M 46. Tom II.

M 46.

Tom II.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

P R E N U M E R A T A „ W S Z E C H Ś W IA T A ."

W W a rs z a w ie : r o c z n ie rs . 6.

k w a r ta ln ie ,, 1 k o p . 50.

Z p rz e s y łk ą pocztową: ro c z n ie „ 7 „ 20. p ó łr o c z n ie „ 3 „ 60.

A d r e s R edakcyi

n a p isa ł

W a w r z y n i e c T r z c i ń s k i , kand. N auk. Przyr.

N a wschodnio-południowej stronie widno­

kręgu Bernu, w dzień jasny i pogodny, poza ciemnemi masami gór widać szereg białych śnieżnych wierzchołków A lp berneńskiego Oberlandu; ich kontury, ich białość, pięknie odbijająca na tle błękitnem nieba i zielonem lasów przedgórza i nieskończona rozmaitość jej cieniowania, odpowiadającego konturom gór i zmieniającego się wraz z porą dnia, spraw ia­

ją , że ten widok, po tysiąc razy widziany, je s t zawsze czemś wspaniałem, wiecznie nowem i miłem. Gróry śnieżne, przedm iot tej panora­

my, je st dla dziecka nizin również, ja k i jej piękno, pociągający, — obiecuje on wiele nieznanych zjawisk. K u zapoznaniu się z nie­

mi d ała mi sposobność wycieczka do lodnika Rodanu.

K ierunek drogi ku lodnikowi — to zielono- wodna A ara, nad k tórą B ern leży. Do Thunu dojeżdżamy koleją. W miarę, ja k się doń zbli­

żamy, tracim y śnieżne Alpy z oka, przedgó-

K om itet Redakcyjny stanow ią: P. P. Dr. T. C hałubiński, J . A leksandrow icz b .d ziek an U u iw ., m ag.K . D eike, m ag.

S. K ram sztyk, kand. n. p. J. N atan so n , m ag.A . Ślósarski, prof. J . T rejd o siew icz i prof. A. W rześniow ski.

P re n u m ero w ać m ożna w R ed ak cy i W sz ec h św iata i we w szystkich k się g arn ia c h w k r a ju i z ag ran icą.

P o d w a le N r. 2.

rza je zakrywają; nasz przewodnik, A ara, u T hunu ginie w jeziorze. U jej ujścia, a ra ­ czej miejsca wypływu z jeziora, wsiadamy n a statek i po zielonych jego wodach płyniemy ku Interlaken. Thuńskie jezioro całe mamy na widnokręgu; śnieżne A lp wierzchołki wi­

dzimy w całej ich świetności, w ich błyszczą­

cej bieli, poprzerzynanej gdzieniegdzie ciernno- szaremi linijami, ostremi krawędziami zało­

mów skał: n a lewo stoi odosobniony biały stożek F insteraarho rn u, na prawo — w szere­

gu: E iger, Mónch. Obok niego Ju n g frau , do najwyższych szczytów alpejskich należące ')•

P o brzegach jeziora, w zieleni winnic i lau­

rów porozrzucane malownicze wille, hotele, kurorty. Jezioro otaczają wzgórza, wogóle ro­

ślinnością pokryte; są one w jego stronie za­

chodniej niższe, niż we wschodniej. N a bia­

łych, obnażonych stromych ścianach niektó­

rych z nich widać zdała równolegle ku pozio­

mowi pochyłe pasy ciemne; uprzytom niają one, iż góry są z warstw wapienia złożone. K u jezioru od północy zbiega między góram i głę-

') F in ste ra a rh o rn , najw yższy szczyt b c rn eń sk io g o O berlantla, je s t 4 2 7 5 m etrów n a d p o w ie rz c h n ią m o rza w ysoki, J u n g f r a u — 4 1 6 7 , MOnch — 4 1 0 5 , E ig e r — 3 9 7 5; najw yższe szczyty A lp m a ją : M o n tb la n c — 4 8 10, M o n te K osa — 4 6 8 3 m tr.

722 W SZECH ŚW IA T. N r. 46.

boka i wąska dolina J u slith a l, po jeg o stronie przeciwległej, od południa — dwie inne, do siebie równoległe doliny górskie rzek Simme i K an d er, S im m enthali K anderthal; dwie jeszcze inne widać na wschodzie, w dali.

