Stanisław Rybczyński
Uwagi o ustawie z dnia 2 grudnia
1960 roku o ławnikach ludowych w
sądach powszechnych (Dz.U. Nr 54,
poz. 309)
Palestra 5/2(38), 21-27
U w agi o usławie z dnia 2 grudnia 1960 roku
o ławnikach ludowych w sqdach powszechnych
(Dz.U. N r 54, poz. 309)
Instytucja ławników dla całego sądownictwa powszechnego wprowa dzona została w drodze znowelizowania praw a o ustroju sądów pow szechnych. Now elizacja nadała temu prawu tekst ujęty w obwie szczeniu M inistra Spraw iedliw ości z dnia 16 sierpnia 1950 roku o ogło szeniu jednolitego tekstu praw a o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 39, poz. 360).
A rtykuł 7 tego praw a, w związku z jego art. 1, ustalał ogólną za sadę, że sądy powszechne w pierw szej instancji rozpoznają — z w y jątkiem wypadków, kiedy ustaw a inaczej stanow i — spraw y w skła dzie jednego sędziego jako przewodniczącego oraz dwóch ławników. Zgodnie z § 2 tegoż artykułu ławników sądów wojewódzkich w y bierały i odwoływały właściw e terytorialnie wojewódzkie rady naro dowe, a ławników sądów powiatowych właściw e terytorialnie powia towe rady narodowe, § 6 zaś ustala, że w ybranym na ław nika może być każdy obywatel, który ukończył 21 lat życia i korzysta w pełni z praw obyw atelskich i cywilnych.
W m yśl art. 7 § 3 praw a o ustr. sąd. pow. R ada M inistrów została upoważniona do określenia w drodze rozporządzenia trybu wyboru i odwoływania ławników. W wykonaniu tego przepisu wydane zosta ło rozporządzenie R ady M inistrów z dnia 15 listopada 1950 roku w spraw ie trybu wyboru, odwoływania i wyznaczania do udziału w po siedzeniach sądowych ławników sądów wojewódzkich i powiatowych (Dz. U. N r 52, poz. 481).
Nowa ustaw a o ławnikach ludowych, wchodząc w m iejsce omówio nego rozporządzenia R ady M inistrów z 15.XI.1950 r., uczyniła zadość w ym aganiu art. 50 K onstytucji stanowiącego, że „try b w yboru oraz kadencję ławników sądów wojewódzkich i powiatowych określa usta w a” . Poza tym nowa ustaw a objęła sw ym i przepisam i całość instytucji ławników ludowych w sądach powszechnych.
22 S T A N IS Ł A W R Y B C Z Y Ń S K I N r 2
Je śli chodzi o uzupełnienie przepisów dotychczasowych w zakresie przysługujących ławnikom uprawnień i ciążących na nich obowiązków, to są one następujące:
1) Nowa ustaw a wprowadza w art. 2 dotyczącą w szystkich ławników ludowych sądów powszechnych zasadę ich niezaw isłości w zakresie orzekania, wprowadza ich równouprawnienie z sędziam i na rozpra wie i na naradzie w spraw ach, w których zostali wyznaczeni.
2) Z drugiej strony nowa ustaw a w tymże art. 2 określa dokładnie uprawnienia ławników sądow ych stanowiąc, że ławnicy nie mogą przewodniczyć na rozprawie i na naradzie ani też nie mogą wy konyw ać czynności sędziego poza rozprawą, naradą i wydaniem orzeczenia.
3) A rtykuł 3 ust. 3 nowej ustaw y stanowiąc, że ławnik dodatkowy wchodzi do składu orzekającego i m a prawo zadaw ania na rozpra wie stronom i św iadkom pytań, określa wyraźnie sytu ację ław nika dodatkowego.
4) W prowadzając ustęp 2 art. 4, nowa ustaw a dąży do tego, aby za kłady pracy zatrudniające ławników nie utrudniały im wykonywa nia ich ławniczych obowiązków.
5) Zupełnym novum jest wprowadzenie przez nową ustaw ę obowiąz ku ław nika sądowego do składania spraw ozdań ze sw ej działalności ław niczej radzie narodow ej, która go w ybrała, oraz załodze zakła du pracy albo zebraniu w iejskiem u lub zebraniu organizacji spo łecznej, która w ystaw iła jego kandydaturę (art. 7 ustawy).
