uogólniaj¹c, mo¿na stwierdziæ, siêgaj¹c do terminologii stosowanej przez Lo-rensa (2010), ¿e w miastach rozpowszechniona jest „partycypacja akceptuj¹ca”, natomiast „partycypacja wyprzedzaj¹ca”4 w planowaniu rewitalizacji nie jest
rozpowszechniona na tyle, by uznaæ j¹ za element ugruntowanej praktyki. Od-nosz¹c siê do 8 poziomów uczestnictwa, które przedstawia drabina Arnsteina, mo¿na za³o¿yæ, ¿e osi¹gany jest œrodek tej drabiny – poziom 3: informowanie i poziom 4: konsultacje. Na tym tle, zwa¿ywszy przyjêt¹ definicjê rewitalizacji, interesuj¹ce mog¹ byæ wnioski z obserwacji dwóch przyk³adów zastosowania „partycypacji wyprzedzaj¹cej” do zaplanowania zmiany zagospodarowania przestrzennego w czêœci dwóch du¿ych miast objêtych wdra¿anymi programa-mi rewitalizacji.
W obu przypadkach zasadniczy proces programowania rewitalizacji zosta³ zakoñczony, a zmiana w zagospodarowaniu przestrzennym ma doprowadziæ do realizacji celów wytyczonych w programie rewitalizacji. Syntetycznie rzecz ujmuj¹c, celem jest reintegracja struktury spo³eczno-przestrzennej. Instrumen-tem realizacji ma byæ miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, a na-stêpnie realizacja przedsiêwziêæ budowlanych, zmieniaj¹cych zasadniczo obec-ny sposób zagospodarowania przestrzennego, co jest warunkiem pe³nego
4Lorens 2010, s. 88 okreœla w ten sposób rodzaj partycypacji (i metodê planowania), w której dialog ze spo³ecznoœci¹ (interesariuszami) podejmowany jest, zanim wypracowane zostan¹ jakiekol-wiek rozwi¹zania, a koncepcja planu czy programu rodzi siê w oparciu o wypracowane w debacie za³o¿enia, w interakcji inicjatora procesu planowania i spo³ecznoœci (interesariuszy), organizowanej np. w formie warsztatów.
powodzenia zaprogramowanej rewitalizacji. W obu miastach inicjatorem proce-su programowania rewitalizacji by³ samorz¹d, a inicjatorem zastosowania „par-tycypacji wyprzedzaj¹cej” dla zaplanowania zmiany zagospodarowania prze-strzennego by³a jednostka odpowiedzialna za realizacjê programu rewitalizacji, dzia³ania planistyczne zorganizowane zosta³y przy wsparciu organizacji po-zarz¹dowych, instytucji kultury i wolontariuszy. W obu miastach zdecydowano o organizacji konkursów urbanistyczno-architektonicznych, po tym jak po-wsta³y spo³eczne koncepcje zagospodarowania (które po opracowaniu przez profesjonalistów trafi³y do miejskich pracowni urbanistycznych jako podstawa do sporz¹dzenia projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego).
Pierwszy przyk³ad to Podzamcze w Lublinie. Proces rewitalizacji w Lublinie przebiega w ró¿nych czêœciach miasta od po³owy lat 90., kiedy miasto (korzy-staj¹c z zagranicznej pomocy) kreatywnie i skutecznie wdro¿y³o w pe³ni uspo³ecznione dzia³ania rewitalizacyjne w 2 dzielnicach – Bronowice i KoŸmi-nek (Kipta 2008). Obecn¹ fazê programowanej rewitalizacji zaznacza przyjêcie kolejnej edycji programu (Program Rewitalizacji... 2009).
Spo³eczna koncepcja zagospodarowania (nazywana wnioskiem do planu) powsta³a w ci¹gu trzech miesiêcy (2010), w wyniku zastosowania partycypacyj-nych dzia³añ projektowych (na kszta³t warsztatów), dostêppartycypacyj-nych dla ka¿dego i prowadzonych z wykorzystaniem makiety. Proces partycypacyjnego plano-wania zosta³ opisany i udokumentowany (Materia³y... 2010). Powsta³y 52 prace – ró¿norodne ujêcia i rozwi¹zania przestrzenne, które zsyntetyzowane, po kolej-nej turze konsyliów tematycznych (równie¿ przy makiecie), z³o¿y³y siê na final-ne opracowanie pn. Spo³eczny wniosek do miejscowego planu zagospodarowa-nia przestrzennego Podzamcza (2010), które trafi³o do Miejskiej Pracowni Urba-nistycznej5.