N a przodzie szeregu gór, oddzielającego dolinę Sim rnenthal od K a n d erth al, stoi Nie- sen, ogromny stożek, dla pięknego widoku przez turystów zwiedzany. W idać zeń rów ni­

nę, na północy w małe tylko pagórki pofałdo­

waną, stopniowo przechodzącą ku wschodowi i południowi w góry śnieżne aż do M ontblanc, który na dalekiem południu pokazują. Jezio ro j Thuńskie i B rienckie w ydają się z jego wyso­

kości małemi staw am i ‘), liczne drogi, prze­

rzynające gęsto zaludnioną równinę, — n itk a ­ mi, wijącemi się po gęstej pól mozajce, a rzeki Simme i K a n d e r ledwo dostrzedz można, jako zielonaw o-żółte strum ienie w ich szerokich korytach na dnie dolin. Z N iese n u widziałem wschód słońca; piękne zjawisko trw a krótko i polega n a różowem zabarw ieniu wierzchoł­

ków śnieżnych olbrzymów; nazywa się ono Alpengliihen. N iesen je s t roślinnością pokry­

ty: w dolnej części — lasem jodłowym, w gór­

nej — łąkam i; na nich się pasą dniem i nocą kozy i krowy szczególnej ra sy górskiej, prze­

ryw ając ciszę dźwiękiem swych dzwonków, do którego ta k przywykły, iż sta ł się ich potrze­

b ą niezbędną; pow iadają, iź wściekają się one, gdy ich dzwonków pozbawić. N a jednej ze ścian Niesenu, ku jezioru zwróconej, je s t on jed n ak zielonego pokrycia pozbawiony; widać tam pochyłe względem poziomu warstwy skał.

Złożyły się nań: łupek m arglowy gliniasty — w częściach niższych i piaskowcowy zlepieniec

— w wyższych; w tym ostatnim znajdują się często skam ieniałości Fukoidów , morszczyn, wodorostów m orskich, co wskazuje, iż skały, składające N iesen, wyniesione nad powierz­

chnię morza na 2366 metrów, zostały osadzo­

ne na dnie jakiegoś morza pierw otnego, w któ- rem żyły morszczyny. W zagłębieniach N ie ­ senu, ku północy zwróconych, w miesiącu Czerwcu r. b., gdy w B ernie na słońcu było do 36° C., leżał śnieg; widziałem go jeszcze w początkach S ierpnia i W rześnia i jeżeli na nim śnieg się nie utrzym uje, to tylko wskutek jego dość znacznego oddalenia od gór śnież-

' ) Je z io ro T h u ń sk ie m a 4 7 ,9 k w a d r, k ilo m etró w , B rie n c k ie — 2 9 ,9 .

nych, — na wysokości G rim selpassu, 2165 m etrów, a zatem dosyć znacznie od Niesenu niższej, na ogromnej przestrzeni leżał śnieg wówczas, gdy na N iesenie tylko w niektórych miejscach się zachował i z dołu jak o m ałe białe plamy tu i owdzie był widoczny.

Lecz oto nasz statek minął Niesen i prze­

siadamy do wagonów małej drogi żelaznej Bo- delibahn, mającej nas przewieść do jeziora Brienckiego przez In terlak en , miasteczko, zło­

żone z szeregu pięknych hotelów, z kom for­

tem urządzonych dla cudzoziemców, zwiedza-

! jących Szwajcaryją, dziecko spekulacyi Szwaj­

carów n a cudzoziemcach, czyli frem denindryi szwajcarskiej.

P od In terla k en spotykam y się znowu z A a rą, łączącą jezioro Thuńskie z Brienc- kiem, które przedstawia dalszą naszą drogę.

Brzegi jego są złożone z gór stromych, wyso­

kich, w części gołych, szarych, w części lasem pokrytych, co mu nadaje inny, niż Thuńskie- go, charakter.

Z bliżając się do Brienz, widzimy na p ra ­ wym brzegu na skale, nieco wystający w je ­ zioro, wpośród zieleni lasu kilkupiętrowy pięk­

ny, do zamku podobny budynek; to hotel Giessbach, obok wodospadu tegoż nazwiska, z oddzielną liniją drogi żelaznej, doń prowa­

dzącej po znacznej spadzistości (1 : na której wagon zjeżdżający wciąga n a górę wa­

gon drugi, połączony z nim liną. W odospad Giessbach z jeziora mało widać; jestto potok, ze znacznej wysokości spadający na pochyło­

ści góry ku jezioru i na tej swej drodze siedem kaskad tworzący dzięki nierównościom łoży­

ska. Przem yślny właściciel hotelu wieczorami go oświetla bengalskiemi ogniami.

