BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE
w
Warszawie
WARSZAWA 2006 VARSOVIE
TOM (VOL.) LVIII
r
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguj e zespó? 1 Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny 1 editor in chief), prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, doc. dr hab. Teresa W?grzynowicz
T?umaczenia 1 Translations:
Anna Kinecka, Marta Stasiak-Cyran, Andrzej Jacek Tomaszewski
Jacek Andrzejowski
Sk?ad i ?amanie 1 Layout:
]R]
Rycina na ok?adce: emaliowana zapinka br?zowa
z Babiego Do?u-Borcza, pow. Kartuzy (rys. L. Kobyli?ska) Cover picture: enamelled bronze disc brooch
from Babi Dó?-Borcz, distr. Kartuzy (drawn by L. Kobyli?ska)
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2006 © Autorzy, 2006
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj? kultury
finansowan? przez
Urz?d Marsza?kowski Województwa Mazowieckiego
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki i czasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 831 3221-25/110 lub pod adresem internetowym wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji i pe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma@pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
,
WIADOMOSCI
ARCHEOLOGICZNE
Tom
(VoI.)
LVIIISPIS
TRE?CI
ContentsROZPRAWY
El?bieta C i ep i ele w s k a, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z bada? powierzchniowych
w mi?dzyrzeczu Pilicy i Wis?y 3
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from surface surveys between the Pilica and Vistula rivers
Barbara B a rg ie ?, Kultura strzy?owska w ?wietle znalezisk grobowych
The Strzy?ów Culture in the light of burial finds
65
Jan S chu s te r, O pó?nych zapinkach kapturkowych (A 1141)
Late spring-cover brooches (A II 41)
101
MISCELLANEA
Anna D r z e w icz, Niezdobiony naszyjnik br?zowy z haczykowatym zapi?ciem ze zbiorów Pa?stwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie 121
Bronze plain neck ring with hooked terminal sfrom the collection of the State Archaeological Museum in Warsaw
Anna St r o b in, P?setka br?zowa z cmentarzyska kultury oksywskiej w Wyczechowie, pow. kartuski
Bronze tweezers from Oksywie Culture cemetery at Wyczechowo, distr. Kartuzy
127
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Agnieszka U rb a n i ak, Prowincj onalnorzymska zapinka tarczowata z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski 145
Provincial Roman disc brooch from Wielbark Culture cemetery at Babi Dó?
-Borcz, distr. Kartuzy
Magdalena M ?c z y
?
sk a, Uwagi o niektórych typach zapinek II grupy serii wschodniej Oscara Almgrena
On selected variants of Oscar Almgren group II, eastem series, brooches
159
Jacek A ndr zej ow s ki, ?ukasz Maurycy S tan a s z ek, Hanna Ma?k ow sk a- Pl i
s zk a, Mod?a, grób 169
-pierwsza trepanacj a czaszki z okresu wp?ywów rzymskich z ziem polskich 185
Mod?a, grave 169
-first skull trepanation from the Roman Period at the territory of Poland
Aleksandra ? ó r a w sk a, Grób kultury wielbarskiej z cmentarzyska z wczesnej epoki ?elaza w Tynwa?dzie
na Pojezierzu I?awskim 201
AWielbark Culture grave from an Early Iron Age cemetery at Tynwa?d in Ilawa Lake District
MATERIA?Y
Andrzej Jacek T o m as z e w ski, Schy?kowopaleolityczne i mezolityczne materia?y krzemienne z cmentarzyska
kultury grobów kloszowych w Wieliszewie 209
Final Paleolithic and Mesolithic :flint materials from a Cloche Grave Culture cemetery at Wieliszew
Teresa W ? g r zy n o wi cz, Cmentarzysko kultury grobów kloszowych w Wieliszewie, pow. legionowski
Cemetery of Cloche Grave Culture at Wieliszew, distr. Legionowo
215
Rados?aw P r o c h o wi cz, Osada z m?odszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Strzy?owie,
pow. hrubieszowski, w ?wietle bada? z lat 1935-1937 i 1939 265
Late Pre-Roman and Roman Period settelment from Strzy?ów, distr. Hrubieszów. Insights from investigation made in 1935-1937 and 1939
Andrzej Ma ci a?o w i cz, Cmentarzysko kultury przeworskiej z m?odszego okresu przedrzymskiego
w Suchodole, pow. sochaczewski 283
Przeworsk Culture cemetery from Late Pre- Roman Period at Suchodó?, distr. Sochaczew
ODKRYCIA
Marek Z ale w s k i, Rogowy harpun z rzeki Wilgi
An antler harpoon from the Wilga river
371
Jerzy L ib e r a, Niecodzienny zabytek z Polesia Lubelskiego
An unusual artefact from Polesie Lubelskie
372
Jerzy L ib e r a, Barbara Ma tr a s z ek, Znaleziska grobowe (?) kultury mierzanowickiej na Mazowszu
Burial finds (?) from the Mierzanowice Culture in Mazowsze
374
Tadeusz W i ?
n ie w s k i, Unikatowy zabytek spod Starachowic
Auniqe find near Starachowice
375
Marek F lor e k, Siekierka br?zowa z miej scowo?ci Senis?awice, pow. kazimier ski
Bronze axe from Senis?awice, distr. Kazimierza Wielka
377
Miros?awa A ndr z ej o w s k a, ?ukasz Maurycy St a n a s z ek, Groby kloszowe na warszawskiej Sadybie
Cloche graves from Sadyba in Warsaw
378
Rados?aw Pr o ch o w ic z, Szpila holszty?ska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostro??cki
Holstein pin from Tomasze, distr. Ostro??ka, site 4
384
Zbigniew N o w ako w s k i, Nowe znaleziska z Kamie?czyka, pow. wyszkowski
New finds from Kamie?czyk, distr. Wyszków
388
Piotr ?u c z k i e w i cz, Perespa
-kolejne cmentarzysko z okresu rzymskiego ze wschodniej Lubelszczyzny? 390
Perespa
-apreviously unknown Roman Period cemetery from the eastem Lublin Region?
Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzi?ska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega, Prusiek, pow. sanocki, stan. 25. Pierwsze cmentarzysko ludno?ci kultury przeworskiej w polskich Karpatach
Prusiek, distr. Sanok, site 25. The first Przeworsk Culture cemetery recorded in the Polish Carpathians
394
Jacek An dr z ej ow ski, ?ukasz Maurycy St an a s z ek, Andrzej Gr zymkow ski, Nieznane cmentarzyska
z okresu wp?ywów rzymskich w
?mijewie
Ko?cielnym i?mijewie
Gajach, w pow. m?awskim 401New cemeteries from the Roman Period at ?mijewo Ko?cielne and ?mijewo Gaje, distr. M?awa
Aleksandra Rz e s z o ta r sk a -N
o w a k ie w icz, Cezary S o b c z ak, A?urowa zapinka ze wsi Szczeberka,
pow. augustowski
-import czy na?ladownictwo? 407
Openwork brooch from Szczeberka, distr. Augustów: import or imitation?
Marek F lor e k, Wczesno?redniowieczny pochówek szkieletowy z Sandomierza
Early Medieval inhumation burial from Sandomierz
410
go okresu ?elaza z górnego i ?rodkowego dorzecza Wis?y
igórnego dorzecza Warty, PArch. XV, s. 5-133.
g?ymi do kraw?dzi tulejki, o symetrycznie wykrojonych wylotach
tulejek, przy czym na ziemiach polskich ma wyst?powa? tylko
odmiana pierwsza i czwarta (1. Ku?nierz 1989, s. 144, 151-161).
