KS. WŁADYSŁAW SZULIST
F. S t o p n i a k, P olsk ie św ią ty n ie k atolick ie podczas II w ojn y św ia tow ej. S e ria K ościół k a to lic k i n a Z iem iach P o lsk i w czasie II w o j
n y św ia to w e j. T. X II, A k a d e m ia T eologii K a to lic k ie j, W arsz a w a 1982, D iecezja C h ełm iń sk a s. 16— 47.
O m aw ian a pozycja m a c h a ra k te r w y ra ź n ie m a te ria ło w y , bow iem A u to r w łą c z y ł do n ie j w szelkie in fo rm a c je dotyczące m a te ria ln e j s tro n y kościołów o ra z o b ie k tó w z n im i zw iązanych. W y k o rz y sta ł w te j k siążce z e b ra n ą d o k u m e n ta c ję (k w estio n ariu sze, a n k ie ty , sp ra w o z d a n ia i k ró tk ie o p raco w an ia) K u rii B isk u p iej w P e lp lin ie z la t 1945, 1946 i 1947 o ra z b ad aczy : W ito ld a M ałeja, M. P iro ż y ń - skiego i A. L ie d tk eg o h N ajc e n n ie jsz e z n ic h są s p ra w o z d a n ia p r o boszczów w y sła n e po d ru g ie j w o jn ie św ia to w e j do K u rii B isk u p iej w P e lp lin ie . W ykaz szk ó d m a te ria ln y c h p o n ie sio n y ch przez K ościół k a to lic k i w czasie d ru g ie j w o jn y św ia to w e j o trz y m a ły ró w n ież w ład ze p ań stw o w e. 1 *
1 Wprawdzie na s. 9 mówi się tylko o latach 1945 i 1946, ale sprawo
zdania proboszczów nadesłane do Kurii Biskupiej pochodzą również z r. 1947, o czym wspomniano na s. 16—47. Dla charakterystyki życia religijnego w diecezji chełmińskiej w latach 1939—1945 cenny artykuł zawiera „Unser Ermlandbuch 1972 s. 96—144. Erlebnisse in W estpreus- sen. Gesprache m it Domherr Kamiński, berichtet von Ernst L a w s . Por. także: J. W a l k u s z , Z zagadnień życia religijno-sakramentalnego w diecezji chełmińskiej w latach 1939—1945, „Studia Pelplińsbie” 1980 s. 349—353. Zob. J. W a l k u s z , Kościół katolicki w Kartuskiem (1939—
1945), NP t. 70: 1988 s. 149—224. Jak dotychczas, z wydanych drukiem pozycji najpełniej straty materialne Kościoła katolickiego na terenie powiatu wejherowskiego przedstawił J. D o p p k e. Wykorzystał on w szerokim zakresie relacje mieszkańców. Kościół katolicki na terenie powiatu morskiego w latach okupacji hitlerowskiej 1939—1945, w: K o
ściół katolicki na ziemiach Polski w czasie II wojny światowej, t. 13.
Materiały i Studia, Warszawa 1985 z. 6 s. 41—185. Autor omówił także straty po wyzwoleniu. Zauważa się jednak w tej pracy niekiedy brak właściwego krytycyzmu wobec sprawozdań proboszczów, jakie wysłali po wojnie do Kurii Biskupiej w Pelplinie. Z kolei zbyt ogólnikowo przedstawiono straty materialne Kościoła katolickiego w Bezirk Dan- zig—Westpreussen w Materiałach z konferencji odbytej w 1978 r. w Warszawie. Zob. w: Miscelánea Historiae Ecclesiasticae. IXe Congrés de Varsovie 1978. Section IV. Les Eglises chrétiennes dans L’Europe domi
née par Le IIIe Reich, Bruxelles 1984 s. 362—363.