W proces partycypacyjnego planowania w³¹czy³o siê w sumie ponad 400 osób, z czego 250 podpisa³o spo³eczny wniosek do planu. Otwarty konkurs urbanistyczno-architektoniczny na opracowanie projektu koncepcyjnego Pro-jekt rewitalizacji obszaru Podzamcza w Lublinie miasto og³osi³o w sierpniu 2011 r., a wyniki konkursu upubliczniono w styczniu 2012 r. Jak wynika z bli¿-szej analizy tego przyk³adu, spo³eczny wniosek zosta³ do³¹czony do warunków (regulaminu) konkursu, a spoœród 45 uczestników konkursu, których zapytano o to w ankiecie – 5 zadeklarowa³o skorzystanie z tego spo³ecznego nia. Praca nagrodzona I miejscem w konkursie sta³a siê podstaw¹ do opracowa-nia przez miejsk¹ pracowniê urbanistyczn¹ dwóch wariantów projektu planu miejscowego, które upubliczniono i poddano konsultacjom spo³ecznym (w kwiet-niu 2013 r.), co zaowocowa³o oko³o dwudziestoma opiniami, zawieraj¹cymi równie¿ konkretne wnioski. Prace nad projektem planu miejscowego trwaj¹.
Drugi przyk³ad to Œródka w Poznaniu. Programowany proces rewitalizacji rozpoczêto w Poznaniu w 2005 r., a dzia³ania rewitalizacyjne na Œródce stano-wi³y pilota¿ programu (£angowski, Podbrez 2007). Obecnie programowana rewitalizacja ujêta jest w trzeci¹ edycjê Miejskiego Programu Rewitalizacji dla m. Poznania (2012). Spo³eczna koncepcja zagospodarowania Œródki (SKZS) po-wsta³a w ci¹gu roku (2007) w wyniku debat oraz zastosowania partycypacyj-nych dzia³añ projektowych (warsztaty) dostêppartycypacyj-nych dla ka¿dego, a nastêpnie gruntownie opisanych i udokumentowanych (Materia³y... 2007). SKZS by³a podstaw¹ dla opracowania wniosku do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (2007), który trafi³ do Miejskiej Pracowni Urbanistycznej (MPU). W proces partycypacyjnego planowania dla Œródki w³¹czy³o siê oko³o 250 osób. Prace nad projektem miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rozpoczê³y siê w czerwcu 2007 r. W kolejnym roku odby³y siê dwa spotkania MPU z mieszkañcami osiedla, a miasto og³osi³o konkurs (2008) na rozwi¹zanie urbanistyczne dla po³udniowej czêœci Œródki. Konkurs rozstrzygniêto w stycz-niu 2009 r. Prace nad projektem planu trwaj¹.
Wnioski
Uwzglêdniaj¹c opisane przyk³ady, œcie¿kê partycypacyjnego formowania zmiany zagospodarowania, podyktowan¹ uwarunkowaniami metodycznymi programowanej rewitalizacji, które zak³adaj¹ aktywne uczestnictwo mieszkañ-ców (interesariuszy rewitalizacji) w planowaniu i wdra¿aniu zmiany, mo¿na z³o¿yæ z trzech etapów:
1. Diagnostyka, ukierunkowanie zmian w zagospodarowaniu, przygotowa-nie do planowania (np. badania socjologiczne, analizy ekonomiczne, studia, spotkania z mieszkañcami (interesariuszami), debaty i dyskusje).
2. Tworzenie spo³ecznej koncepcji zagospodarowania (która powstaje po-przez wspó³pracê interesariuszy z przedstawicielami samorz¹du miasta na war-sztatach, po czym nastêpuje opracowanie rezultatów i nadanie im formy zrozu-mia³ej dla profesjonalistów).
3. Realizacja spo³ecznej koncepcji:
3.1. Uzupe³nienie (treœci i kszta³tu) do postaci koniecznej z uwagi na sformalizowane kryteria procesu zmiany w przestrzeni – np. do zakresu mery-torycznego projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub projektu budowlanego (ewentualnie wielobran¿owej koncepcji urbanis-tyczno-architektonicznej).
3.2. Wdro¿enie (np. uchwalenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, og³oszenie przetargu na roboty budowlane itp.).
Planowanie partycypacyjne, prowadzone w formule warsztatów ma opiniê czasoch³onnego i d³ugotrwa³ego, a przy tym z³o¿onego organizacyjnie.
Zesta-wienie terminarza dzia³añ opisanych w obu przyk³adach pozwala stwierdziæ, ¿e planowanie uspo³ecznione nie trwa du¿o d³u¿ej ni¿ uzyskanie rezultatu kon-kursu, a wobec zawi³oœci procedur sporz¹dzania projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego zaobserwowane i opisane elementy organi-zacji planowania partycypacyjnego (konsylia, debaty, konsultacje przy makie-cie) nie wychodz¹ poza formy znane, mo¿liwe do zastosowania w ka¿dych wa-runkach.