Opisywana siekierka z Senis?awic, o symetrycznie wykroj onym wylocie tulejki i niezbyt wydatnym dziobku, jednak bez zdobie-nia w postaci ?eberek, nie mie?ci si? w tej klasyfikacji, podobnie
zreszt?jak wspomniane wy?ej egzemplarze zRogowa i
Krakowa--Salwatora. Wszystkie trzy ró?ni? si? od siekierek dziobatych odmiany pierwszej jedynie brakiem wyra?nego, skierowanego ku górze dziobka powoduj?cego, ?e wykrój tulejki przybiera kszta?t
asymetryczny. Upowa?nia to do traktowania tej formy siekierek,
a wi?c niezdobionych okazów o symetrycznym wykroju tulejki, ze s?abo wyodr?bnionym dziobkiem, jako pododmiany (podgru-py) odmiany pierwszej siekierek dziobatych (por. 1. Ku?nierz
1998, s. 10-12).
Ku?nierz, J.
1989 Dziobate siekierki ztulejk?jako wyraz kontaktów ludno?ci
grupy tarnobrzeskiej kultury ?u?yckiej z obszarami wscho-dniej cz??ci Kotliny Karpackiej, [w:] Grupa tarnobrzeska
kultury ?u?yckiej. Materia?y z konferencji 12-14 listopada
1986 r. wRzeszowie (red. A. Bar?owska, E. Sza?apata),
Rze-szów, s. 143-164.
1998 Die Beile in Polen III (Tiillenbeile), Prahistorische
Bron-zefunde IX/21 , Stuttgart.
Mogielnicka-Urban, M.
1997 Uwagi w sprawie interpretacji zbiorowych ipojedynczych
znalezisk przedmiotów br?zowych, [w:] Beitrdge zur
Deu-tung der Bronzezeitlichen Hort- und Grabfunde in
Mittel-europa, Materialien der archdologischen Konferenz
"Bronzen und Menschen an der Schwelle der
Urnenfelder-zeit im ostllchen Mitte le urop a
"
Kraków, 05-08.1996 (red.
W. Blajer), Kraków, s. 17-30.
Znaleziska siekierek dziobatych odmiany pierwszej uwa?ane s?
-wwypadku egzemplarzy zMa?opolski
-za wynik kontaktów
zobszarami zakarpackimi, akonkretnie, grup
górno?l?sko-ma?opol-skiej itarnobrzeskiej kultury ?u?yckiej z kultur?pili?sk? iwczesn?
faz? kultury Gava (J. Ku?nierz 1989, s. 149-150). Odmiana ta
datowana jest na HaAl
-pocz?tek HaA2, tak te? nale?y zatem
okre?li? chronologi? analizowanego zabytku.
?aki, A.
1950 Poczqtki rozwoju kultury ?u?yckiej w dorzeczu górnej
Wi-s?y, .Annales Universitatis Mariae Curie-Sk?odowska",
sectio F, vol. III, 1948, s. 1-196.
?urowski, K.
Prezentowana siekierk? znaleziono wkorycie rzeki. Prawdopo-dobnie podobny by? kontekst odkrycia wspomnianej wy?ej sie-kierki zPodkarpacia, która zosta?a wydobyta podczas eksploatacji ?wiru rzecznego (S. Czopek 1993, s. 163). Ze ?rodowiskiem wod-nym (rzeki,jeziora, starorzecza, bagna, torfowiska itd.), rozumia-nym jako miejsce pierwotnego zdeponowania, wi??e si? równie?
wi?kszo?? skarbów i przynajmniej jaka? cz??? pojedynczych
lu?-nych znalezisk przedmiotów br?zowych, znanych zarówno z
te-renu grupy tarnobrzeskiej, jak i podgrupy krakowskiej kultury ?u?yckiej (m.in. Kl?czany, pow. ropczycki, Ma?kówka, pow.
prze-worski, Prz?dzel, pow. niski, Sieniawa, pow. przeworski, Trzciana,
pow. rzeszowski, Wi?niowa, pow. strzy?owski), co mo?e
sugero-wa? wotywny charakter tych znalezisk (por. M. Mogielnicka-Urban
1997, s. 18 nn.; tam starsza literatura).
1949 Zabytki br?zowe z m?odszej epoki br?zu i wczesnego
okre-su epoki ?elaza z dorzecza górnego Dniestru, PArch. VIII,
s. 155-247.
BRONZE AXE FROM SENIS?AWICE, DISTR. KAZIMIERZA WIELKA
Summary
Abronze axe with socket and loop, so-called Schnaheltiillenbeil, recovered in 2002 when dredging the bed of an unnamed stream at Senis?awice
(comm. Opatowiec, distr. Kazimierza Wielka, woj. ?wi?tokrzyskie), may be classified by its form to the first variant of dziobata axes, acc. to J. Ku?nierz
(1998, p. 10-12). Finds ofthis variant ofsuch axes in Ma?opolska, dated
to HaA l early HaA2, are considered to be the result of exchange with
areas beyond the Carpathian Range, more exactly, the result of contacts
maintained by the people ofthe gornoslqsko-ma?opolska (Upper Silesia--Little Poland) Group and Tarnobrzeg Group of Lusatian Culture with Pilin Culture and early phases of Gava Culture. The fact that the axe was
discovered in a river bed, like a number of other bronzes dating from the same period suggests the piece's special association with the watery
environment, ie. its character of avotive offering.
Dr Marek Florek
Instytut Archeologii UMCS w Lublinie
Plac M Curie Sk?odowskiej 4
20-031 Lublin
Delegatura Urz?du Ochrony Zabytków w Sandomierzu
ul. Opatowska 9
t?um. A. Kinecka
27-600 Sandomierz
BIBLIOGRAFIA
Blajer, W. Miros?awa Andrzejowska
?ukasz Maurycy Stanaszek
1987 Skarby br?zowe ze Stejkowej i Ma?kowki, Materia?y i
Stu-dia Muzealne 6, Przemy?l, s. 91-146.
Czopek, S. GROBY KLOSZOWE NA WARSZAWSKIEJ SADYBIE
1993 Dwa zabytki br?zowe zPodkarpacia, MSROA 1991-1992,
s. 163-165.
We wrze?niu 2005 roku w trakcie prac budowlanych prowadzo-nych w ogrodzie przedwojennej willi przy ul. Morszy?skiej (Ryc. l) na czerniakowskiej Sadybie (dzielnica Mokotów)
natra-fiono na dwa umiej scowione obok siebie groby kloszowe. O
zna-lezisku w?a?ciciele dzia?ki powiadomili Wojewódzki Urz?d Och-rony Zabytków wWarszawie. Cz??ciowo ods?oni?te groby jeszcze w dniu odkrycia zosta?y zabezpieczone anast?pnego dnia
wydo-byte i zadokumentowane'. Pozyskane materia?y zosta?y
przeka-zane do Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie i zainwentaryzowane pod numerem PMA/III/ 10477.
Kobal', J.
1997 Skarby br?zowe z Zakarpacia (Ukraina)
-problem
inter-pretacji, [w:] Beitrdge zur Deutung der Bronzezeitlichen
Hort- und Grabfunde in Mitteleuropa. Materialien der
ar-chdologischen Konferenz .Bronzen und Menschen an der
Schwelle der Urnenfelderzeit im ostlichen Mitteleuropa H
Kraków, 05.-08.1996 (red. W. Blajer), Kraków, s. 109-140.
Kostrzewski, J.
1964 Skarby i lu?ne znaleziska metalowe od neolitu do
750 m -x ? "\. ?? "" B I A \ ... '\ ?