3:6 K S . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T
(2]
P ow ażne szkody pod w zględem m a te ria ln y m poniosło w iele k o ściołów diecezji c h e łm iń sk ie j. N ie k tó re sp o śró d n ich zburzono albo ro zeb ran o . C ałkow icie ro z e b ra n y z o sta ły przez N iem ców w r . 1939 np. kościół w K olibikach, leżący >na te re n ie o b ecn ej p a ra fii G d y - n ia -O rło w o 2.
D ru g ą g ru p ę szkód sta n o w iły kościoły zniszczone. T a część m a te ria łu za w ie ra w o m a w ia n e j p ra c y sz e re g nied o m ó w ień , czy n ie dokładności w opisie. O to k ilk a p rz y k ła d ó w . O kościele w K ro - ja n ta c h n a p isa n o , iż „21 lu teg o 1945 r. W affen SS dokonało w y sa dzenia kościoła d y n a m ite m ” (s. 23). Ks. J. M iszew ski donosił dn.
28 g ru d n ia 1945 r., że kościół N S P J w G d y n i „ w sk u te k d ziałań w o
je n n y c h zo stał całkow icie sp a lo n y w 1945 r .” (s. 25). P rz y S iln ie (s. 23) p o w iedziano, że „kościół został zu p ełn ie sp alo n y w 1945 r . ” K s. B a rtk o w sk i o L ig n o w ach donosił do K u rii B isk u p iej w P e lp li
n ie w p iśm ie z d n ia 3 w rz e śn ia 1945 r., że „kościół zo stał w y sa d z o n y w p o w ietrze p rzez cofających się N iem có w ” (s. 25). O św ią ty n i N S P J w G ru d z ią d z u zanotow ano, że „4 m arca 1945 r. w o jsk a n ie m ieckie p o d p aliły kościół i p le b a n ię , i sp ło n ęło w sz y stk o ” (s. 27).
0 kościele w K o n a rz y n a c h {na s. 39) czy tam y , że „został doszczęt
n ie zniszczony. D o konały te g o w 'dniu 6 m a rc a 1945 r. policja 1 W e rm a c h t”. P rz y M iłobądzu je st in fo rm a c ja (s. 41), że „K ościół dn. 20 m a rc a 1945 r. został sp alo n y p rzez N iem ców , a m u ry w ieżv rozsadzono m in a m i” . Jed n o cześn ie n ap isa n o o P rzech o w ie: „G otycki kościół ... w 1945 r . doszczętnie (iw 100%) zniszczyli N iem cy ” .
2 „Gdynia-Orłowo, dek. Gdynia-Południe, kościół p.w. Matki Boskiej Bolesnej , murowany, wybudowany w 1763 r. Według relacji ks. Kwiat
kowskiego z 27 grudnia 1945 r. władze niemieckie rozebrały kościół w 1939 r„ chociaż nie był uszkodzony. W tym też roku uszkodzono or
gany. Zginęły dwie pozycje. Obrazy oddano do Witomina. Tamtejszy kościół został spalony w 1945 r.” Przytoczone zdania (s. 25) zawierają szereg nieścisłości. Zdanie: „Gdynia-Orłowo — dek. Gdynia-Południe, kościół p.w. Matki Boskiej Bolesnej, murowany”, odnosi się do obec
nego kościoła w Orłowie, czyli byłego kościoła protestanckiego w Ma
łym Kacku. Tekst: „wybudowany w 1763 r. Według relacji ks. Kwiat
kowskiego z 27 grudnia 1945 r. władze niemieckie rozebrały kościół w 1939 r„ chociaż nie był uszkodzony”, — należy odnieść do sąsiednie
go kościoła w Kolibkach. Por. także J. Sz„ Dekanat Gdyński, „Orędow
nik Diecezji Chełmińskiej” (ODCh) 1958 nr 9—12 s. 362; B. B i e l e c k a , Kościół w Kolibkach, „Rocznik Gdyński” nr 7, 1986 s. 228—235. Ostatnia informacja: „Obrazy oddano do Witomina. Tamtejszy kościół został spa
lony w 1945 r.” odnosi się do kościoła w Gdyni-Witominie. Por. także:
Dzieje Gdyni pod red. R. W a p i ń s k i e g o , Wrocław—Warszawa—Kra
ków—Gdańsk 1980 s. 229; B. B o j a r s k a , Piaśnica. Miejsce martyrologii i pamięci, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1978 s. 16, zdjęcie nr 6 przedstawia selekcję aresztowanych przez hitlerowców, których wyprowadzono z kościoła NMP w Gdyni. Kościół ten przez krótki czas służył jako miejsce internowania. Rozebraniu uległ także kościół w Ko
sakowie k. Gdyni, o którym nie ma żadnej wzmianki w pracy F. Stop- niaka. Por. także: J. Sz„ Dekanat Gdyński, s. 362.