Absorpcja koncepcji tworzonych spo³ecznie, w drodze publicznego i tzw. niefachowego dyskursu, zaakceptowanie spo³ecznego planu zagospodarowa-nia profilowanego celami rewitalizacji jako wi¹¿¹cej wytycznej miejscowego planu, w obu przypadkach wydaj¹ siê napotykaæ na trudnoœci, które ju¿ uchwyci³ i opisa³ K. Skalski (2010), nawi¹zuj¹c przy tym do uzewnêtrznionych w czasie III Kongresu Urbanistyki Polskiej (2012) kontrowersji co do istoty rela-cji pomiêdzy planowaniem przestrzennym a programowaniem na obszarach rewitalizacji. Rozwijaj¹c ten w¹tek, trzeba zwróciæ uwagê, ¿e planowanie prze-strzenne w miastach i programowanie rewitalizacji wci¹¿ biegn¹ oddzielnymi torami, planowanie koncentruje siê wy³¹cznie na sporz¹dzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a programowanie rewitalizacji spro-wadza siê najczêœciej do opracowania programu rewitalizacji w taki sposób, aby mo¿na by³o siêgn¹æ po œrodki UE (Mliczyñska-Hajda 2007). Takie podejœcie – wed³ug mnie przeciwskuteczne – wyraŸnie oddzielaj¹ce rewitalizacjê (instru-ment czy te¿ metodê wprowadzania zmian w mieœcie) od przedmiotu formal-nego planowania zagospodarowania przestrzenformal-nego, mo¿na znaleŸæ w opraco-waniach teoretycznych (Janas, Jarczewski, Wañkowicz 2010, Wañkowicz 2011).
Dezintegracja planowania (zmian) w miastach jest faktem, a rewitalizacja – metoda zmieniania miasta, interwencji w zdegradowanych dzielnicach miast – lokuje siê z trudem w arsenale metodycznym planowania zagospodarowania przestrzennego. Trafia przez to najczêœciej do kategorii „instrument napra-wczy”, reaktywny. A za spraw¹ koniecznego uspo³ecznienia – instrument „trudny w u¿yciu”. W sytuacji gdy wiêkszoœæ obecnych programów rewitaliza-cji dotyczy szeroko rozumianych œródmieœæ (Rozwój polskich miast 2010, s. 77) ogranicza to potencjalny wp³yw programowanej rewitalizacji na proces zmiany polskich miast.
Obserwowana praktyka porz¹dkuje relacje pod³ug hierarchii celów: od za-gadnieñ z³o¿onych, planowanych w programie rewitalizacji (trwa³e prze-kszta³cenie struktury spo³eczno-przestrzennej zdegradowanej czêœci miasta) do szczegó³owych, jak np. ustalenie sposobu i zasad zagospodarowania strzennego nieruchomoœci (w miejscowym planie zagospodarowania prze-strzennego). Tym samym opisane przyk³ady sk³aniaj¹ do podwa¿enia niektóre z tez Wañkowicza (2007 i 2011), dotycz¹cych miejsca i funkcji programu rewita-lizacji.
Poziom uspo³ecznienia procesu planowania mo¿na oceniæ jako œredni. Ucze-stnictwo osi¹gnê³o poziom zaawansowanej metodycznie partycypacji delibera-tywnej, tj. œrodek drabiny Arnsteina. Pozostaje do przejœcia ostatni z trzech eta-pów: realizacja. Potrzebna jest umiejêtnoœæ przek³adania rezultatów partycypa-cyjnego planowania na sformalizowan¹ dokumentacjê planistyczn¹ czy projek-tow¹: otwarcie na wspó³decydowanie o zmianie, bez marnowania przy tym z trudem wzbudzanej spo³ecznej aktywnoœci, zainteresowania miastem i jego zmienianiem.