6) Poza tym nowa ustaw a daje ławnikom w art. 9 możność praw ną
tworzenia w ybieralnych rad ławniczych dla grona ławników
sw ojego sądu; rady te m ają na celu w szczególności podnoszenie poziomu pracy ławników, organizowanie zebrań sprawozdawczych i reprezentowanie ławników na zewnątrz. Liczbę członków rady ław niczej określa prezes danego sądu. R ada wy<biera spośród siebie przewodniczącego rady i jego zastępcę. M inister Spraw iedliw ości może w drodze rozporządzenia określić bliżej zakres działania i za dania rady ławniczej.
Nowa ustaw a pom ija całkowicie obow iązujący dotychczas przepis art. 2 ustaw y z 8 stycznia 1951 r. o należnościach ławników za udział w posiedzeniach sądowych, przew idujący pieniężne kary porządkowe na ławników powołanych do orzekania za niestawiennictwo i spóźnianie się (kary te były wym ierzane dotychczas przez prezesa danego sądu), utrzym uje natom iast obowiązek pokryw ania przez ław nika wydatków pow stałych dla Państw a w skutek niestaw iennictwa lub spóźnienia się ław nika (art. 6). Od decyzji prezesa sądu wojewódzkiego w tej m aterii
przysługuje ławnikowi odwołanie do M inistra Sprawiedliwości, a od decyzji prezesa sądu powiatowego do prezesa sądu wojewódzkiego.
Zmiany i uzupełnienia przepisów dotyczących wyboru ławników są następujące:
1) A rtykuł 10 nowej ustaw y zobowiązuje prezesów sądów woje wódzkich do ustalenia liczby ławników zarówno dla sądów wojewódz kich, jak i dla znajdujących się na terenie ich województw sądów po wiatowych. Je śli chodzi o ustalenie liczby ławników dla poszczegól nych sądów powiatowych, to prezesi sądów wojewódzkich m ają obo wiązek zasięgania w tej m aterii opinii prezesów sądów powiatowych. Poza tym nowa ustaw a wym aga ustalenia osobnej liczby ławników dla sądów w ich siedzibach oraz osobnej liczby dla ośrodków i wydzia łów zam iejscowych, jak również dla każdej m iejscowości, w której dany sąd przeważnie spełnia swe czynności lub odbywa roki.
2) Je śli chodzi o wym agane od ławników kw alifikacje, to art. 11 nowej ustaw y określił je, rozszerzając dotychczasowe w ym agania i w prow adzając nowe. Zam iast więc wymagań zawartych w art. 7 pkt 6 ustaw y o ustroju sądów powszechnych (posiadanie ukończonych 21 lat i korzystania z pełni praw obywatelskich i cywilnych) oraz w ym agań zaw artych w § 2 omawianego w yżej rozporządzenia R ady M inistrów z dnia 15 listopada 1950 roku (trzeba być obywatelem zam ieszkują cym w okręgu danego sądu i przede w szystkim robotnikiem, chłopem małorolnym luib średniorolnym al'bo członkiem spółdzielni produkcyj nej) nowa ustaw a w art. 11 nakazuje w ybierać na ławników sądowych obywateli przodujących w pracy zawodowej lub społecznej, którzy:
a) d ają rękojm ię należytego wykonywania obowiązków ławnika w Polskiej Rzeczpospolitej Ludow ej,
b) posiadają obywatelstwo polskie,
c) korzystają w pełni z praw publicznych i obywatelskich praw ho norowych,
d) są nieskazitelnego charakteru, e) ukończyli la t 26,
f) w ładają w słowie i w piśm ie językiem polskim,
g) są zatrudnieni lub zam ieszkują w m iejscu wystaw ienia kandy datury co najm niej od roku.
Większość tych w ym agań (punkty a —e) są takie sam e, jakim odpo w iadać m uszą sędziowie.