[3] R E C . : F . S T O P N I A K , P O L S K I E Ś W I Ą T Y N I E K A T O L I C K I E 327 P o le k tu rz e o p isu zniszczeń w n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h n ie w iadom o, czy d ach sp a lił się łącznie z w n ę trz e m , czy m u ry k o ścieln e o ca
lały , czy z ró w n an o je z ziem ią. N ie k tó re spośród zniszczonych k o ściołów w dw a la ta po w o jn ie n ie b y ły jeszcze o d b u d o w an e. Np.
p rz y W itam in ie w 1947 r. zaznaczono, że s p a lo n y 3. P o d o b n ie o d n o to w a n o ta k ż e p rz y K o n a rz y c a ch k. Z b lew a 4.
T rzecią g ru p ę szk ó d s ta n o w iły kościoły uszkodzone n a p o czątk u w o jn y lu b , w w iększości p rz y p a d k ó w , p rz y k o ń c u d z ia ła ń w o je n n y c h w 1945 r . N a początku w o jn y zniszczono n p . d a c h i o k n a kościoła w L id z b a rk u o ra z w ieżę k o ścieln ą w Ś w iek ato w ie. T en p ierw szy kościół już w la ta c h 1940— 1941 p o d d an o re s ta u ra c ji.
G łó w n e zniszczenia kościołów p rz y p a d ły n a p ierw sze m iesiące 1945 r., w zw iązk u z z a ła m a n iem się fro n tu .niem ieckiego i n a ta r ciem w o jsk rad zieck ich . D ziało się to w d n iach p o 21 sty czn ia 1945 r., g d y w y zw alan o G órzno, L u b a w ę i N ow e M iasto L u b a w sk ie, aż do 5 k w ie tn ia , gdy w yzw o lo n o G d y n ię-O k sy w ie 5 *. K ościoły sta n o w iły w p e w n y m sto p n iu o b ie k ty stra te g ic z n e z ra c ji wież, z k tó ry c h m ożna b y ło p ro w ad zić o b se rw a c je . Solidne, g ru b e m u ry kościołów d a w a ły sch ro n ie n ie b ro n ią c y m się N iem com , ja k to b y ło n p . w B u rsz ty n o w ie (s. 38). O strz e liw a n y przez N iem ców kościół w Ł ąg u słu ży ł R osjan o m ja k o w y g o d n y p u n k t o b se rw a c y jn y (s. 23).
S k ala zniszczeń kościołów b y ła ro z le g ła , o d n ie w ie lk ic h uszko
dzeń, aż do sp a le ń w 75%, ja k to m iało m iejsce w C hojnicach, gdzie p o ż a r s tra w ił zaró w n o dach ja k i w n ę trz e fa ry . N ie je d n o k ro tn ie zniszczenia d o ch o d ziły do 50% całości o b ie k tu . N ie k tó re z kościołów u leg ły zniszczeniu w sk u te k b o m b a rd o w a ń , b y ły to b o w iem d o m n iem an e sch ro n isk a w roga. P rz y kościele św. M ik o łaja
w G ru d z ią d z u w y ra ź n ie zaznaczono „w ieża duża b y ła z b o m b a r
d o w a n a ” (s. 27).