Dezintegracja planowania zmian w mieœcie – obserwowana, uwidoczniona na przyk³adach i utrwalana niektórymi opisuj¹cymi model rewitalizacji opraco-waniami teoretycznymi – jest jednak w mojej ocenie przede wszystkim skut-kiem dysfunkcyjnych rozwi¹zañ prawnych, o których szeroko pisze Jêdraszko (2005). Paradoksem zaœ jest to, ¿e obowi¹zuj¹ce prawo ani nie definiuje relacji pomiêdzy planowaniem zagospodarowania przestrzennego a programowa-niem rewitalizacji, ani nie wyklucza otwartoœci na mozolnie wypracowany spo³eczny konsensus. Trzeba przy tym zaznaczyæ, ¿e proces rewitalizacji w strukturach spo³eczno-przestrzennych otwartych na inwestycje w nierucho-moœciach wymaga nowych i trwa³ych zasad zagospodarowania przestrzenne-go, których spo³eczna u¿ytecznoœæ zale¿y od teprzestrzenne-go, czy zostan¹ skrojone na mia-rê i potrzeby procesu rewitalizacji oraz w odpowiednim dla niego czasie – wtedy wzmocni¹ i ustabilizuj¹ proces korzystnej zmiany, ograniczaj¹c zjawiska niepo¿¹dane (np. spekulacjê nieruchomoœciami, przejmowanie renty rewitali-zacyjnej, gentryfikacjê).
Systematyczna, trwaj¹ca od wielu lat budowa partycypacyjnej metodyki pla-nowania procesów rewitalizacji splata siê z rosn¹c¹ aktywnoœci¹ spo³ecznoœci miast (na co wskazuje np. utworzenie w 2010 r. Kongresu Ruchów Miejskich), d¹¿¹cych do demokratyzacji procesu planowania zmian w miastach. Europejski system wartoœci – demokratyczny (uspo³eczniony) proces planistyczny, ekolo-giczne i spo³ecznie sprawiedliwe zagospodarowanie gruntów – oraz zintegro-wane plany rozwoju to punkt wyjœcia dla polityki rozwoju miasta, integruj¹cej na p³aszczyŸnie merytorycznej (planowanie zmian spo³eczno-gospodarczych i przestrzennych) oraz metodycznej (planowanie partycypacyjne i sformalizo-wane) (Billert 2006).
Partycypacja w planowaniu rewitalizacji i koniecznych w zwi¹zku z tym zmian w zagospodarowaniu przestrzennym, jeœli nie zostanie zaakceptowana jako standard, to zostanie z czasem wymuszona, jako ¿e zmiana rewitalizuj¹ca to proces uruchamiaj¹cy czynniki endogeniczne i powinna z za³o¿enia byæ fi-nansowana w jak najwiêkszym stopniu ze œrodków prywatnych, ze œrodków publicznych jedynie wspierana (Jadach-Sepio³o 2010, s. 20), co wobec kur-cz¹cych siê mo¿liwoœci sektora publicznego oznacza zasadnicz¹ zmianê uk³adu si³, potencja³u decydowania o zmianie. A jedna z 6 wytycznych z raportu F. Barki, tak silnie akcentuj¹cego potrzebê rzeczywistego indukowania
endoge-nicznych czynników rozwojowych na obszarach otrzymuj¹cych wsparcie, to wytworzenie przejrzystych regu³ planowania i zagospodarowania przestrzen-nego stwarzaj¹cych podstawy do zrównowa¿oprzestrzen-nego rozwoju miast (Barca 2009). Podsumujê, siêgaj¹c do tekstu, który wraz z cytowan¹ wczeœniej parabo-liczn¹ wypowiedzi¹ R. Parka spina klamr¹ te rozwa¿ania nad spo³ecznym uczestnictwem w planowaniu rewitalizacji i innych zmian miasta: „Prawo do miasta jest czymœ wiêcej ni¿ indywidualnym prawem dostêpu do zasobów mia-sta. Jest to prawo do zmiany: by zmieniaæ siebie, zmieniaj¹c miasto. Odk¹d taka transformacja niechybnie zale¿y od zdolnoœci wspólnoty do kszta³towania pro-cesów urbanizacji, jest to prawo publiczne, a nie osobiste. Swoboda tworzenia i przetwarzania naszych miast i nas samych to, za³o¿ê siê, jedno z najcenniej-szych, i to najbardziej zaniedbane, z naszych praw cz³owieka”6(Harvey 2003).
Bibliografia
Arnstein S., 1969, A Ladder of citizen participation, „American Institute of Planners Journal” 7, s. 216. Barca F., 2009, An agenda for a reformed cohesion policy. A place-based approach to meeting European
Union challenges and expectations, DG Regio, Brussels.
Berg L. van der, 1982, Urban Europe: a study of growth and decline, Pergamon Press, Oxford. Billert A., 2006, Problemy rewitalizacji w Polsce na tle doœwiadczeñ niemieckich. Referat
wyg³oszo-ny na Miêdzynarodowej Konferencji w Lubaniu Œl¹skim – Rewitalizacji Miast, maszynopis. Czy¿ewska A., 1998, Rewitalizacja Zabytkowego Centrum Sopotu, „Œwiat Nieruchomoœci” nr 23. Czy¿ewska A., 2008, Modele rewitalizacji i ich zastosowanie, „Urbanista” nr 8.