Nie mogą kandydować na ławników analfabeci, a nawet osoby słabo piśmienne. Co najm niej roczny pobyt (zatrudnienia lub zam ieszkania) w m iejscu w ystaw ienia kandydatury daje możność zorientowania się co do zalet obywatelskich, charakteru i m oralnych cech kandydata.
24 S T A N IS Ł A W R Y B C Z Y Ń S K I N r 2
3) Poza ograniczeniami dotyczącymi kw alifikacyj kandydata nowa ustaw a (art. 12) odmiennie, bo zasadniczo w sposób rozszerzający, usta la grono osób, spośród których ławnicy nie mogą być wybierani. Bier nego praw a wyborczego są tu więc pozbawione .wszystkie następujące osoby:
a) zajm ujące stanow iska w sądach powszechnych i szczególnych, w notariacie, w prokuraturze oraz zajm ujące stanow iska związa ne ze ściganiem przestępstw , a więc nie tylko — jak dotych czas — osoby zajm ujące stanow iska w powszechnym wymiarze spraw iedliw ości i w sądownictwie ubezpieczeń społecznych, lecz także Gsoby zajm ujące stanow iska w sądach wojskowych,
b) wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierow ania spraw y na drogę postępowania sądowego (np. człon kowie kolegiów karno-adm inistracyjnych),
c) adwokaci i aplikanci adwokaccy, d) duchowni,
e) żołnierze w czynnej służbie w ojskow ej oraz funkcjonariusze MO i służby więziennej.
Tak więc do grona osób, spośród których ławników w ybierać nie wol no, zaliczeni zostali sądownicy wojskowi, notariusze, osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczeń można żądać skierow ania spra wy na drogę postępowania sądowego, duchowni, funkcjonariusze MO i służby więziennej. Wymienione w pkt a) osoby zajm ujące stanowi ska w organach ścigania przestępstw odpowiadają, zdaje się, wyłączo nym dotychczas funkcjonariuszom służby bezpieczeństwa publicznego. W yłączeni dotychczas lekarze zatrudnieni w pełnym wym iarze godzin w zakładach społecznych służby zdrowia (§ 3 rozp. R ady Min. z 15.XI.1950 r.) mogą być w m yśl nowej ustaw y w ybrani na ławników sądowych.
4) Nowa ustaw a poświęca cały rozdział 4 (art. 13 i 14) zgłaszaniu kandydatów na ławników, o czym dotychczasowe przepisy milczały. Kandydatów na ławników sądowych zgłaszają protokolarnie zebrania pracowników w zakładach pracy, zebrania w iejskie i zebrania człon ków organizacji społecznych. Zebrania takie odbyw ają się w m iastach i m iejscowościach ustalonych przez prezydia rad narodowych dokonu jących wyboru ławników, uwzględniając tu zapotrzebowania sądów na ławników, wyrażone w zgłoszonej przez nie liczbie. Zebrania te zwo ływane są na żądanie prezydium rad y narodowej w ybierającej ławników. 'O m iejscu, dniu i godzinie takiego zebrania zostaje zawiadomione pre
zydium rady narodowej w ybierającej ławników oraz prezes tego sądu, do którego ławnicy m ają być wybierani.
Wykaz zgłoszonych kandydatów na ławników powinien zawierać imię i nazwisko każdego kandydata, dokładny jego adres, datę i m iejsce urodzenia, posiadane przez kandydata w ykształcenie, zakład, w którym kandydat jest zatrudniony, oraz adres tego zakładu, zawód lub cha rakter w ykonywanej przez kandydata pracy, okres zatrudnienia lub zam ieszkiwania w m iejscu w ystaw ienia kandydatury, wymienienie organizacji, których kandydat jest członkiem, oraz podpis kandydata stw ierdzający jego zgodę na kandydowanie. Wykaz taki powinien być podpisany przez trzech członków prezydium zebrania (art. 14).
5) Dotychczasowe przepisy nie mówiły nic o zgłaszaniu kandydatów i sporządzaniu wykazów zgłoszonych kandydatów, ograniczając się do ustalenia, że listy kandydatów na ławników układane są przez pre zydia rad narodowych m ających dokonać wyboru.