1
?? '\ ,?'---r ?, " ? ? .._it;:
-,' 't , Ryc. 2. War s z a w a-Sady ba. Groby w trakcie eksploracji. Fot. B. Piotrowska
Fig 2. War s z a w a- Sad
yb a. Graves during excavation. Photo B. Piotrowska
Obydwa klosze, niemal stykaj?ce si? ?ciankami, ustawione by?y
na wspólnej wyk?adce utworzonej z kilkudziesi?ciu silnie prze-palonych skorup ró?nych naczy?, ciasno u?o?onych w prostok?t
nieco wychodz?cy poza obrys naczy? nakrywaj?cych popielnice. Pomimo nie zachowania si? ?ladów jamy grobowej (poza s?abo widocznym br?zowawym przebarwieniem piasku na dnie obiektu i w otoczeniu klosza A), mo?na przypuszcza?, ?e oba pochówki z?o?ono równocze?nie i nale?y je traktowa? jako jeden zespó?,
zawieraj?cy dwa groby.
Ryc. 1. War s z a w a- Sad
yba. Lokalizacja cmentarzyska
Fig 1. War s z a wa - Sad
yba. Location of the site
Grób A
Klo sz. Du?e naczynie jaj owate zuszkodzon? cz??ci? przydenn?.
Wylew jajowaty, kraw?d? karbowana, dno wyra?nie
wyodr?bnio-ne. Powierzchnia zewn?trzna br?zowa z szarymi plamami, silnie chropowacona, z widocznymi grubymi ziarnami domieszki. Powierzchnia wewn?trzna br?zowoszara, g?adzona. Wys. 52 cm,
?redn. dna 14 cm, brzu?ca 51 cm, wylewu 41-45 cm (Ryc. 3a).
Klosze, odkryte wtrakcie kopania rowu fundamentowego,
po-sadowione by?y na g??boko?ci ok. 120 cm od obecnej powierzchni ziemi w czystym, ?ó?tym piasku (Ryc. 2). Nad nimi zalega?a
kil-kunastocentymetrowa warstwa piasku apowy?ej warstwa humusu
o mi??szo?ci ok. 40 cm, zwieraj?ca u?amki gruzu betonowego
i cegie?. Obydwa klosze zosta?y przez odkrywców do?? znacznie uszkodzone. Wewn?trz pierwszego klosza (z grobu A), na
kil-kucentymetrowej warstwie piasku, sta?a popielnica, zachowana
w ca?o?ci, nakryta nieco uszkodzon? mis? umieszczon? wwylewie
popielnicy otworem do góry. Popielnica do wysoko?ci po?owy brzu?ca wype?niona by?a przepalonymi ko??mi przemieszanymi
z piaskiem idrobnymi u?amkami misy. Z relacji znalazców i ob-serwacji ustawienia naczy? wynika?o, ?e popielnic? umieszczono
w obr?bie klosza A wtórnie, po uprzednim wyj?ciu i pobie?nym
sprawdzeniu jej wn?trza, natomiast popielnica z drugiego klosza
(z grobu B), zapewne sp?kana ju? w chwili odkrycia, zosta?a rozbita iwraz z zawarto?ci? wyrzucona na pryzm? gruzu i ziemi wydobytej przez robotników. Odzyskano znaczn? liczb? u?amków naczynia i pochodz?cych z niego ko?ci oraz pojedyncze skorupy
innych naczy?. Pod kloszem B znajdowa?o si? kilka du?ych frag-mentów obu kloszów. Zwykopu ijego otoczenia zebrano jeszcze
kilkadziesi?t niewielkich u?amków ceramiki i ko?ci.
P op i eln ic a. Naczynie baniaste z lekko sto?kowat? szyjk?
o p?asko ?ci?tej kraw?dzi. Powierzchnia
zewn?trznajasnobr?zo-wa, brzusiec grubo chropowaeony mas? ceramiczn? zawieraj?c?
obfit? domieszk? ?rednio- i gruboziarnistego t?ucznia, miejscami
z?uszczon?, szyjka dobrze wyg?adzona. Pod szyjk? ma?o wydatna,
s?abo karbowana listwa. Powierzchnia wewn?trzna czarna,
g?a-dzona, ze ?ladami poziomego wyrównywania. Wys. 28,5 cm,
?redn. dna 12 cm, brzu?ca 33 cm, wylewu 24,5 cm (Ryc. 3c).
Mis a. Naczynie pó?kuliste, nieco niesymetryczne. Pod s?abo
kar-bowan? kraw?dzi? uchwyt w postaci niewielkiego pseudouszka
z krótkimi, g?adkimi "w?sami" u dolnej nasady. Obie powierzch-nie g?adzone, br?zowe, zewn?trzna z szarymi plamami. Wys. ok.
10 cm, ?redn. dna 8,5 cm, wylewu 24 cm (Ryc. 3b).
Grób B
K los z. Zachowane w %naczynie jajowate z
karbowan?kraw?-dzi?. Powierzchnia zewn?trzna br?zowo-ceglasta z szarymi
pla-mami, chropowaeona mas? ceramiczn? z du?? zawarto?ci?
do-mieszki w postaci gruboziarnistego t?ucznia. Powierzchnia
we-wn?trzna szarobr?zowa, g?adzona. Wys. 41 cm, ?redn. dna 16 cm,
brzu?ca 44 cm, wylewu 40 cm (Ryc. 3d).
l
Eksploracj? przeprowadzili inspektorzy WUOZ mgr mgr Barbara Pio-trowska i Waldemar Talarek, wobecno?ci mgr Miros?awy Andrzejowskiej
zPa?stwowego Muzeum Archeologicznego wWarszawie. Archeologom
towarzyszy?a reporterka dziennika "Rzeczpospolita". Tekst zatytu?owany
Grobowce zczasów Aleksandra Macedo?skiego ukaza? si? w
"Rzeczpo-spolitej" zdnia 3.10.2005 r.
P o p i eln i ca. Naczynie baniaste z lekko sto?kowat? szyjk? o zniszczonej kraw?dzi. Dno silnie wyodr?bnione. Powierzchnia
zewn?trzna br?zowo-ceglasta z ciemnoszarymi plamami na
o 16cm
c
Ryc. 3. War s z a w a- Sadyba. Ceramika z grobu A(a-c), z grobu B (d.e) iz podk?adki (f.g). Rys. A. Potoczny
Fig 3. Warsza wa- Sadyba. Pottery from grave A (a-c) ,from grave B(d.e) and from the 'stand' (f.g). Drawn by A. Potoczny ce, brzusiec silnie chropowaeony z widocznymi poziomymi
ci?gami palcowymi, szyjka g?adzona. Pod szyjk? karbowana
li-stwa. Powierzchnia wewn?trzna czarna, wyrównana. Wys. zach.
26,8 cm, ?redn. dna 13 cm, brzu?ca 31,5 cm (Ryc. 3e).
waconym brzu?cem i g?adzon? szyjk?, podkre?lon? karbowan?
listw?. Na jednym z fragmentów zachowane ucho z
pozosta?o?cia-mi karbowanych "w?sów", osadzone poni?ej szyjki. Powierzchnia
zewn?trzna naczynia pierwotnie jasnobr?zowa, wewn?trzna szara,
obecnie obie z ceglastymi przebarwieniami, miejscami sp?kane
(Ryc. 4). Podk?adka
1. Fragment cz??ciowo przepalonej i zniekszta?conej szyjki
naczynia wazowatego o powierzchniach dobrze wyg?adzonych, jasnobr?zowych, w miej scu przepalenia szarawych, sp?kanych.