Z miasteczka Brienz, dokąd zawinęliśmy, udajem y się w dalszą podróż nad A arą, w gó­

rę jej biegu. Dolina, k tó rą jedziemy, unteres H aslithal, je st ograniczona przez dwa szeregi skał strom ych, nagich. P o lewej stronie n a ­ szej drogi, na prawie prostopadłej ścianie do­

liny, pochyłe równoległe ' linije, wskazujące granice warstw, z jakich się sk ała składa, nie są proste tak, ja k np. widzieliśmy, ja d ą c po jeziorze Thuńskiem , lecz w sposób rozmaity pogięte, połam ane, pozostając zawsze równo- ległemi; a więc i warstwy skał są też pogięte.

Były one kiedyś poziomemi, jako z osadów pierwotnego morza powstałe; pochyłemi wzglę-

N r. 46. W SZECH ŚW IA T. 723 dem poziomu, stały się, dzięki siłom je podno­

szącym, a zgięło je, pofałdowało jakieś ciśnie­

nie z boków. Dolinę pokrywają łąki. T u i owdzie widać szałas górala z dachem, k ry ­ tym gontami, przyciśniętemi kamieniami. Po ciemnych, szarych ścianach doliny wiją się w wielu miejscach białe, zdała widzialne wstę­

gi o konturach i barwie ciągle zmiennych; to są one szersze, to węższe, to bielsze, to ciem­

niejsze; to — wodospady w rodzaju Giessba- chu. W R eichenbach taki wodospad ze wzglę­

du na obfitość wody zasługuje na uwagę. N ie­

daleko od Reichenbachu dolina A ary, której podnoszenie się w górę nie było prawie wido- cznem dotychczas, naraz załam uje się spadzi­

sto. Z wysokości jej załomu widzimy pod na­

mi zieloną okrągłą kotlinę, otoczoną wysokie- mi białem i stromemi skałami, z której kilka dolin prom ienisto się.rozchodzi. P o zielonem dnie kotliny wije się A ara i przez głęboką (92 m etry) i wąską prostopadłą szczelinę (F in stere A arschlucht) w ciemnoszarej skale załomu przedostaje się pozań dalej. Po spa- dzistości załomu, droga nasza zbiega zygza­

kiem, dzięki czemu śmiało mogą jechać po niej powozy *). Skała, w jakiej je s t ona wy­

bita, ze swej ciemnej barwy i ogólnego wej­

rzenia wygląda całkiem inaczej od skał, two­

rzących dolinę, po której jechaliśmy. To — gnejs, podobny do granitu, który tu w wapień skał, otaczających kotlinę Oberes H aslithal, się wciska 2).

Z O beres H aslithal, jed n ą z dolin, z niej wychodzących, kierujemy się dalej w górę nad naszą nieodłączną A arą. D roga na^za — to produkt cywilizacyi Szwajcaryi; je s t ona na dosyć znacznej przestrzeni wykuta w spadzi­

stej skale, tworzącej ścianę wąwozu, po ka- mienistem dnie którego głęboko pod nami, pieniąc się, biegną szumnie wTody naszego prze­

wodnika. Dzięki dynamitowi, wybito w skale nad przepaścią prawdziwie wygodną drogę, która to po skale się wije, to j ą tunelikam i

') G n ejs s k ła d a się z tych sa m y ch m in e ra łó w , co i g r a n it a ró żn i się od g ra n itu te m , iż blaszki m ik i są w n im ró w n o leg le w zg lęd em siebie ułożone.

- ) W ciele o dow olnie spadzistej pow ierzchni m o żn a wyciąć w y cin ek , o g ran iczo n y pow ierzchnią dow olnie p o ­ ch y łą w z g lę d e m pozio m u . T a k sam o w sk a le m o ż n a w y­

ciąć sto p n ie , w ężykow ato po niej się sp u szcza ją ce, p rzed staw ia ją ce d ro g ę. 1’ochyłość drogi — to p o ch y ­ łość ow ych sto p n i w yciętych.

przebija, to się nareszcie w nią wciska, zagłę­

bia, tworząc sobie z niej daszek. S kała ta — to szary gnejs, przechodzący w łupek mikowy;

widać na niej wyraźnie jej złożenie z warstw, względem poziomu ku południowi znacznie pochyłych. N a dalszej drodze wąwóz rozsze­

rza się w dolinę, pokrytą laskiem; idąc prze­

zeń po rówmej drodze, zapomina się, że to lasek na górach, a nie p ark dla wygodnych, cywilizowanych mieszkańców miast urządzony.