Z g ro m ad zo n e p rz e z F. S to p n ia k a in fo rm a c je u ja w n ia ją w w ielu p rz y p a d k a c h zaciekłość h itle ro w sk ie g o w ro g a , n p . p rz y m iejsco w o ści L u b ich o w o dodano: „w o s ta tn i w ieczór p rz e d o d ejściem w o jsk a w 1945 r., p o licja n iem ieck a sp a liła w ieżę n a szkodę 45 ty s. zł.”
(s. 36).
W iększość kościołów w p ie rw sz y c h m iesiącach o k u p a c ji została zam k n ię ta w sk u te k a k cji e k s te rm in a c y jn e j d u c h o w ień stw a n a m ie j
scu, zesłan ia do obozów k o n c e n tra c y jn y c h , ucieczki do GG, u k ry w a n ia się, zesłania d o in n y ch diecezji, czy z in n y ch jeszcze w zg lę
dów. S zereg u kościołów nie m ożna b y ło obsadzić z pow odu b r a k u
3 Spis kościołów i duchowieństwa diecezji chłemińskiej, Pelplin 1947
s. 50. .
4 Tamże, s. 65; Por. Konsekracja kościoła parafialnego w Konarzy
nach Kościerskich, ODCh 1960 nr 9i'10 s. 279.
5 W. J a s t r z ę b s k i , J. S z i l i n g , Okupacja hitlerowska na Po
morzu Gdańskim w latach 1939—1945, Gdańsk 1979 s. 317—318.
328 K S . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T
[4]
księży. W edług o b liczeń J. S zilinga w połow ie 1941 r. o tw a rty c h było 320 kościołów , zaś o k oło 100 z a m k n ię ty c h 6. Z o m aw ian eg o m a te ria łu d o w ia d u je m y ,się, że w iększość kościołów b y ła z a m k n ię ta w jesien i 1939 r. i ma p o czątk u 1940 r. N ie k tó re kościoły b y ły n ieczy n n e p rz e z k ilk a lat, np. w R ogoźnie, od p o czątk u w o jn y , aż do 1942 r. (s. 27), a w O koninie o d w rz e śn ia 1939 r., do 1941 r.
(s. 38). O kościele w D ziem ianach A u to r n a p isa ł: „W czasie w o jn y b y ł z a m k n ię ty p rzez policję, p o d k o n iec w o jn y o tw a rty , lecz n ie u ż y w a n y ” (s. 30). W sprzeczności z ty m p o zo stają je d n a k in fo rm a cje ze sch em aty zm ó w z la t 1941 i 1944, gdzie n a p isan o : „ w ird von L ip p u sch v e rs e h e n ” 7, „ w ird von B e re n t v e rs e h e n ” 8, a w 1944 r.
podano, że a d m in is tra to re m b y ł W ilh elm L iin g en z L ipusza. P rz y k ościołach w S zczodrow ie i B ursztym ow ie pod an o , że p o zo staw ały z a m k n ię te przez całą w o jn ę (s. 37, 38).
W ładze n iem ieck ie p o d a w a ły o fic ja ln ie ró żn e tzw . p rz y c z y n y za
m y k a n ia kościołów . W G ó rn ej G ru p ie (s. 34), G rodzicznie, L ip in k a c h i L u b ich o w ie m ó w io n o o p o trz e b ie zap o b ieżen ia ro zsz e rz an iu się pryszczycy u b y d ła (s. 32, 35, 36). W L u b ich o w ie w ym ien io n o ja k o pow ód za m k n ię c ia kościo ła — ro z m a w ia n ie po p o lsk u (s. 36).
S k ą d in ą d w iem y dobrze, że p o d o b n y c h „p rzy czy n ” było o w ie le w ięcej; chodziło po p ro s tu o u n icestw ien ie w szelk ich p rz ejaw ó w życia re lig ijn e g o 9.