Fisher F., 2001, Building bridges, United Nation Centre of Human Settlements.
Friedmann J., 1987, Planning in the public domain: from knowledge to action, Princeton University Press, Princeton.
Ga³¹zka A., Jadach-Sepio³o A., 2008, Przegl¹d definicji i uporz¹dkowanie pojêæ stosowanych w lite-raturze i praktyce dla okreœlenia ró¿nych elementów i aspektów procesów rewitalizacji. Mate-ria³y Projektu Badawczego „Rewitalizacja miast polskich jako sposób zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czynnik zrównowa¿onego rozwoju”, Kraków, maszynopis. Gorczyca K., 2009, Rewitalizacja wed³ug typów rozwijanych funkcji, [w:] Rewitalizacja miast w Wielkiej
Brytanii, red. R. Guzik, Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
Górecki J., Zêbik G., 2009, Ocena zjawisk psychospo³ecznych i demograficznych towarzysz¹cych dotychczas
realizowanym wybranym projektom rewitalizacji w Bêdzinie, Poznaniu i Warszawie, [w:] Demograficzne
i spo³eczne uwarunkowania rewitalizacji miast w Polsce, red. A. Zborowski, Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
Grzeszczak J., 2010, Gentryfikacja osadnictwa. Charakterystyka, rozwój koncepcji badawczej i przegl¹d
wy-jaœnieñ, IGiPZ PAN, Warszawa.
Ha³at P., 2010, Instrumenty partycypacji spo³ecznej w lokalnych programach rewitalizacji miast w Polsce, [w:] O budowie metod rewitalizacji w Polsce – aspekty wybrane, red. K. Skalski, ISP UJ, Kraków, s. 127–156.
6Przek³ad autorki („The right to the city is far more than the individual liberty to access urban resources: it is a right to change ourselves by changing the city. It is, moreover, a common rather than an individual right since this transformation inevitably depends upon the exercise of a collecti-ve power to reshape the processes of urbanization. The freedom to make and remake our cities and ourselves is, I want to argue, one of the most precious yet most neglected of our human rights”).
Harvey D., 2003, The right to the city, „New Left Review” No 53, http://newleftreview.org/II/53/ david-harvey-the-right-to-the-city (10.05.2013).
Jadach-Sepio³o A., 2009, Model rewitalizacji miast polskich na tle doœwiadczeñ niemieckich. Praca doktorska niepublikowana, Kolegium Nauk o Przedsiêbiorstwie, Szko³a G³ówna Handlowa, Warszawa.
Jadach-Sepio³o A., 2010, Rewitalizacja miast w dokumentach strategicznych w Polsce. Odniesienie do
projek-tu Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, miasta, obszary wiejskie, [w:] O
budo-wie metod rewitalizacji w Polsce – aspekty wybrane, red. K. Skalski, Monografie Instytutu Spraw Pu-blicznych, ISP UJ, Kraków, s. 11–28.
Janas K., Jarczewski W., Wañkowicz W., 2010, Model rewitalizacji miast, Instytut Rozwoju Miast, Kraków. Jarczewski W., 2009, Podsumowanie, [w:] Przestrzenne aspekty rewitalizacji – œródmieœcia, blokowiska,
te-reny poprzemys³owe, pokolejowe i powojskowe, red. W. Jarczewski, Instytut Rozwoju Miast, Kraków. Jaroszewska-Brudnicka R., 2004, Zró¿nicowanie przestrzeni spo³ecznej Torunia, Wydawnictwo UMK,
Toruñ.
Jêdraszko A., 2005, Zagospodarowanie przestrzenne w Polsce – drogi i bezdro¿a planowania ustawowego, Unia Metropolii Polskich, Warszawa.
Kaczmarek S., 1996, Struktura przestrzenna warunków zamieszkania w £odzi, £ódzkie Towarzystwo Naukowe, £ódŸ.
Kipta E., 2008, Rewitalizacja w Lublinie w latach 1990–2008. Materia³y Projektu Badawczego „Rewi-talizacja miast polskich jako sposób zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czynnik zrównowa¿onego rozwoju”, Kraków, maszynopis.
Korcelli P., 1997, Sterowanie przekszta³ceniami strukturalnymi aglomeracji miejskich, [w:] Podstawy
naukowo-badawcze polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, RCSS, Warszawa, s. 77–89. Korcelli P., 2000, Europejski system miast, „Przegl¹d Geograficzny” 72(4), s. 355–372.
Kulpa-Jarocka G., Mliczyñska-Hajda D., 2010, Renowacja i rewitalizacja w Szczecinie. Podsumowanie
dzia³añ 1990-2008, [w:] Przyk³ady rewitalizacji miast, red. A. Muzio³-Wêc³awowicz, Instytut Roz-woju Miast, Kraków.