Trochę dalej — i znowu dolina się zwęża w krótki wąwóz, aby za nim znowu się rozsze­

rzyć; w zwężeniu, na zakręcie drogi, żegnamy ją wejrzeniem ostatniem.

N a drodze ku wodospadowi A a ry leży Gu- tannen, wioska z hotelem; częstują nas tu, ja k i w ogóle w każdym innym hotelu w górach, Szarotą, rośliną, do rodzajuG-naphalium n ale­

żącą (Gn. leontopodium), z białem i puszyste- mi listkami, otaczającemi kwiatek, m ieszkan­

ką gór wysokich; miano tu jeszcze kryształy górne i iłuspat w oktaedrze i w zwykłych sześcianach; niedaleko bowiem stąd znajduje się miejsce Oltschenen, skąd wiele kryszta­

łów fłuspatu do muzeów E uropy wywieziono.

Jeszcze przed wodospadem wchodzimy w re- gijon granitu zwykłego: z białym feldspatem, szarym kwarcem, czarną i białą miką, zielo­

nym talkiem. G ra n it widocznie uwarstwiony, warstwy stromo ku południowi pochyłe, p ra ­ wie prostopadłe. W takiej to skale A a ra m a swej wodospad Handeck.

Można go oglądać z boku nieco zdała, z platformy naprzeciw niego, lecz trochę niżej od jego wierzchołka umieszczonej, lub z góry z mostku, tuż nad nim będącego.

Z platform y widać wązką przepaść, dwie­

ma prostopadłem i szaremi skałam i szorstkie- mi ograniczoną, bezdenną, bo dno we mgle się chowa; nad przepaścią, trochę zdała, mały d re­

wniany mostek, a z pod niego dwa potoki, w jeden się łączące tuż pod głazem, który się między nie wcisnął, spadają w głębię; bez wy­

raźnych konturów, gdy się pod mostem u k a ­ zują, bo już się pienią, a raczej milijonam i kropli bryzgąią, tracą je coraz więcej, im się niżej dostają, aż nareszcie giną w ogólnej z białych kropel mgle, z dna przepaści się podnoszącej; mgła coraz to mniejsza, im wy­

żej, lecz do platform y dochodzi, — zamgloną widać szarą przeciwległą ścianę przepaści.

724 W SZE C H ŚW IA T. Nr. 46.

Z m ostu widok również wspaniały. W idać stam tąd, iż n a wodospad składa się A a ra wspólnie z górskim potokiem Aarlenbachem , niewidocznym z m iejsca poprzedniej obserwa- cyi. Z boku spada on szumnie po kamieniach, następnie po pochyłości granitow ej skały, w k tó rej sobie gład k ą rynnę wyżłobił i z niej rzuca się w przepaść, aby tam z A a rą, na mi- lijardy kropel rozbitą, się połączyć: szczególne ujście dopływu!

(c. d. n.)

K U L I S A . S Ł Ó W

O TRZĘSIENIACH ZIEMI.

przez

B r. J a s i ń s k ie g o .

(D o k o ń czen ie).

W róćm y jed n ak do zajm ującej nas kwestyi.

Trzecim czynnikiem, grającym rolę w zjawi- skach seismicznych, je s t budowa gieologiczna miejscowości. W spom nieliśm y już, że pokła­

dy, tw orzące skorupę ziemską posiadają zna­

czny stopień elastyczności i że wstrząśnienie wskutek tego udziela się wyłącznie warstwie krańcowej. Jeżeli w arstw a ta sk ład a się ze skał zwartych, jednolitych, to skutki wstrzą- śnienia mogą być bardzo słabe, a naw et ża­

dne. Przeciwnie, gdzie na skałach zwartych spoczywają skały miękkie, kruche, sypkie, słowem o małej spójności, tam skutki trzęsie­

nia ziemi byw ają najstraszliw sze, naw et przy stosunkowo niewielkiej sile uderzenia. N ajd o ­ sadniejszy przykład daje nam jeden z epizo­

dów trzęsienia ziemi w K alabryi d. 5 Lutego r. 1783. M iasta Oppido i Polistena, które najwięcej w katastrofie tej ucierpiały, leżą na płaszczyznie, pochylonej ku morzu, złożonej z w arstw piasku, żwiru i gliny, spoczywają­

cych na granicie. W n ę trza, okalające nad­

brzeżną płaszczyznę, złożone z g ra n itu i łupku glinianego, ucierpiały stosunkowo niewiele.