Poni?ej nasady szyjki ornament w postaci poziomego, cienkiego
??obka iumieszczonego nad nim pasma drobnych nak?u?. ?redn. wylewu ok. 15 cm (Ryc. 3t).
4. 16 fragmentów cz??ciowo wyklejonego silnie przepalonego i zniekszta?conego naczynia zwydzielon?, g?adzon? szyjk? i
wy-równanym brzu?cem. Szyjka podkre?lona listw? zdobion? odci-skami kolistych do?ków. ?redn. dna ok. 12 cm, brzu?ca ok. 32-35
cm (Ryc. 5).
2. Fragmenty misy z niewielkim wgi?ciem pod niezachowan?
kraw?dzi?, tworz?cym krótk? szyjk?. Poni?ej zdobienie w
posta-ci pasma jode?kowego i grup uko?nych, poczwórnych ??obków. Powierzchnie jasnobr?zowe, dobrze wyg?adzone. ?redn. brzu?ca zapewne ok. 25 cm (Ryc. 3g).
W?ród zaprezentowanych wy?ej okazów ceramiki wyró?nio-nych zosta?o 6 kategorii naczy? sklasyfikowanych wg typologii T. W?grzynowicz (1988, s. 3 nn.):
Al I a (ca?kowicie g?adzony garnek zwydzielon? szyjk? i
brzu?-cem umieszczonym zapewne poni?ej po?owy wysoko?ci
naczy-nia)
-fragment przepalonego naczynia z podk?adki (Ryc. 3t);
3. 23 fragmenty du?ego, silnie przepalonego naczynia z
AlI c (ca?kowicie g?adzony garnek zwydzielon? szyjk? i
brzu?-cem umieszczonym powy?ej po?owy wysoko?ci naczynia)
-
frag-menty przepalonego naczynia z podk?adki (Ryc. 5);
BI I I c (g?adzona misa bez szyjki)
-pokrywa z popielnicy z
gro-bu A (Ryc. 3b).
S? to formy typowe dla zestawów naczy? kultury grobów kloszowych z Mazowsza (por. T. W?grzynowicz 1988, s. 8-10,
ryc. 5), równie? technologicznie ceramika z Sadyby zasadniczo nie odbiega od standardów znanych z pobliskich stanowisk. Na wyró?nienie zas?uguje mo?e szczególnie staranne przygotowanie
mas chropowac?cych obydwu kloszów i popielnic, zw?aszcza klosza zgrobu A
-ca?kowicie obmazanego glin?z obfit?
domiesz-k? gruboziarnistego t?ucznia.
Al I V c (garnki jajowate bez szyjki, ca?kowicie chropowacone,
z brzu?cem umieszczonym powy?ej po?owy wysoko?ci naczy-nia) - oba klosze
nakrywaj?ce groby (Ryc. 3a.d);
Al V c (garnki z wydzielon?, g?adzon? szyjk? ibaniastym,
chro-powaconym brzu?cem o najwi?kszej wyd?to?ci powy?ej po?owy
wysoko?ci naczynia) - obie
popielnice z grobów A i B oraz
zapewne fragmenty du?ego, przepalonego naczynia z podk?adki
(Ryc. 3c.e, 4); Zdobienia wyst?puj ?ce na omawianych naczyniach nale??
w wi?kszo?ci do asortymentu powszechnie stosowanego w
zdob-nictwie ceramiki kloszowej. Rzadkim wyj ?tkiem jest
umieszcze-nie na misie, której fragmenty znaleziono w?ród u?amków
pod-k?adki (Ryc. 3g), ornamentu (pasmo jode?ki i grupy krótkich,
uko?nych ??obków) spotykanego raczej na profilowanych kubkach
lub dzbankach, wzgl?dnie niewielkich bezuchych naczyniach
o wazowatym kszta?cie. Podobnie zdobione i uformowane (z wgi?-ciem pod kraw?dzi?) misy nakrywa?y g?adzone, równie?
ornamen-towane popielnice z grobów 21 i 71 na cmentarzysku w
Transbo-rze, pow. mi?ski (A. Kietli?ska, R. Mik?aszewska 1963, tabl. V:1,
XII:6) czy profilowan? popielnic?-dzban z utr?conym uchem
z grobu 2 w Stodzewie, pow. garwoli?ski (M. Andrzejowska 2003,
ryc. 9t). Nietypowy jest tak?e przypadek karbowania kraw?dzi misy (grób A).
BI I c (g?adzona misa z wgi?ciem pod kraw?dzi?)
-fragmenty naczynia z podk?adki (Ryc. 3g);
Znaczny stopie? uszkodzenia obu grobów nie pozwala na
jed-noznaczne ustalenie, zw?aszcza w odniesieniu do grobu B, pe?nej
listy naczy? stanowi?cych ich inwentarz. Liczba irodzaj zachowa-nych fragmentów ceramicznych wskazuj? jednak, ?e poza
two-rz?cym grób klasycznym zestawem zawieraj?cym klosz,
popiel-nic? i mis?-pokryw? (w?ród pozosta?o?ci naczy? z grobu B nie odnaleziono fragmentów misy) pochówków nie wyposa?ono
w ?adne dodatkowe naczynia. Pewnym odst?pstwem od najcz?-?ciej stosowanego zwyczaju umieszczania grobów kloszowych
w "czystych" jamach, by?o posadowienie popielnic i
nakrywaj?-cych je kloszów na .Inuczku" z?o?onym z przepalonych skorup
Ryc. 4. War s z a w a- Sad
yb a. Ceramika zpodk?adki. Fot. A. Ring
Fig 4. War s z a w a- Sad
y ba. Pottery from the 'stand'. Photo A. Ring
....
\
o 5cm
-
--Ryc. 5. War s z a w a- Sad
y ba. Ceramika zpodk?adki. Fot. A. Ring
Fig 5. War s z a w a- Sad
y ba. Pottery from the 'stand'. Photo A. Ring
ró?nych naczy?. Jest to wprawdzie sytuacj arzadka, ale ju?
odno-towywana na ró?nych cmentarzyskach kloszowych zMazowsza. Wkonstrukcjach grobowych uzupe?niaj?cych podstawowy zestaw
naczyniowy cz??ciej u?ywano kamieni, wykorzystywanych
za-równo w postaci podk?adek pod popielnice lub klosze, jak i do obudowywania grobów, tworzenia bruków nakrywaj?cych oraz
wie?ców otaczaj?cych groby np. na cmentarzysku w Transborze
(A. Kietli?ska, R. Mik?aszewska 1963, s. 281-282) czy w Golach,
pow. grodziski (R. Mik?aszewska 1961, s. 254-256). Skorupy
naczy? stosowano raczej jako podstawki pod popielnice lub do obk?adania popielnic i kloszów. To dodatkowe zabezpieczenie pochówku w przypadku grobów popielnicowych tworzy?o nie-kiedy wr?cz namiastk? klosza (np. Glinka, pow. opatowski J. Le-nartowicz 1921, s. 134-140). Wcharakterze podk?adek
fragmen-ty ceramiki wyst?pi?y m.in. na cmentarzyskach w Sulbinach, pow. garwoli?ski (T. W?grzynowicz 1964, s. 147),
Warszawie-Henry-kowie (B. Zawadzka 1964, s. 277), o .Jmiczku" ceramicznym
mo?na natomiast mówi? w odniesieniu np. do podwójnego grobu
20 (kloszowy ipopielnicowy ob?o?ony skorupami) z cmentarzyska
w Radwankowie-Kosumcach, pow. otwocki (A. J. Tomaszewski
1980, ryc. 20) czy bliskiej analogii do naszego zespo?u
-
podwój-nego grobu kloszowego 7 z miej scowo?ci Sianno, pow.
socha-czewski (Z. Podkowi?ska 1924, tabl. III). U?amki naczy?, na ogó?
przepalone, znalaz?y równie? ró?norodne zastosowanie w kon-strukcjach kilku grobów kloszowych na cmentarzysku w
Dzieci-nowie, pow. otwocki (stanowisko w opracowaniu, por. M.