Lista stosowanych definicji rewitalizacji 2012, www.miasto.me (10.05.2013).
Long, Bill L., 2000, International environmental issues and the OECD 1950–2000: an historical perspective, OECD, Paris, s. 68–69.
Lorens P., 2007, Znaczenie procesów rewitalizacyjnych we wspó³czesnym rozwoju polskich miast, [w:]
Rewitalizacja miast w Polsce. Pierwsze doœwiadczenia, red. P. Lorens, Urbanista, Warszawa. Lorens P., 2010, Rewitalizacja miast. Planowanie i realizacja, Politechnika Gdañska, Gdañsk. Lubecka A., 2010, Rewitalizacja/gentryfikacja jako element zmieniaj¹cy semantykê miasta, [w:] O budowie
metod rewitalizacji w Polsce – aspekty wybrane, red. K. Skalski, Wydawnictwo ISP UJ, Kraków, s. 157–172.
£angowski L., Podbrez L., 2007, Charakterystyczne elementy procesu rewitalizacji w Poznaniu, [w:]
Rewi-talizacja miast w Polsce. Pierwsze doœwiadczenia, red. P. Lorens, Urbanista, Warszawa, s. 230–236. £oboda J., 2004, Stan i perspektywy polskiej geografii, „Przegl¹d Gograficzny” 76(4), s. 389–415. Materia³y dokumentuj¹ce konkurs na zagospodarowanie Œródki, 2009, http://www.poznan.pl/
mim/s8a/konkurs-na-zagospodarowanie-srodki,p,1025,5634,13789.html (10.05.2013).
Materia³y dokumentuj¹ce partycypacyjne planowanie zmian na Podzamczu w Lublinie, 2010, http://teatrnn.pl/ulublin/node/205 (17.05.2013).
Miejski Program Rewitalizacji dla m. Poznania, 2012, Uchwa³a Nr XXX/423/VI/2012 Rady Miej-skiej w Poznaniu, http://www.poznan.pl/mim/s8a/miejski-program-rewitalizacji-trzecia-edy-cja,p,1025,21818.html (12.05.2013).
Mliczyñska-Hajda D., 1996, Dzia³ania rewitalizacyjne w polityce rozwoju przestrzennego miasta, [w:]
Rewitalizacja historycznych dzielnic mieszkalno-przemys³owych, red. N. Juzwa, K. Wódz, UŒ, Katowice. Mliczyñska-Hajda D., 2007, Planowanie przestrzenne w miastach a programy rewitalizacji. Referat,
Konferencja III Forum Mieszkalnictwa i Rewitalizacji, Sosnowiec–Katowice.
Mliczyñska-Hajda D., 2008, Rewitalizacja w Dzier¿oniowie. Raport z badania. Raport w projekcie PBZ-MNiSW-4/3/2006, Forum Rewitalizacji, Kraków.
Mliczyñska-Hajda D., 2009, Programy rewitalizacji miast w rozwoju regionalnym Polski – mity, szanse,
prognozy, [w:] Specyfika odnowy ma³ych i œrednich miast w Polsce, red. J. Poczobut, Politechnika Gdañska, Forum Rewitalizacji, Kraków.
Mliczyñska-Hajda D., 2010, Metoda badania i oceny rezultatów rewitalizacji na przyk³adzie programu
rewitalizacji starówki Dzier¿oniowa, [w:] Przyk³ady rewitalizacji miast, red. A. Muzio³-Wêc³awowicz, Instytut Rozwoju Miast, Kraków.
Mo¿liwoœci i ograniczenia zastosowañ metod badawczych w geografii spo³eczno-ekonomicznej, 2002, red. H. Rogacki, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ.
Muzio³-Wêc³awowicz A., 2009, Rewitalizacja dzielnic œródmiejskich, [w:] Przestrzenne aspekty
rewitaliza-cji – œródmieœcia, blokowiska, tereny poprzemys³owe, pokolejowe i powojskowe, red. W. Jarczewski, In-stytut Rozwoju Miast, Kraków.
Noworól A., 1998, Instrumenty zarz¹dzania rozwojem miasta, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Ko-munalnej, Kraków.
Noworól A., 2005, Uczestnictwo publiczne i konsultacje spo³eczne w Lokalnych Programach Rewitalizacji, „Zarz¹dzanie Publiczne” nr 1.
Noworól A., 2010, Rewitalizacja jako wyzwanie polityki rozwoju, [w:] O budowie metod rewitalizacji
w Polsce – aspekty wybrane, red. K. Skalski, Monografie Instytutu Spraw Publicznych, Wydawnic-two ISP UJ, Kraków, s. 29–46.