M iasto M essyna, położone nad morzem na osadach aluwijalnych, uległo zupełnemu zni­

szczeniu, gdy zaś wioski, położone wyżej na twardym gruncie, ocalały. Straszliwe spusto­

szenie, jakiem u uległo Lizbona w r. 1755, przypisać należy głównie budowie gieologi-

cznej jej podnóża. Z achodnia część m iasta spoczywa na tw ardej skale wapiennej systemu kredowego, niżej położone ulice na glinie nie­

bieskiej, pokrytej w części osadami trzeeio- rzędowemi. Największemu zniszczeniu uległa część m iasta, spoczywająca na obnażonej gli­

nie i n a osadach trzeciorzędowych, a najmniej ucierpiały budowle, położone na wapieniu k re­

dowym (hippurytowym). K ierunek trzęsienia ziemi odpowiadał granicy osadów trzeciorzę­

dowych.

Zapom ocą seismografów i seismochrono- grafów określamy kierunek i ilość wstrząśnień, czas trw ania, początku i końca zjawiska, wre­

szcie szybkość ruchu seismicznego.

Co się tyczy kierunku, to w centralnych trzęsieniach ziemi wstrząśnienia rozchodzą się na wszystkie strony z jednego punktu, zbacza­

ją c niekiedy od linii prostej wskutek miejsco­

wych warunków. W linijnych i transw ersal­

nych trzęsieniach ziemi, kierunek wstrząśnień odpowiada łańcuchom gór, rozciągłości po­

kładów w okolicy, wreszcie kierunkom wiel­

kich rzek. Zapom ocą wyż wzmiankowanych przyrządów, możemy z łatwością określić kie­

runek, siłę i szybkość, a stąd i ch arak ter trzę­

sienia ziemi. Ilość wstrząśnień bywa nieraz bardzo znaczna. T ak np. przy trzęsieniu ziemi w H onduras r. 1856 w ciągu tygodnia nali­

czono 108 uderzeń podziemnych. D nia 28-go Październik a r. 1746 w Limie, w ciągu doby miało miejsce 200 uderzeń, a do końca trzę­

sienia ziemi, t. j. do 24 L utego 1747 r. 451 wstrząśnień. Najczęściej jed n ak ma miejsce kilka, a naw et jedno uderzenie.

Trw ałość zjawiska bywa też nader rozmaita.

Czas trw ania jednego uderzenia bywa zwykle bardzo krótki, przeciętnie od 5 do 10 sekund;

jakkolw iek są i wyjątki pod tym względem.

W kalabryjskiem trzęsieniu ziemi pierwsze wstrząśnienie trw ało 2 minuty; na Gwadelu­

pie 8 L utego 1843 r. 105 sekund; natom iast przy straszliwem trzęsieniu ziemi w C aracas w W enezuelli w r. 1812, pierwsze wstrząśnie­

nie trw ało tylko 5 —6 sekund. Co się zaś ty­

czy trw ałości całego zjawiska, t. j. pewnego szeregu uderzeń podziemnych, to bywa ona nieraz bardzo znaczną. T ak np. lizbońskie trzęsienie ziemi, które w ciągu 5 minut cale miasto w perzynę obróciło, dało się odczuwać jeszcze w ciągu całego Listopada i G rudnia

N r. 46. W SZE C H ŚW IA T. 725 t. r., a uderzenie podziemne d. 9-go G rudnia

nie ustępowało w sile pierwszemu z dnia 1-go L istopada. W strząśnienia na Jam ajce 7-go Czerwca r. 1692 trw ały 3 dni i powtarzały się 5 do 6 razy w ciągu dnia. D nia 18 P aździer­

nika r. 1356, trzęsienie ziemi zburzyło m iasto Bazyleę nad Renem. Po pierwszem uderzeniu nastąp ił szereg uderzeń słabszych, które trw ały przez cały rok. Trzęsienie ziemi d. 21 Paźdz.

r. 1766 w ciągu paru minut zburzyło całe miasto Cumana. D rgania ziemi powtarzały się j e ­ dnak jeszcze w ciągu 14 miesięcy i według świadectwa H um boldta prawie co godzina dało się uczuwać silne uderzenie. K alabryjskie trzęsienie ziemi 1783 r. trw ało prawie cały rok, lecz naw et po 10 latach ziemia jeszcze się nie uspokoiła. Pierwsze, najsilniejsze wstrząśnie- nie miało miejsce d. 5-go Lutego, następnie d. 6 i 27 Lutego; 1-go i 28 M arca uderzenia były niemniej silne. Gdy Spalanzani przybył do Messyny w r. 1788, uderzenia wciąż się powtarzały, a naw et dnia 10-go M aja r. 1792 można było w ciągu doby do 30 wstrząśnień naliczyć.