Andrze-jowska 2005, s. 125, 132).
za? jakichkolwiek patologii (przy do?? dobrym stanie zachowania ko?ci) ?wiadczy ojej dobrej kondycji fizycznej. Zachowane ko?ci pozwoli?y równie? oszacowa? przybli?ony wzrost zmar?ej',
Uwzgl?dniaj?c stopie? kurczenia si? ko?ci w procesie kremacji oraz zale?no?? pomi?dzy wielko?ci? nasad niektórych ko?ci d?ugich (femur, humerus, radius) a ich d?ugo?ci? przyj?to, ?e
przypuszczalna wysoko?? cia?a waha?a si? pomi?dzy 160 a 164
cm, co ka?e zaliczy? zmar?? do osób stosunkowo wysokich. Gr ó
b B (popielnica, zniszczona)
Ko?ci nieliczne (201,6 g), silnie przepalone, barwy jasnokremowej,
o ?rednim stopniu zachowania. Wstosunkowo ma?o diagnostycz-nym materiale wyró?niono: ko?ci p?askie sklepienia czaszki (gra-cylne, s?abo urze?bione; szwy cz??ciowo zobliterowane); wyrostek czo?owy lewej ko?ci jarzmowej (szer. 11,5 mm, do?? gracylny
z guzkiem brze?nym); fragmenty kr?gów szyjnych i ?uk przedni kr?gu obrotowego wraz z z?bem (delikatny, grubo 9 mm);
frag-menty panewki stawu biodrowego (?redn. ok. 42 mm); fragment
trzonu ko?ci piszczelowej (zaokr?glona kraw?d? przednia). Ko?ci nale?a?y do jednej osoby wwieku maturus ,niew?tpliwie
drobnej budowy iniewysokiego wzrostu; wi?kszo?? fragmentów wskazuje na p?e? ?e?sk?. Na ko?ciach szyjnego odcinka kr?gos?u-pa zaobserwowano ?lady zmian o charakterze osteofitycznym oraz
sp?aszczenia trzonów kr?gów, co zapewne mia?o zwi?zek z
po-st?puj?cym z wiekiem procesem zwyrodnieniowym, niezbyt korzystnymi warunkami bytowania oraz ci??k? prac? fizyczn?.
Ko?ci zebrane z otoczenia grobów
Ko?ci bardzo nieliczne (23,3 g), silnie przepalone, kremowe, ?le zachowane. Materia? ma?o diagnostyczny, w tym: cz??? skalista
ko?ci skroniowej prawej (du?a, do?? masywna); fragment trzonu
ko?ci piszczelowej (do?? ostra kraw?d? przednia; gruba ?ciana kana?u szpikowego); fragment g?owy ko?ci ramieniowej (du?a
?rednica, zwarta istota g?bczasta). Materia? osteologiczny z Sadyby obejmowa? trzy zespo?y ko?ci,
w?ród których oznaczono szcz?tki najprawdopodobniej dwóch
osób", Gr ó
b A (popielnica, niezniszczona)
Ko?ci liczne (1337,9 g), pochodz?ce z wszystkich rejonów
ana-tomicznych szkieletu, do?? silnie przepalone, kremowo-be?owe,
zachowane wdobrym stanie. Najbardziej diagnostyczne
fragmen-ty szkieletu to: ko?ci p?askie sklepienia czaszki (delikatne, s?abo
urze?bione, wszystkie szwy otwarte o wyra?nym z?bkowaniu,
potylica miernie wystaj?ca); górna kraw?d? lewego oczodo?u wraz zwyrostkiem jarzmowym ko?ci czo?owej (brzeg ostry, gracylny);
2 cz??ci skaliste ko?ci skroniowych (ma?e, gracylne); 2 wyrostki
jarzmowe ko?ci skroniowych (?uk jarzmowy delikatny); 3
frag-menty wyrostka z?bodo?owego szcz?ki (z?bodo?y ostro
zako?-czone, trójk?tne); 2 wyrostki k?ykciowe ?uchwy (d.
-?redn. ok. 16 mm); 3 fragmenty g?ów ko?ci ramiennych (zwarta istota
g?b-czasta, wpe?ni zako?czony proces kostnienia); nasada dalsza lewej ko?ci ramiennej (szer. bloczka ok. 24Inm); 2 g?owy ko?ci promie-niowych (?redn. ok. 19Inm); fragment kr?gu obrotowego (uszko-dzony ?uk tylny, z?b o grubo 10 mm) i fragmenty trzonów i ?uków kr?gów (brak zmian zwyrodnieniowych); 2panewki stawowe mied-nicy (?redn. ok. 47 mln) ifragment otworu zas?onionego (trójk?tny);
fragment lewej ko?ci ?onowej (szeroki k?t pod?onowy); 2
fragmen-ty g?ów ko?ci udowych (?redn. > 40 mln); z?by: 2 korzenie pierw-szych siekaczy (2xII), fragment korony przedtrzonowca oraz 20 korzeni z?bów sta?ych (6xM, 2xP, 12xI, C i P).
Analiza tego materia?u pozwalaj edyni e stwierdzi?, ?e nale?a?y
do osoby w wieku adultus=maturus. Niewielka ilo?? ko?ci, ich
barwa, zbli?ona kategoria wieku oraz okoliczno?ci znalezienia
mog? sugerowa? przynale?no?? tych szcz?tków do jednej z osób pochowanych w popielnicy A lub B.
W?ród ko?ci ludzkich zidentyfikowano te?jeden fragment
trzo-nu ko?ci piszczelowej m?odej sarny", Spalone ko?ci zwierz?ce
(równie? zwierz?t dzikich) s? cz?sto rejestrowanym sk?adnikiem cia?opalnych pochówków ludzkich na cmentarzyskach kultury
grobów kloszowych Niekiedy wyst?puj ?j ako odr?bne pochówki,
czasem zdomieszk? ko?ci ludzkich (T. W?grzynowicz 1976; 1982,
s. 54-75, 220 nn.). Nieznany kontekst umieszczenia szcz?tków
zwierz?cych w omawianych tu grobach nie pozwala na szersz?
analiz? tego przypadku.
Miej sce odkrycia opisanych wy?ej grobów usytuowane jest w po-bli?u obecnego skraju tarasu nadzalewowego Wis?y,
wznosz?ce-go si? w tym miejscu na wysoko?? ok. 3 mnad poziomem rozle-g?ej pradoliny. Jest to obszar zabudowany, podzielony na niewiel-kie dzia?ki wchodz?ce w sk?ad osiedli ci?gn?cych si? wzd?u?
doliny rzeki oraz otaczaj?cych pier?cieniem teren wokó? zacho-Analiza tego materia?u pozwala przyj ??, ?e ko?ci nale?a?y do
jednej osoby p?ci ?e?skiej, zmar?ej w wieku adultus (25-35 lat). Wszystkie ko?ci s? smuk?e i s?abo urze?bione, co sugeruje
szczu-p?? budow? cia?a i do?? wysoki wzrost pochowanej kobiety, brak
3
Okre?lenia przybli?onego wzrostu dokonano opieraj?c si? na schematach
przeliczeniowych opracowanych przez antropologów pozna?skich (por.