Og³oszenie o konkursie na opracowanie koncepcji podzamcza w Lublinie, 2011, http://bip.lublin. eu/bip/um/index.php?t=200&id=152659 (16.05.2013).
Park R., 1967, On social control and collective behavior, The University of Chicago Press, Chicago–London. Parteka T., 2007, Rewitalizacja struktur metropolitalnych w procesie transformacji, [w:] Rewitalizacja miast
w Polsce. Pierwsze doœwiadczenia, red. P. Lorens, Urbanista, Warszawa.
Paw³owska K., 2008, Przeciwdzia³anie konfliktom wokó³ ochrony i kszta³towania krajobrazu. Partycypacja
spo³eczna, debata publiczna, negocjacje, Politechnika Krakowska, Kraków.
Piotrowski W., 1966, Spo³eczno-przestrzenna struktura miasta £odzi. Studium ekologiczne, Zak³ad Naro-dowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw–Warszawa–Kraków.
Podrêcznik rewitalizacji. Zasady, procedury i metody dzia³ania wspó³czesnych procesów rewitalizacji, 2003, Urz¹d Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast, Warszawa.
Program Rewitalizacji dla Lublina, 2009, Uchwa³a Nr 752/XXXIII/2009 Rady Miasta Lublin, http://bip.lublin.eu/bip/um/index.php?t=210&id=112150, http://bip.lublin.eu/bip/um/index. php?t=210&id=112089 (12.05.2013).
Przekszta³canie geografii ekonomicznej. World Development Report 2009, 2008, Reshaping Econo-mic Geography, wyd. The World Bank, http://wdronline.worldbank.org//worldbank/a/c. html/mediaview/world_development_report_2009/chapter_overview/rule_thumb_economic_ integration/WB.978-0-8213-7607-2.cha.sec5.1#WB.978-0-8213-7607-2.cha.sec5.table3 (12.05.2013).
Przemiany przestrzenne w du¿ych miastach Polski i Europy Œrodkowo-Wschodniej, 2007, red. M. Malikow-ski, S. Solecki, Nomos, Kraków.
Rewitalizacja obszaru Podzamcza w Lublinie, 2012, red. B. Hajda, J. Mu¿ykowska, Urz¹d Miasta Lublin, Lublin.
Rewitalizacja spo³eczna. Od aktywizacji do rozwoju lokalnego, 2011, red. B. Skrzypczak, Urz¹d Mar-sza³kowski Województwa Œl¹skiego, Katowice.
Rozwój polskich miast, 2010, Raport wprowadzaj¹cy Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, G. Wê-c³awowicz, M. £otocka, A. Baucz, MRR, Warszawa.
Sagan I., 2000, Miasto. Scena konfliktów i wspó³pracy, Wydawnictwo UG, Gdañsk.
SARP, Materia³y promocyjne konkursu ideowego na zagospodarowanie placu J. Pi³sudskiego we Wroc³awiu oraz dorocznego Dolnoœl¹skiego Festiwalu Architektury (DoFA) 2013.
Skalski K., 1996, Partycypacja spo³eczna w rewitalizacji starych dzielnic miejskich, [w:] Partycypacja
oby-watelska w ¿yciu spo³ecznoœci lokalnej. Stan, bariery, rekomendacje, red. G. Prawelska-Skrzypek, Fun-dacja „Miêdzynarodowe Centrum Rozwoju Demokracji”, Kraków.
Skalski K., 2010, Rewitalizacja w Polsce po roku 2009 a rozwój dydaktyki dla zarz¹dzania tym procesem, [w:] O budowie metod rewitalizacji w Polsce – aspekty wybrane, red. K. Skalski, ISP UJ, Kraków, s. 29–46.
S³odczyk J., 2001, Przestrzeñ miasta i jej przeobra¿enia, Wydawnictwo UO, Opole.
Spo³eczna koncepcja zagospodarowania Œródki, 2007, http://www.poznan.pl/mim/s8a/spoleczna -koncepcja-zagospodarowania-srodki,p,1025,5634,7942.html (12.05.2013).
Spo³eczna mapa Warszawy, 2004, red. J. Grzelak, T. Zarycki, Scholar, Warszawa.
Spo³eczny wniosek do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Podzamcza, 2010, maszynopis (oprac. E. Kipta).
Spo³eczny wniosek do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Podzamcza, 2010, http://teatrnn.pl/ulublin/sites/default/files/Spoleczny%20wniosek%20do%20planu%20Podzamcza. pdf, http://teatrnn.pl/ulublin/sites/default/files/Spoleczny%20wniosek%20do%20planu%20Podzamcza. pdf (17.05.2013).