O k u p a n t p rzezn aczał ró w n ie ż k ościoły n a cele św ieckie. D ecydo
w ały o ty m zasadniczo w yższe w ład ze n iem ieck ie. T a k p rz y n a jm n ie j było w tzw . O k rę g u W a rty . N ie w iem y czy ta k było ró w n ież w diecezji c h e łm iń sk iej.
K ościoły w L n ia n ie i O g o rzelin ach p rzeznaczono n a sz p ita le (s.
44, 22). J a k o m a g a z y n y w ojskow e słu ż y ły kościoły w K ró ló w lesie, W ysinie i św. A n n y w W ejh ero w ie (s. 25, 31, 46). W k o ściersk im kościele, w g r u d n iu 1939 r. przez je d e n d zień trz y m a n o w y sie d le ń ców z m ia sta i o k o licy (s. 31). K a r tu s k i kościół w 1945 r. p rzez dw a ty g o d n ie w y k o rz y sty w a n o ja k o obóz d la jeń có w w o je n n y c h (s. 29).
6 J. S z i l i n g , Polityka okupanta hitlerowskiego wobec Kościoła ka
tolickiego 1939—1945, Poznań 1970 s. 214—215. Jeszcze lepsze dane uzy
skalibyśmy, gdybyśmy wzięli pod uwagę wiadomości zawarte w sche- matyzmach z drugiej połowy lat 1941 i 1944 (Personal-Schematismus der Diözesen Danzig und Kulm nach dem Stande vom Ende Oktober 1941; Verzeichniss der Seelsorgstellen und Geistlichen der Diözesen Dan
zig und Kulm nach dem Stande vom 1. August 1944.
7 Personal-Schematismus, Oktober 1941 s. 20.
8 Personal-Schematismus, Oktober 1941 s. 20.
9 K. Ś m i g i e l , Kościół katolicki w tzw . Okręgu W arty 1939—1945, Lublin 1979 s. 152—153.
[5] R E C . : F . S T O P N I A K , P O L S K I E Ś W I Ą T Y N I E K A T O L I C K I E 329 K ościół w P rz o d k o w ie na p o czątk u w o jn y słu ży ł jak o m iejsce in te rn o w a n ia dla are sz to w a n y ch P o la k ó w (s. 46). T o w ary , zw łaszcza m eb le i żyw ność grom adzono w kościołach w Iłow ie (s. 32), w H e
lu (s. 37), w kościele św . M ateu sza w S ta ro g a rd z ie (s. 39) o ra z w S w o rn eg acach i(s. 4 6 )10 11. O ¡kaplicy i k o n w ik cie pofiranciszkańskim (obecna p le b a n ia p a ra fii św . L eona) w W ejh ero w ie ks. N ikodem P a r ty k a p isał w 1947 r„ że z o stały o n e p rzezn aczo n e n a „ W irt
s c h a fts a m t” (s. 45).
P rzy to czo n a p rzez F. S to p n ia k a lista kościołów w y k o rz y sty w a n y ch do celów p o z a re lig ijn y c h n ie je st k o m p letn a. Z lite r a tu r y p rz e d m io tu w iem y, że b y ła o n a o w ie le dłuższa. K ościoły w W y si
nie i K o ścierzy n ie rn.in. słu ż y ły ja k o p u n k ty zb o rn e d la P o la k ó w w yw ożonych do GG H. Z o m aw ian eg o m a te ria łu n ie d o w ia d u je m y się o w y ra fin o w a n y c h p ro fa n a c ja c h kościołów , zw łaszcza ta b e r n a k u ló w 12. W e w stęp ie do a rty k u łu A u to r in fo rm u je o p ro fa n a c ji k a te d ry w P e lp lin ie (s. 16— 17). P isa n o już o ty m w cześniej i b a rd z ie j szczegółow o 13.