J. Strza?ko, J. Piontek, A. Malinowski 1972, s. 285; 1974, s.
37).
4
Oznaczenia przynale?no?ci gatunkowej ko?ci zwierz?cej dokona?a mgr M. Kamowska, po konsultacji zprof. A. Lasot?-Moskalewsk?z Zak?adu
Archeologii ?rodowiska Instytutu Archeologii UW.
2
Odno?nie do podstaw metodycznych analizy zob. ?. M. Sta n a s z ek 2005. Pe?en protokó? wyników znajduje si? wDziale Epoki Br?zu iW
czes-nej Epoki ?elaza PMA.
wanej do dzi? fosy dawnego Fortu IX Twierdzy Warszawa, budo-wanego przez Rosjan w latach 1883-1890 (od 1921 roku Fort im. gen. Jana Henryka D?browskiego, zwany równie? Fortem Czer-niaków). W1913 roku umocnienia i zabudowania fortu
wysadzo-no a w 1935 roku jego teren zosta? przeci?ty ulic?Powsi?sk?. Sta-nowisko znajduje si? pomi?dzy wschodni? cz??ci? fortu a
kra-w?dzi? tarasu.
s. 276; por. M. G?dzikiewicz 1954, s. 147). Wskazówki
lokaliza-cyjne uzyskane z zachowanej metryczki do??czonej do jednego
z naczy? oraz pism przechowywanych w Pracowni
Dokumenta-cji Naukowej PMA (teczka "Warszawa-Czerniaków": na Czernia-kowie za ko?cio?em, przy budowie domów ko?o fortu, we
wschod-niej cz??ci fortu, mi?dzy fos? a ul. Czerniakowskq), sugeruj?
po?o?enie stanowiska na obszarze pomi?dzy ulicami Okr??n?,
Powsi?sk? i Rabcza?sk?, w odleg?o?ci przynamniej 300-400 m
od znalezisk z2005 roku. Skupiska grobów odkrywanych w odle-g?o?ci kilkuset metrów od siebie zdaj? si? ?wiadczy? o istnieniu zespo?u cmentarzysk ulokowanych na rozleg?ym wyniesieniu,
niezbyt silnie aczkolwiek wyra?nie wyeksponowanym ponad poziomem doliny rzeki. Znaleziska te, wpo??czeniu ze znanymi",
jednak tylko w niewielkim stopniu zbadanymi cmentarzyskami
kloszowymi z ?azienek Królewskich (M. G?dzikiewicz 1954,
s. 146), Wilanowa (A. Niew?g?owski 1984), Powsinka czy
S?u?e-wa tworz? znacznie bogatszy obraz osadnictwa lewobrze?nej
Warszawy we wczesnej epoce ?elaza, ni? mo?na by?o do tej pory
s?dzi? na podstawie opracowa? i analiz uwzgl?dniaj?cych przede
wszystkim lepiej zbadane i w pe?ni opublikowane stanowiska po?o?one na prawym brzegu Wis?y (por. A. Niew?g?owski 1987,
s. 66 nn.). Niestety, ?cis?a zabudowa obejmuj?ca wi?kszo??
tere-nów Warszawy po?o?onych na lewym brzegu rzeki ogranicza
mo?liwo?? prowadzenia szerokop?aszczyznowych bada? i pozo-stawia szans? w zasadzie jedynie na przypadkowe znaleziska i interwencyjn?, ratownicz? eksploracj? odkrytych obiektów. Aczkolwiek wed?ug zapewnie? w?a?cicieli posesji, na której
ods?oni?to omawiany zespó?, ani na powierzchni dzia?ki, ani
pod-czas wspó?cze?nie prowadzonych prac ziemnych nie natkni?to
si? dotychczas na ?lady staro?ytnych obiektów lub zabytków,
znalezisko grobów kloszowych nie jest pierwszym w tej okolicy.
Wko?cu XIX wieku w trakcie budowy fortu IX odkryto cmenta-rzysko podkloszowe. Pozyskane wówczas w bli?ej nieokre?lonym
miejscu du?y klosz oraz fragmenty innego, popielnica z ko??mi
i dwie misowate pokrywki dosta?y si? do zbiorów D. Ja.
Samo-kwasowa, podówczas profesora prawa wUniwersytecie
Warszaw-skim (S. Krokowski 1920, s. 89).
W latach 30-tych XX wieku natrafiono na groby kloszowe
w rejonie pó?nocnego odcinka ulic Okr??nej i Morszy?skiej, umiej scowionego po zachodniej stronie ulicy Powsi?skiej. W
na-st?pstwie podejmowanych wówczas bada? interwencyjnych
za-bytki z kilku zespo?ów grobowych trafi?y do Pa?stwowego
Mu-zeum Archeologicznego w Warszawie".
Informacje o odkrywaniu w trakcie ró?nego rodzaju prac ziem-nych grobów kloszowych usytuowanych prawdopodobnie w
ob-r?bie tego samego cmentarzyska, z którego pochodz? znaleziska
z lat 30-tych, wp?yn??y do funkcjonuj?cego wówczas przy PMA Pogotowia Archeologicznego równie? wlatach 70-tych i 90-tych
ubieg?ego wieku. Naczynia i fragmenty ceramiki z tych odkry?,
przekazane do PMA i cz??ciowo opublikowane (J. G?osik 1973;
1974; 1976, s. 235, ryc. 22; 1983, s. 254), zosta?y wydobyte z co
najmniej siedmiu grobów", Niemo?liwa do okre?lenia pozostaje liczba grobów zniszczonych przed powiadomieniem archeolo-gów.
Mgr Miros?awa Andrzejowska Dr ?ukasz Maurycy Stanaszek
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
ul. D?uga 52 00-241 Warszawa
BIBLIOGRAFIA
Andrzejowska, M.
2003 Groby kloszowe z cmentarzyska w Sto dzew ie, gm.
Pary-sów, stan. 3, WALVI, 2002-2003, s. 131-143.
Z pobli?a wschodniej cz??ci fortu pochodz? natomiast znale-ziska datowane na wrzesie? 1924 roku. S? to materia?y
ceramicz-ne z trzech grobów kloszowych pozyskane przez Romana
Jaki-mowicza, który z ramienia Pa?stwowego Grona Konserwatorów
Zabytków Przedhistorycznych przeprowadzi? inspekcj ?wmiej scu
przypadkowych odkry?, dokonanych w trakcie budowy domów
oficerskiej kooperatywy mieszkaniowej "Sadyba" na zboczach
2005 Nekropola wDziecinowie, pow. otwocki na tle
problematy-ki cmentarzysk pomorsko-kloszowych na Mazowszu, [w:]
Aktualne problemy kultury pomorskiej (red. M. Fudzi?ski,
H. Paner), Gda?sk, s. 125-143.
G?dzikiewicz, M.
1954 Wybrane zagadnienia z bada? nad kultur? grobów
kloszo-wych, WAXX/2, s. 134-177.
fortu D?browskiego pod Czerniakowem. Zabytki (z wyj?tkiem jednego naczynia, które trafi?o do Muzeum Narodowego w
War-szawie) znalaz?y si? w zbiorach tworzonego wówczas Pa?stwo-wego Centralnego Muzeum Archeologicznego
-obecnie
Pa?-stwowego Muzeum Archeologicznego 7 (R. Jakimowicz 1929,
G?osik, J.
1973 Groby kloszowe na Mokotowie w Warszawie, ZOW
XXXIX, s. 138.