Szmytkowska M., 2008, Przestrzeñ spo³eczna miasta w okresie transformacji. Przypadek Gdyni, Scholar, Warszawa.
Szromnik A., 2007, Marketing terytorialny: miasto i region na rynku, Wolters Kluwer, Kraków. Wañkowicz W., 2007, Plany rewitalizacji – miejsce w systemie zarz¹dzania miastem, [w:] Rewitalizacja
miast w Polsce. Pierwsze doœwiadczenia, red. P. Lorens, Urbanista, Warszawa, s. 298–306. Wañkowicz W., 2011, Rewitalizacja i planowanie przestrzenne stref spo³ecznie wykluczonych. Poradnik,
In-stytut Rozwoju Miast, Kraków.
Wêc³awowicz G., 1975, Struktura przestrzeni spo³eczno-gospodarczej Warszawy w latach 1931–1970
w œwietle analizy czynnikowej, IGiPZ, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk.
Wêc³awowicz G., 1988, Struktury spo³eczno-przestrzenne w miastach Polski. Praca habilitacyjna, IGIZiP, Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
Wêc³awowicz G., 1989, Struktura przestrzenna Katowic, [w:] Struktury i procesy
spo³eczno--demograficzne w regionie katowickim, red. Z. Rykiel, Wydawnictwo PAN, Zak³ad Narodowy Imie-nia Ossoliñskich, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk–£ódŸ, s. 121–136.
Wêc³awowicz G., 2000, Struktury spo³eczno-przestrzenne miasta polskiego jako sk³adnik teorii miasta, „Przegl¹d Geograficzny” 72(4).
Wêc³awowicz G., 2003, Geografia spo³eczna miast. Zró¿nicowania spo³eczno-przestrzenne, PWN, Warszawa. Za³êcki J., 2003, Przestrzeñ spo³eczna Gdañska w œwiadomoœci jego mieszkañców. Studium socjologiczne,
Wydawnictwo UG, Gdañsk.
Za³o¿enia do mpzp Œródki wynikaj¹ce ze SKZS, 2007, http://www.poznan.pl/mim/s8a/spoleczna-koncepcja-zagospodarowania-srodki,p,1025,5634,7942.html (12.05.2013).
Zborowski A., 2005, Przemiany struktury spo³eczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego
so-cjalizmu i transformacji ustrojowej (na przyk³adzie Krakowa), IGiGP UJ, Kraków.
Zborowski A., 2010, Spo³eczny aspekt rewitalizacji, [w:] Rewitalizacja miast polskich – diagnoza, red. Z. Ziobrowski, W. Jarczewski, Instytut Rozwoju Miast, Kraków, s. 65–81.
Ziobrowski Z., 2010, Podsumowanie, [w:] Rewitalizacja miast polskich – diagnoza, red. Z. Ziobrowski, W. Jarczewski, Instytut Rozwoju Miast, Kraków, s. 267–273.
Zuziak Z., 2007, Rewitalizacja a policentrycznoϾ, [w:] Rewitalizacja miast w Polsce. Pierwsze
doœwiadcze-nia, red. P. Lorens, Urbanista, Warszawa.
PROGRAMOWANIE REWITALIZACJI A PROCES ZMIANY MIASTA – Z PERSPEKTYWY DOŒWIADCZEÑ W PARTYCYPACYJNYM PLANOWANIU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO W WYBRANYCH POLSKICH MIASTACH
ABSTRAKT: Rewitalizacja jako metoda interwencji w zdegradowanych dzielnicach miast lokuje siê z trudem w arsenale metodycznym planowania zagospodarowania przestrzennego. Trafia przez to najczêœciej do kategorii „instrument naprawczy”, reaktywny. Oczekuje siê, ¿e program rewitalizacji
wyzwoli te spoœród endogenicznych zasobów, które zdo³aj¹ zniwelowaæ skutki degradacji spo³ecz-no-gospodarczej i zmieni¹ tylko tê czêœæ miasta, hamuj¹c niekorzystny bieg rzeczy.
Artyku³ przedstawia obserwacje i wnioski z partycypacyjnego programowania procesów rewita-lizacji w dwóch polskich miastach, podjêtych i przeprowadzonych z uwzglêdnieniem wywo³ania zmiany przestrzennego zagospodarowania w skali szerszej, wykraczaj¹cej poza postulat przywró-cenia status quo i naprawy zniekszta³conych relacji funkcjonalno-przestrzennych.
S£OWA KLUCZOWE: urbanistyka, miasto, rewitalizacja, planowanie przestrzenne, partycypacja spo³eczna