W ielk ie s tr a ty ¡poniosły w d ie c e z ji c h e łm iń sk iej w y p o sażen ia w n ę trz k o ścieln y ch , a zw łaszcza z a b y tk i ru ch o m e. N ależy t u w y m ie n ić a rg e n te ria litu rg ic z n e ja k k ie lich y , m o n stra n c je , k ru c y fik sy i p a c y fik a ły , z a b y tk i z z a k re s u b ie liz n y k o ścieln ej i p a ra m e n tó w 14.
W a rto te ż zaznaczyć, że ¡pewne zniszczenia i g rab ieże m ia ły m ie j
sce już po w yzw o len iu w 1945 r. Sw oiście ro zu m ian ą „ a tra k c ję ” s ta n o w iły w ów czas dla żo łn ierzy np. piszczałki o rg an o w e, o czym n ie rz a d k o p is a li proboszczow ie w sp ra w o z d a n ia c h p rz e sła n y c h do K u rii.
S to su n k o w o szybko o k u p a n t za in te re so w ał się s e k w e stra c ją dzw onów n a cele w o jen n e, p o d o b n ie ja k w W a rth e g a u , gdzie od-
10 Kościół w Swornegace był zamieniony na koszary SS. Zob. G.
K r ę ć k a , Stosunek okupanta hitlerowskiego do spraw kultu religijne
go w powiecie chojnickim w latach 1939—1945, w: Kościół katolicki na ziemiach Polski w czasie II w ojny światowej, t. 8: Materiały i Studia, Warszawa z. 4 pod red. F. Stopniaka s. 174.
11 K. M a r c h e w i c z , Martyrologia mieszkańców kościerskiego, „Po
merania” 1977 nr 4 s. 42—48, nr 5 s. 58—63; Wspomnienia działaczy kaszubskich, opr. J. P a w l i k , Warszawa 1973 s. 378.
12 Zagadnienie to potraktowano dość szczegółowo w analogicznym studium dotyczącym diecezji częstochowskiej, C. T o m c z y k , Diecezja częstochowska w latach okupacji hitlerowskiej 1939—1945. Studia z hi
storii Kościoła w Polsce, t. 4 Warszawa 1978 s. 409—410.
18 A. M ę c 1 e w s k i, Pelplińska jesień, Gdańsk 1971 s. 121—127; Zob.
także szereg artykułów ogłoszonych w „Orędowniku Diecezji Chełmiń
skiej” i „Studiach Pelplińskich”.
14 Por. J. S z i l i n g , Lata okupacji hitlerowskiej 1939—1945, w:
Dzieje Swiecia nad Wisłą i jego regionu, red. K. J a s i ń s k i , t. 2 Warszawa—Poznań—Toruń 1980 s. 69.
330 K S . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T
16]
nośne zarząd zen ia u k a z a ły się 15 m a rc a 1940 r .15 Na o m a w ia n y m te re n ie d iecezji c h e łm iń sk ie j zag ra b io n o w iększość dzw onów . W L u b iszew ie (s. 46) z a b ra n o dzw on z s y g n a tu rk ą d n ia 14 m a rc a 1942 r . 16 N ajw ięk szą ilość d zw onów N iem cy z a b ra li w r. 1943.
G rab ież dzw onów w B yszw ałdzie w 1945 r., w św ietle ty c h in fo r
m acji ja k ie są d o stę p n e , w y d a je się k w e s tią d y sk u sy jn ą (s. 32).
T y lk o w n ie lic z n y c h p rz y p a d k a c h u d a ło się dzw ony u ra to w a ć , np.
w P a rch o w ie; a w R ogoźnie m ia ł się do teg o p rzy czy n ić m iejsco w y P o lizeim eister (s. 29). O zak resie ra b u n k u dzw onów w pow iecie c h o jn ick im in fo rm u je z e staw ien ie G. K rę c k ie j. Z je j b a d a ń w y n i
k a, że z istn ie ją c y c h w pow iecie sześćdziesięciu trz e c h dzw onów w r. 1939 N iem cy z a b ra li 46, zaś po w o jn ie zw rócono ich dzie
sięć 17.