1974 Nowe groby kloszowe na Mokotowie w Warszawie, ZOW
XL, s. 297.
1976 Katalog Pogotowia Archeologicznego za rok 1972 (111),
WAXLI/2, s. 225-240.
5
Badania J. Marciniaka w 1933 roku (ZOWVIII, 1933, s. 101-102; ZOW
IX, 1934, s. 15) i S. Rocla w 1935 i 1936 roku (M. G?dzikiewicz
1954, s. 147). Materia?y zainwentaryzowane pod numerem PMA/III/1988,
archiwalia w Pracowni Dokumentacji Naukowej PMA, teczka
"Warsza-wa-Czerniaków".
1983 Katalog Pogotowia Archeologicznego za lata 1973-1976,
MSiW V, s. 229-263.
Jakimowicz, R.
6
Warszawa-Sadyba, PMA/III/5796 i PMA/III/7088. 1929 Sprawozdanie z dzia?alno?ci Pa?stwowego Konserwatora
Zabytków Przedhistorycznych okr?gu warszawskiego za
lata 1924-1926, WAX, s. 271-280.
7
Obecnie materia?y te zainwentaryzowane s? wPMA pod dwoma
numera-mi: III/1989 zabytki z metryczkami R. Jakimowicza, oraz III/7238
fragmenty ceramiki opatrzone numerami Muzeum Narodowego w
War-szawie, przekazane do PMA w latach 1987 i 1999 w ramach akcji
odzy-skiwania zbiorów zgromadzonych w Muzeum Narodowym przez Niem-ców w czasie II wojny ?wiatowej. Liczba naczy? jakoby pochodz?cych z
bada? na terenie Fortu D?browskiego w 1924 roku i uj?tych w spisach
Muzeum Narodowego wdwie grupy numerów (MN 46171-46239 i MN 126820 -126823) jest wyra?nie wi?ksza od liczby naczy?, jak? mog?yby
zawiera? 3 (wg opisu Jakimowicza "klasyczne") groby kloszowe i od
Kietli?ska, A., Mik?aszewska, R.
1963 Cmentarzysko grobów kloszowych we wsi Transbór, pow.
Mi?sk Mazowiecki, MS IX, s. 255-330.
obecnej zawarto?ci magazynów PMA (fragmenty 7naczy? oznaczonych numerami z pierwszej grupy).
8
Zbiory PMA imateria?y konserwatorskie WUOZ wWarszawie.
Krukowski, S. Under the cloches (Fig. 3a.d) were found urns with burnt human bone.
1920 Materia?y archeologiczne z b. Królestwa Polskiego w
Ro-sji, WA V, s. 86-91.
The comp1ete um found in grave 'N
-with a broad body and smoothed neck (Fig. 3a) was covered by a hemispherical bowl with a polished
body (Fig. 3b), set upright over the mouth ofthe um. The urn from grave 'B' with abroad body and roughened surface and smoothed neck (Fig. 3e) broke during construction and was dumped outside the grave.
Lenartowicz, J.
1921 Cmentarzysko grobów kloszowych we wsi Glince w pow.
opatowskim, PArch. I, 1919-1921, s. 134-140.
Mik?aszewska, R. The rectangular 'stand' inc1uded fragments of a vase-like vessel with
a tall neck (Fig. 3f), ornamented bowl with a short neck (Fig. 3g) and
two large broad-bodied vessels with well-defined necks emphasised by notched cordons (Figs. 4, 5).
1961 Cmentarzysko halsztacko-late?skie w miejscowoset Gole
pow. Grodzisk Mazowiecki, WAXXVII/2, s. 251-260.
Niew?g?owski, A.
1984 Dwa cmentarzyska z okresu przedrzymskiego w
Warsza-wie- Wilanowie, "Rocznik Mazowiecki" VIII, s. 171-189.
The pottery from Morszy?ska St. is typical for Cloche Grave Culture ceramie forms known from the region ofMazowsze (cfT. W?grzynowicz
1988, p. 8-10, fig. 5); in ornamentation and technology it is also consistent in general with vessels known from Cloche Grave Culture sites recorded
in the area. The only non-typical feature is the ornamentation of sherds
from the bowl which were used to make the rectangular 'stand', and the
notching of the lip of the bowl from grave 'A'. Also worth noting is
care-ful preparation of the mixture of c1ay and large amount of crushed rock
temper used to roughen (by daubing) the cloches and urns.
1987 Stosunki kulturowo-osadnicze we wczesnym okresie
przed-rzymskim, [w:] Osadnictwo obszaru Warszawy na tle
?ro-dowiska naturalnego (V w. p.n.e.
-XII w. p.n.e.) (red.
1. Pyrga?a), Wroc?aw, s. 45-82.
Tomaszewski, A. J.
1980 Cmentarzysko kultury grobów kloszowych na stanowisku
.Kosumce" wRadwankowie, woj. siedleckie, WA XLV/2,
s. 179-209.
The urn from grave 'A' contained the remains of an adultus woman,
slender and tall (approximately 160-164 cm), in good physical condition. Grave 'B' produced the remains of a mature woman (?). Degenerative
changes observed on spinal bones ofthis individual suggest hard living and
heavy labour. Bones collected in the area around the two graves inc1uded
afragment of ayoung roe deer tibia diaphysis.
Podkowi?ska, Z.
1925 Cmentarzysko grobów podkloszowych w Siannie w pow.
sochaczewskim, WAIX, s. 246-261.
Stanaszek, ?. M.
2005 Analiza antropologiczna materia?u kostnego z D?bka,
pow. m?awski, stan. 29, WALVII, 2004-2005, s. 235-239.
The site at Morszy?ska St. lies on an extensive elevated lower terrace
ofthe Vistula River, between the terrace rim and Earea ofthe moat ofFort Czerniaków the remains ofFort IX, built in 1883-1890. The first cloche graves in this area of Warsaw, found in the same period, were described
prof. D. Ya. Samokvasov, who inc1uded the finds into his own collection of
antiquities (S. Krukowski 1920, p. 89). The State Archaeological Museum in Warsaw (PMA) holds material from other Cloche Grave Culture sites in the area ofFort Czerniaków originating from random discoveries made
starting from the 1920s (R. Jakimowicz 1929, p. 276; c;fM. G?dzikiewicz 1954, p. 147; J. G?osik 1973; 1974; 1976, p. 235, fig. 22; 1983, p. 254;
file 'Warszawa-Czerniaków' in PMA archives).
Strza?ko, J., Piontek, J., Malinowski, A.
1972 Problem rekonstrukcji wzrostu na podstawie ko?ci
zacho-wanych we fragmentach lub spalonych, "Przegl?d
Antro-pologiczny" XXXVIII/2, s. 277-287.
1974 Mo?liwo?ci identyfikacji szcz?tków ludzkich z grobów
cia-?opalnych w ?wietle wyników bada? eksperymentalnych,
[w:] Metody, wyniki ikonsekwencje bada? kosci z grobów
cia?opalnych. Materia?y z sesji naukowej w dniu 25 III
1972 roku (red. H. Gi?y?ska), Pozna?, s. 31--42.
W?grzynowicz, T.
1964 Cmentarzysko w Sulbinach, pow. Garwolin na tle
stano-wisk kloszowych z po?udniowego Mazowsza, WA XXXI
1-2, s. 138-149.
The concentration of cloche graves recorded in Sadyba residential
quarter, viewed in combination with other as yet little investigated Cloche Grave Culture cemeteries elsewhere in Warsaw, ?e, in ?azienki Królewskie Park (M. G?dzikiewicz 1954, p. 146), Wilanów (A. Niew?g?owski 1984), Powsinek and S?u?ew (PMA collections, records ofthe Mazowsze Office for the Protection of Monuments in Warsaw), suggest that the left bank
area of Warsaw may have been more densely settled during Early Iron
Age than previously imagined.