Obecnie sporządzone przez zebrania w zakładach pracy, przez ze brania w iejskie i zebrania w organizacjach społecznych w ykazy kan dydatów są podstaw ą do układania przez prezydium rady narodowej, m ającej dokonać wyboru ławników, listy kandydatów na ławników.
Taką listę kandydatów na ławników sporządza prezydium rady na rodowej dokonującej wyborów i przekazuje ją kom isji rady narodo wej, wyznaczonej przez tę sam ą radę, w ciągu m iesiąca od daty otrzy m ania wykazów kandydatów. L ista kandydatów powinna ujm ow ać osob no kandydatów do danego sądu w jego siedzibie, osobno do jego ośrod ków lub wydziałów zam iejscow ych oraz dla miejscowości, w których dany sąd przeważnie spełnia swe czynności lub odbywa stałe roki są dowe. L ista m usi zaw ierać dla każdego z działów liczbę kandydatów co najm niej o jedną czwartą w iększą od liczby ławników podlegają cych wybraniu. L ista taka — poza imieniem i nazw iskiem kandydata — powinna zawierać omówione w yżej dane wymienione w art. 14 ustaw y.
K o m isja rady narodowej bada listę kandydatów, w ydaje opinię i sta w ia wnioski dla rady.
6) Wyboru ławników z listy kandydatów, zbadanej przez wymienio ną w yżej kom isję rady narodowej, dokonują w głosowaniu tajn ym ra dy narodowe.
Ław ników do sądów wojewódzkich w ybiera w łaściw a wojewódzka rada narodowa, a do sądów powiatowych — w łaściw a powiatowa ra da narodowa. Jeżeli teren sądu wojewódzkiego obejm uje województwo i m iasto z województwa wyłączone, to ławników do sądu wojewódz kiego w ybierają oddzielnie obie wojewódzkie rady narodowe, każda — ustaloną liczbę. Ta sam a zasada stosowana jest przy wyborze ław ni ków do sądu powiatowego, którego właściwość m iejscow a obejm uje więcej niż jeden powiat (art. 16 nowej ustawy).
26 S T A N IS Ł A W R Y B C Z Y Ń S K I N r 2
W ybory powinny się odbyć najpóźniej w październiku. Prezydium w ojew ódzkiej rady narodowej przesyła w ciągu listopada listę w ybra nych przez wojewódzką radę ławników wraz z przewidzianymi w art. 14 ustaw y personaliam i sądow i wojewódzkiemu, a prezydium powiatowej rady narodow ej — w taki sposób — listę wybranych przez tę radę ław ników sądow i powiatowemu.
Prezesi sądów zaw iadam iają każdego z ławników o jego wyborze i w zyw ają do przybycia w celu złożenia — według roty przewidzia n ej dla sędziów — ślubowania, które powinno być złożone w grudniu, chyba że uspraw iedliw iona przyczyna nie pozwoli na to ławnikowi.
W razie dokonania dodatkowych wyborów ławników, wymienione w yżej term iny nie obowiązują, określa zaś je M inister Spraw iedliw ości.
Po odebraniu ślubowania prezesi sądów w pisują ławników na listę i w ydają im legitym acje (art. 17 ustawy).
7) K aden cja ławników trw a trzy lata kalendarzowe następujące po roku, w którym dokonano wyborów, m andat jednak ław nika w ybra nego dodatkowo w ygasa z upływem kadencji ogółu ławników. Ale również po upływie kadencji ław nik może być powołany do udziału w posiedzeniach sądowych do czasu otrzym ania przezeń zawiadomie nia od prezesa sądu o w ygaśnięciu m andatu w skutek objęcia stanowisk przez nowo wybranych. Powoływanie jednak ławników po upływie ich kadencji nie może trwać dłużej niż trzy m iesiące, chociaż ławnik obowiązany jest do udziału w posiedzeniu sądow ym i po upływie tego okresu, jeżeli na posiedzeniu tym rozpoznawana jest spraw a z jego udziałem, posiedzenie zaś nie zostało jeszcze zakończone.