W p ra c y F. S tę p n ia k a sp o ty k am y ty lk o sk ąp e w zm ian k i o z b u rzo n y ch , zniszczonych, bezczeszczonych k rz y ż a c h , fig u ra c h i k a p li
cach p rzy d ro żn y ch , co fak ty czn ie w y k ra c z a poza z a k re s b a d ań w yznaczony w ty tu le op raco w an ia. O ro z m ia ra c h zniszczeń w ty m zak resie in fo rm u ją w y n ik i b a d a ń W. B ucholca i G. K rę c k ie j d o tyczące p o w ia tu ch o jn ick ieg o 18.
F. S tc p n ia k w z m ia n k u je trz y ra z y o uszko d zen iu p a rk a n u w zględnie m u ru c m e n ta rn e g o i je d e n ra z o ogó ln y m zniszczeniu cm e n ta rz a. W y d aje się, że uszkodzeń by ło w ięcej o czym d o w ia d u je m y się z p ra c G. K rę c k ie j i K. Ś m igla 19.
Los kościołów dzieliły w czasie w o jn y p leb an ie, a w n ic h k się g i m e try k a ln e i in n e a rc h iw a lia , b ib lio te k i p a ra fia ln e o ra z z a b u d o w an ia gosp o d arcze .M ożna pow iedzieć, że ta m , gdzie p a ra fie b y ły obsadzone a k sią d z m ieszk ał n a m iejscu b u d y n k i p a ra fia ln e o ra z a rc h iw a lia i k sięg o zb io ry b y ły m n ie j n a ra ż o n e n a d e w astację i grabież. N ie w y m ie rn e s tr a ty dotyczą g ra b ie ż y k siąg m e try k a l
15 K. Ś m i g i e l , Kościół, s. 158.
16 O zabranych dzwonach, zniszczonych kościołach i ich wnętrzach zob. F. O k r o y , Dekanat tczewski, ODCh 1960 nr 7/8 s. 203—219, nr 9—10 s. 280—294, nr 11/12 s. 354—374; T e n ż e : Dekanat toruński, ODCh 1959 nr 7 s. 239—278; Kosekracja kościoła parafialnego w Silnie, ODCh 1962 nr 11/12 s. 351; P. S z a r o w s k i , Nowe placówki duszpasterskie (1928—1958). Parafia św. Wojciecha w Starogardzie Gdańskim, ODCh 1958 nr 3/1 s. 108.
17 G. K r ę ć k a , Stosunek okupanta, s. 184.
18 W. B u c h o l c , Chojnice w latach 1939—1945, Chojnice, brw s.
89—97; G. K r ę ć k a , Stosunek okupanta, s. 177—180. Autorka wskazu
je, że Niemcy na całym terenie powiatu chojnickiego nie niszczyli wszy
stkich krzyży przydrożnych i figur. Por. także: Działdowo.. Z dziejów miasta i powiatu, pr. zb. pod red. W. K o r y c k i e j , Olsztyn 1966 s. 239;
J. Ś l i w i ń s k i , Lubawa. Z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982 s. 191.
19 G. K r ę ć k a , Stosunek okupanta, s. 174—177; K. Ś m i g i e l , Kościół, s. 160—161; Por. także Działdowo, s. 239; J. Ś l i w i ń s k i , Lubawa, s. 191.
HI R E C .: F . S T O P N I A K , P O L S K I E Ś W I Ą T Y N I E K A T O L I C K I E 331 nych. F. S to p n ia k pisze, że część k siąg z p a ra fii M szano w y w ie ziono do G ru d ziąd za (s. 20), zaś z G oręczna k się g i z a b ra n o w 1943 r. (s. 29). O w ielkości u b y tk ó w w ty m zak resie n a jsz e rz e j in fo rm u ją o p ra c o w a n ia n iem ieck ie 20.