1976 Niektóre zagadnienia zwi?zane z wyst?powaniem ko?ci
zwierz?cych na cmentarzyskach kloszowych, WA XLI/3,
s.263-280.
1982 Szcz?tki zwierz?ce jako wyraz wierze? w czasach
cia?opa-lenia zw?ok, Warszawa.
1988 Uwagi o kulturze grobów kloszowych na Mazowszu i
Pod-lasiu w ?wietle próby typologicznej klasyfikacji ceramiki,
WA XLIX/l, 1984/1988, s. 3-16.
t?um. A. Kinecka
Zawadzka, B.
1964 Cmentarzysko grobów kloszowych w
Warszawie-Henryko-wie, MS X, s. 229-321. Rados?aw Prochowicz
SZPILA HOLSZTY?SKA ZE STANOWISKA 4
WTOMASZACH, POW. OSTRO??CKI
CLOCHE GRAVES FROM SADYBA IN WARSAW
Summary W 1985 roku, w pierwszym z czterech sezonów badawczych na
stanowisku wTomaszach 1, znaleziono unikatow? szpil?
wykona-n? ze stopu miedzi (Ryc. la).
Construction works carried out in September 2005 in the garden of aprivate
villa in Morszy?ska Street (Fig. 1), in Sadyba quarter in Czerniaków (in Warsaw's southern district Mokotów), led to the uncovering oftwo clochc graves set closc together.
Przedmiot ten zosta? odlany i zachowa? si? niemal w ca?o?ci
-jedyne uszkodzenie to u?amany koniec trzpienia; zachowana d?ugo?? szpili wynosi 4,6 cm. Smuk?a g?ówka ma kszta?t zbli?o-ny do dwusto?kowatego ni?szy sto?ek znajduje si? na odwró-conym szersz? podstaw? do góry wi?kszym, ?ci?tym sto?ku,
Both clochc vesscls occurred at the depth of ca 120 cm from the
present--day ground 1evcl, within c1ean yellow sand (Fig. 2). Both of them rested
on a 'stand', ?e a1ayer of severa1 dozen heavily burnt sherds from different vesse1s (Figs. 3f.g, 4, 5), arranged tightly in a rectang1e. The two buria1s
were probab1y contemporaneous and may be viewed as a single deposit
consisting of two graves.
l
Tomasze, gm. Czerwin, pow. ostro??cki, woj. mazowieckie. Odno?nie do
dok?adnej lokalizacji stanowiska i historii bada? patrz R. J. Pr o ch
0-wicz 1998; 2001, s. 175.
WYKAZ
SKRÓTÓW
TYTU?ÓW
CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCHLIST OF ABBREVIATIONS OF PERIODICALS AND SERIAL PUBLICATIONS "Acta Archaeologica Carpathica", Kraków
"Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae", Budapest
"Materia?y Zachodniopomorskie" , Szczecin
.Pamatky archeologicke" (wcze?niej: .Pamatky archeologick? a mistopisn?"), Praha
AAC
AAHung.
MZP
PA
.Arbeits- und Forschungsberichte zur sachsichen
AFB PArch.
PMMAE
"Przegl?d Archeologiczny", Pozna? Bodendenkmalpfiege", Berlin (Stuttgart)
"Archeologia Polski", Warszawa
"Prace i Materia?y Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w ?odzi. Seria
Archeologicz-na", ?ód? APolski
AR "Archeologicke rozhledy", Praha
- British
Archaeological Reports, International
Series, Oxford B.A.R. Int. Series
PomAnt .Pomorania Antiqua", Gda?sk Prahistoria ziem polskich
-Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit
imezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel),
Wroc-?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1975; tom II:
"Bericht der Romisch-Gcrmanischen
Kommis-sion", Frankfurt a.M.-Berlin BerRGK
BJahr. BMJ
.Bonner Jahbucher", Koln/Bonn
.Bodcndcnkrnalpflcgc in Mecklenburg-
Vorpom-mern", Lubstorf (wcze?niej:
.Bodcndcnkmal-pfiege in Mecklenburg. Jahrbuch ... ", Schwerin/
Rostock! /Ber lin)
Neolit (red. W. Hensel, T. Wi?la?ski), Wroc?aw--Warszawa-Kraków-Gda?sk 1979; tomIl!:
Wcze-sna epoka br?zu (red. A. Gardawski, J.
Kowal-czyk), Wroc?aw- Warszawa-Kraków-Gda?sk 1978;
tom IV: Od ?rodkowej epoki br?zu do ?rodkowego okresu late?skiego (red. J. D?browski, Z. Rajew-ski), Wroc?aw- Warszawa- Kraków-Gda?sk 1979;
tom V: Pó?ny okres late?ski iokres rzymski (red.
J. Wielowiejski), Wroc?aw- Warszawa-Kraków--Gda?sk 1981
Corpus der romischen Funde im europaisohen Barbaricum
CRFB
"F ontes Archaeologici Posnanienses" (wcze?niej: .Fontes Praehistorici"), Pozna?
FAP
Inf.Arch. "Informator Archeologiczny. Badania rok ... ",
Warszawa
InvArch. .Juventaria Archaeologica, Pologne",
Warszawa--?ód?
"Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia" (pó?niej: .Prussia, Zeitschrift fur Heimat-kunde"), Konigsberg i.Pr.
Prussia
"J ahresschrift fur mitteldeutsche Vorgeschichte", Halle/Saale
JmV
.Praehistorische Zeitschrift" , Berlin-New York
.Recherches Arch?ologiques", Kraków
"Rocznik Bia?ostocki", Bia?ystok
PZ
RArch. RB RO
"Jahrbuch des Romisch-Gcrmanischcn
Zentral-museums Mainz" ,Mainz
JRGZM
"Kwartalnik Historii Kultury Materialnej",
War-szawa
KHKM
"Rocznik Olszty?ski", Olsztyn SJahr.
SIA SovArch
"Saalburg Jahrbuch", Berlin-New York
"Slovenska archeológia", Bratislava
"Sovetskafi Arheologia" (CoBeTCKa5I apxeono-rM5I), Moskva
- Kratkie soob?enia
Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (KpaTKMe C006rn;eHM5I IIHcTMTyTa
apXeOJIOrMM AKa,IJ;eMMM nayx CCCP), Moskva KSIA
-Materialy iisslcdovania po arheologii SSSR (Ma-TepMaJIbI MMCCe,IJ;OBaHM5I no apXeOJIOrMM CCCP),
Moskva MIA SprArch. SprPMA WA ZNUJ
"Sprawozdania Archeologiczne", Kraków "Sprawozdania P.M.A.", Warszawa
"Wiadomo?ci Archeologiczne", Warszawa
"Zeszyty Naukowe Uniwersytetu J
agiello?skie-go", Kraków MatArch.
MS MSiW
"Materia?y Archeologiczne", Kraków "Materia?y Staro?ytne", Warszawa
"Materia?y Staro?ytne i W
czesno?redniowie-czne", Warszawa
"Z otch?ani wieków", Warszawa
ZOW "Materia?y i Sprawozdania Rzeszowskiego
O?-rodkaArcheologicznego", Rzeszów-Krosno-San-domierz- Tarnów (-Przemy?l/Tarnobrzeg) MSROA
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2006. Wydanie I. Nak?ad 500 egz. Druk i oprawa: DRUKARNIA Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