Szybkość ruchu seismicznego zależną je st przedewszystkiem od własności skał, w k tó ­ rych ma on miejsce. Z góry już powiedzieć możemy, źe w skałach zwartych, jednolitych szybkość będzie większą niż w szczelinowa­

tych lub sypkich. Gieolog angielski M allet określał szybkość na podstawie bezpośrednich doświadczeń zapomocą wybuchów prochowych w skałach rozmaitego składu. O trzym ał on wielkości następujące w stopach angielskich i m etrach na sekundę:

w m o k ry m p ia sk u v = : 9 6 5 st. a n g . = r 2 9 4 m . w z w ie trz a ły m g ra n ic ie v = 1 2 9 9 ., = 3 9 6 „ w tw a rd y m g ra n ic ie v = r l 6 6 1 „ r ^ 5 0 6

Cyfry, otrzym ane doświadczalnie z trzęsień ziemi, są daleko wyższe. A. H um boldt podaje cyfrę 5 - 6 mil na minutę, t. j. 2000—2500 stóp na sekundę, jak o szybkość kalabryjskiego trzęsienia ziemi. S tier obliczył szybkość antyl- skiego trzęsienia ziemi na 1856 m., t. j. 6088 st. ang. na sekundę, R ogers na 1963 st. ang.

na sekundę. Je d n a z najdokładniejszych cyfr podaną została przez J . Schm idta dla trzęsie­

nia ziemi w dolinie R enu d. 29 Lipca r. 1846, mianowicie 3,739 m. g. na minutę, czyli 1376 stóp ang. na sekundę. D la trzęsienia ziemi w Niemczech d. 6-go M arca 1872 r. obliczył

Seebach szybkość na 6 mil na minutę, to je st 742 m. na sekundę.

Gieologowie Schmidt, Hopkins, M allet, Seebach i Lasauht starali się ruchy seismiczne poddać ścisłej analizie matematycznej. M allet, badając neapolitańskie trzęsienie ziemi w r .

1857 obserwował położenie i kierunek szcze­

lin w ziemi i rysów w ścianach, stan przewró­

conych przedmiotów i obliczył na tej zasadzie głębokość ogniska., środkowy punkt okręgu wstrząśnienia i szybkość oddzielnych kołysań gruntu. K . F. Seebach określił te składniki na zasadzie danych o chwili rozpoczęcia zja­

wiska w możliwie największej liczbie punk­

tów ').

Położenie epicentrum określa się bardzo łatwo następującym sposobem. P o siad ając do­

kładne dane o chwili rozpoczęcia zjawiska z wielkiej liczby punktów, wybieramy z nich daną najwcześniejszą. Odpowiedni p u n k t bę­

dzie szukane epicentrum. Łącząc następnie punkty na mapie, w których zjawisko obser­

wowane było jednocześnie, otrzymamy krzywe, tak zwane isochronoseismiczne, które znów graficznie wskażą nam ch arak ter wstrząśnień, t. j. czy wstrząśnienie ziemi było centralne, czy linijne, czy transw ersalne. Szybkość w roz­

maitych częściach będzie rozmaitą, możemy jed nak wyszukać pewną ilość punktów, w któ ­

rych ruch seismiczny był jednostajny, t. j. ze stałą szybkością. Zanotowawszy odległość tych punktów od epicentrum i czas rozpoczę­

cia zjawiska, podstawiamy te wielkości we wzorze Seebacha i otrzymujemy głębokość ogniskową.

Z wielu obliczeń tego rodzaju okazało się, że głębokość ogniska je st wielkością stosun­

kowo nieznaczną i w każdym razie nie dosię­

ga ona granicy ognisto-płynnego ją d ra ze sko­

rupą ziemską, ja k to poprzednio mniemano.

W edług M alleta, ognisko neapolitańskiego trzęsienia ziemi r. 1857 leżało na głębokości 1 ‘/ 2 mili gieogr.; według Seebacha, ognisko

' ) D la głębokości o g n isk a p o d a ł on w zór n a s tę p u ją ­ cy w przypuszczeniu, że szybkość ru ch u se ism iczn eg o je s t w ielkością sta łą . ________

h = 1 / *■ ł — l t i r ł --- ty

g d z ie l i l\ są odlogłości d an y ch p u n k tó w od e p ic e n tru m , t i różnice czasu obserw acyi z ja w isk a w d a n y c h p u n k ­ ta c h i w e p ic e n tru m , n ak o n iec h — g łęb o k o ść o g n isk a .