Przed upływem kadencji m andat ław nika w ygasa z dniem doręcze nia mu zawiadom ienia prezesa sądu o skreśleniu z listy ławników, w skutek zrzeczenia się przezeń m andatu z ważnych przyczyn lub w skutek odwołania z przyczyn wymienionych w art. 20 ustaw y, a tak że w w ypadku zniesienia sądu, ośrodka lub wydziału zam iejscowego albo zaprzestania spełniania przez sąd czynności lub odbywania roków w miejscowości, w której ław nik uczestniczył w posiedzeniach sądu.
Ław nika nie powołuje się do pełnienia obowiązków w razie ujaw nie nia okoliczności, które nie pozw alały na jego wybór, oraz w razie wszczęcia postępowania karnego przeciwko niemu — do czasu prawo mocnego rozstrzygnięcia spraw y (art. 18 i 19 ustawy).
8) M andat ław nika sądowego w ygasa w skutek orzeczonej względem niego prawomocnym wyrokiem utraty praw publicznych i obyw atel skich praw honorowych lub praw a wykonywania zawodu. R ada naro dowa, która w ybrała ław nika może — po zasięgnięciu opinii kom isji opiniującej listę kandydatów, o której mowa w art. 15 ust. 5 — od
wołać go z w łasnej inicjatyw y lub na wniosek prezesa właściwego są du w wypadku:
a) skazania ław nika prawomocnym wyrokiem sądowym,
b) niewykonywania lub niedbałego wykonywania przez -ławnika są dowego swych obowiązków,
c) takiego zachowania się ławnika, które godzi w powagę sądu, d) niezdolności ław nika do wykonywania obowiązków ławniczych
(art. 17 ustawy).
W razie wygaśnięcia m andatu ławnika czy to z mocy sam ego prawa, czy też na skutek odwołania go przez prezesa sądu, tenże prezes zawia dam ia ławnika pism em o skreśleniu go z listy ławników i wzywa do zwrotu legitym acji, którą się jednocześnie unieważnia (art. 20 ustawy).
Pierw sze wybory ławników na podstawie nowej ustaw y odbędą się w 1961 roku (art. 21 ustaw y).
O B N I Ż O N E C E N Y
wydanych nakładem Wydawnictwa Prawniczego p u b l i k a c j i
Z ZAKRESU HISTORII PAŃSTWA I PRAWA:
z e zł n a zt E h r l i c h L . — P O L S K I W Y K Ł A D P R A W A W O JN Y X V W IE K U . K a z a n ie S ta n is ł a w a ze S k a r b im ie r z a „ D e b e llis i u s t i s " . S tr . 268. O p r. p ł ... 30,35 10,— G r o i с к i В . — A R T Y K U Ł Y P R A W A M A JD E B U R S K E E G O . P O S T Ę P E K SĄ D Ó W O K O Ł O K A R A N IA N A G A R D L E . U S T A W A P Ł A C E J U SĄ D Ó W . Z d r z e w o ry ta m i M. P u c h a ls k ie g o . S tr . 238. O p r. p ł . ...25,— 15,— G r o i с к i В . — P O R Z Ą D E K S Ą D Ó W I S P R A W M I E J S K I C H P R A W A M A J D E B U R S K I E G O W K O R O N IE P O L S K I E J . Z d r z e w o r y ta m i M . P u c h a ls k i e g o . S tr . 260. O p r. p ł. . . 30,— 15,— G r o i e k i B - — O B R O N A W DÓW I S IE R O T . Z d r z e w o r y ta m i M . P u c h a ls k i e g o . S t r . 346. O p r. p ł... 50,— 15,— G r o i e k i B . — T Y T U Ł Y P R A W A M A JD E B U R S K I E G O . Z d r z e w o r y ta m i M . P u c h a ls k i e g o . S tr . 308. O p r. p ł. . . . 35,— 15,— W a c h h o l z S . — R Z E C Z P O S P O L I T A K R A K O W S K A . O K R E S O D 1815 D O 1830 R . S t r . 424 + I lu s t r a c je . O p r. p ł. . . 67,25— 25,— Z d r ó j k o w s k i Z . — T E O D O R O S T R O W S K I (1750—1802) P I S A R Z D A W N E G O P O L S K I E G O P R A W A S Ą D O W E G O . S tr . 326 + ilu s t r a c je . O p r. p ł... 35,— 15,—