Do o m aw ian ej p ra c y z a k ra d ło się k ilk an aście pom yłek. D otyczą o n e n ie ty lk o z w y k ły ch p rz e sta w ie ń lite ro w y c h , d lateg o w a rto je popraw ić.
Je st:
s. 24 Ks. B ro n isła w H uiz 25 ks. J e lk a
ks. J a n S ieg m u n d ks. S ta d n ic k i ks. B astk o w sk i 29 ks. S tre p c z y k 32 ks. T essle ra 33 ks. W ro ella
34 L u b ie ń (d. N ow e M iasto) ks. J a n H uiz
38 ks. L u tte k
39 B orzechow o d ek. ra d z y ń - sk i
ks. P a w e ł P a to sła w 41 ks. S c h w a n ik
P rz y s irs k ks. W erd au 44 ks. Pynkow rsk i
ks. T rz c in ia k
P o w in n o być:
H inc J e k a Sieg
p rzy p . S tach o w sk i 21 B a rtk o w sk i
S try szy k T isslera S tro e h la
L u b ień (d. Nowe) H inc
K a b a tte k
B orzechow o dek. sta ro g a rd z k i ks. B olesław G aw eł
ks. S ch w an itz
P rz y sie rsk ks. W y d ro w sk i ks. R y n n k o w sk i
p ra w d . ks. S zczęśniak 22 Z e b ra n a przez F. Stoipniaka d o k u m e n ta c ja o m a te ria ln y c h s t r a ta c h K ościoła k ato lick ieg o w p ra w d z ie n ie p e łn a a n ie k ie d y d y sk u sy jn a , bo w g łó w n ej m ierze o p a rta n a sp ra w o zd an iach p ro b o sz
czów z p ie rw sz y c h la t po II w o jn ie św iato w ej, p o szerza w zn acz
n y m sto p n iu n a sz ą w iedzę w ty m zak resie. D aje też w y o b ra ż e n ie w sk ali k ra jo w e j o s tra ta c h , ja k ie p o n io sły p o lsk ie o b ie k ty s a k r a l
n e, z a b u d o w a n ia kościelne i in n e z n im i zw iązane. W yp ad a ta k ż e
29 Übersicht über die Bestände des Geheimen Staatsarchivs in Ber
lin—Dahlem cz. 1, Provinzial- und Lokalbehörden; cz. 2, Zentralbehör
den, Andere Institutionen, Sammlungen, Köln und Berlin 1966—1967.
W listopadzie 1988 r. ordynariusz chełmiński ks. bp M. Przykucki pro
wadził pertraktacje w Regensburgu o zwrot zagrabionych i zgroma
dzonych tam ksiąg metrykalnych; Por. także K. D o p k e, Kościół, s. 84.
21 Spis kościołów, s. 51.
22 Tamże s. 101.
332 K S . W Ł A D Y S Ł A W S Z U L I S T [8]
w y razić sa ty sfa k c ję z tego, że po 36 la ta c h , u p o rz ą d k o w a n e w iad o m ości o ty c h s tr a ta c h z o stały u d o stę p n io n e badaczom . Co w ięcej — F. S to p n ia k z A k a d e m ii T eologii K ato lic k ie j je st o rg a n iz a to rem ed y c ji całej s e rii ź ró d e ł i o p ra c o w a ń z teg o z a k re su , k tó re u k a z u ją się re g u la rn ie w o d stę p a c h rocznych. N ależy sądzić, że ta se ria p rz y czy n i się do p ełnego o p ra c o w a n ia z a g a d n ie n ia życia re lig ij
nego lu d u po lsk ieg o n a P o m o rzu , ja k to p o stu lo w ał m .in. J. M i
le w sk i 23,
u J. M i l e w s k i , Kociewie w latach okupacji hitlerowskiej 1939—
1945, Warszawa 1977 s. 227.