726 W SZE C H ŚW IA T. N r. 46.

trzęsienia ziemi w Niem czech środkowych r.

1872 leżało na głębokości 9856 metrów, a w H ercogenracie, według L asaulx, nadzwy­

czaj płytko, gdyż zaledwie na granicy osadów pierwszorzędowych (paleozoicznych).

W inniśm y jeszcze dodać słów p arę o ru ­ chach morza podczas lądowych i podm orskich trzęsień ziemi. Trzęsienia ziemi na brzegach m orskich udzielają się masom ziemi często z nadzwyczajną gwałtownością. M orze w t a ­ kich razach nagle cofa się od brzegów na znaczną przestrzeń i po pewnym przeciągu czasu powraca, zalewając całą nadbrzeżną okolicę. Cofnięcie się morza trw a nieraz zna­

czny przeciąg czasu, ta k np. w S an ta d. 17-go Czerwca r. 1678 cofnęło się morze na wzro­

kiem niedościgłą odległość i powróciło dopie­

ro po 24 godzinach. W godzinę po zniszczeniu Lizbony, morze podniosło się nagle do 60 stóp ponad poziom największego przypływu, p u ­ stosząc całe wybrzeże, poczem raptow nie co­

fnęło się i opadło na 50—60 stóp pod poziom największego odpływu. Falow anie to powtó­

rzyło się 3 —4 razy. Jednocześnie w K adyksie utw orzyła się góra wodna do 60 stóp wysoka, k tó ra z szaloną szybkością rzuciła się na m ia­

sto i część jego zatopiła. Podobnież w r. 1692 w m. K ingston w darło się morze do m iasta i spustoszyło większą część jego. F a la była ta k wielką, że przerzuciła fregatę, spoczywa­

ją c ą w porcie, przez najwyższe domy i osadziła w środku m iasta ')• Często podobnie gw ałto­

wne ruchy m orza nie są połączone z silnem trzęsieniem ziemi, a naw et bywają wypadki, w których trzęsienia ziemi zgoła nie dostrze­

gano.

R uch morza rozszerza się nieraz na olbrzy­

mie odległości. N aruszenie równowagi w ocea­

nie d. 1 L istop. 1755 r. odbiło się wyraźnie na brzegach H olsztynu, Norwegii, a naw et w za­

toce Fińskiej; olbrzymia fala przebiegła cały ocean A tlantycki aż do brzegów antylskich na odległość 800 m. g., na co zużyła 9'/ 2 godzin czasu. D n ia 7-go L istopada r. 1837 fala z brze­

gów Chili pod 40° s. pd. przebiegła cały ocean Spokojny i dosięgła wysp Sandwich pod 20° sz. pn. i wysp Szyfrowych pod 12°

szer. pd.

') W y so k o ść fali byw a n ie ra z n a d z w y c z a jn ą , ta k n p . n a w ybrzeżu L u p a tk a cl. 6-g o P a ź d z ie rn ik a ro k u 1 7 3 7 Utworzyła się fa la ? m a ją c a 210 stó p w ysokości.

R uchy te, t. j. gwałtowny odpływ i przy­

pływ spowodowane są przez trzęsienie ziemi na stałym lądzie, często jed n ak następują trzęsienia ziemi pod powierzchnią morza.

W tym razie zjawisk powyższych nie obserwo­

wano, dawały się tylko uczuć na powierzchni silne uderzenia, pochodzące z wnętrza morza, nie połączone jednakże z falowaniem powierz­

chni. Nawiasowo dodamy, źe kwestyja wyżej opisanych ruchów morza dotychczas jeszcze pozostaje ciemną i wymaga ścisłego opraco­

wania.

Przyczyna trzęsień ziemi zajmowała odda- wna umysły wielu uczonych. A leksander H um ­ boldt i Leopold v. Buch przypisywali zjawiska wulkaniczne i seismiczne jednej przyczynie, k tó rą określali jak o „oddziaływanie wewnę­

trznego płynnego ją d ra na stałą skorupę ziem­

ską." W skutek zwiększania się grubości stałej skorupy ziemskiej, a tem samem zmniejszania się wewnętrznego ją d ra płynne­

go, wywiązuje się m asa gazów, poprzednio w ognistym płynie rozpuszczonych, które, cisnąc na zewnętrzną powłokę, sprowadzają znane zjawiska seismiczne aż do czasu, dopóki przez szczeliny skalne nie wydostanie się gaz na zewnątrz. Inn i utrzym ują, że woda m or­

ska przez szczeliny dosięga do ognistego ją d ra i zamieniając się w p arę o olbrzymiem ciśnie­

niu spraw ia wyż wymienione skutki.

O. Y olger nie podziela tego zdania, staw ia­

ją c zarzut, że teoryja ta nie zgadza się z fak­

tam i. Mianowicie, przyjąwszy możliwie n aj­

mniejszą grubość skorupy ziemskiej, najlżej­

sze poruszenie płynnego ją d ra wywarłoby skutki znacznie donioślejsze, niż zaobserwo­

wane dotychczas; przy skorupie grubszej sku t­

ki powinny być jeszcze znaczniejsze. Z arzut ten popiera Y olger rachunkiem . B abinet do­

daje jeszcze, źe siła rozszerzalności pary wo­

dnej przy tak olbrzymiem ciśnieniu, jak ie na znacznej głębokości panować musi, nie może dowolnie się zwiększać; wskutek ciśnienia przyciąganie nakoniec przewyższy siłę rozsze­

rzalności. W oda zresztą nigdy nie byłaby w stanie dosięgnąć płynnego ją d ra , gdyż prze­

grzana p a ra wodna wywierałaby ciśnienie nie­

tylko na skorupę, lecz i na szczeliny wodą na­

pełnione i przez takoweby się ulatniała, za- nimby trzęsienie ziemi sprawić mogła. H . Móhl przypisuje wszystkie zjawiska seismiczne dzia­

łaniu wody. H ipotezę jego streścić możemy

N r. 46. W SZECH ŚW IA T. 727 w następujących wyrazach. W oda atm osfery­

czna, przesiąkając przez wierzchnie pokłady ziemi, dostaje się przez szczeliny w skałach do znacznej nieraz głębokości. W iadom o, że w m iarę zagłębiania się pod powierzchnią, tem peratura wzmaga się w stosunku mniej więcej 1° C. na każde 100 stóp. N a głęboko­

ści zatem 10000 stóp tem peratura wynosi 100° C., t. j. woda na tej głębokości mogłaby się zagotować, gdyby nie ciśnienie, wynoszące tam około 800 atm. T ak ciśnienie, ja k i tem ­ p eratu ra w zrastają z głębokością w stosunku arytmetycznym, prężność jed n ak pary daleko szybciej i na głębokości około 15 kilom., pręż­

ność pary i ciśnienie zrównoważają się. W yo­

braźm y więc sobie, że pewna masa wody do­

sięgła powyższej głębokości i zebrała się w pewnem zagłębieniu, których mnóstwo w skałach napotkać inożna i że jednocześnie w skutek obsunięcia się skały dalszy ruch jej i odwrót wstrzymanym został. Ogrzewając się wciąż, woda dosięgnie tem peratury, przy k tó ­ rej nastąpi wrzenie. W ytworzona para, cisnąc na strop, może, przy dostatecznej prężności, przezwyciężyć siłę spójności skały i podnieść część jej w górę. Zniszczenie to równowagi sprowadza dyslokacyją pokładów obok leżą­

cych, co odbija się na powierzchni w postaci całego szeregu zjawisk, które nazywamy trzę­

sieniem ziemi.

Z e woda atmosferyczna dosięgać może nie­

raz znacznych głębokości, dowodem są źródła gorące, w których woda, jakkolw iek już zn a­

cznie oziębiona wskutek przebiegu przez w ar­

stwy bliżej od powierzchni położone, posiada jeszcze nieraz tem peraturę 70—80° O. P r a ­

wdopodobieństwo tej hipotezy powiększa je ­ szcze ogólnie obserwowane zjawisko, że przed trzęsieniem ziemi źródła w okolicy wysychają, a po trzęsieniu ziemi znów w innych j)unktach w ytryskują. Jed e n tylko zarzut tej teoryi po- stawićby można, a mianowicie, że przy jej po­

mocy niepodobna objaśnić katastrof, ogarnia­

jących znaczne przestrzenie, ja k np. Nowo­

zelandzk a r. 1855 lub Lizbońska r. 1755.

Podobnego rodzaju katastrofy przypisuje K luge falowaniom ognisto - płynnego ją d ra przy działaniu sił podobnych do tych, które sprowadzają ruchy wielkich mas wodnych w oceanach i morzach. F uchs przypuszcza na­

wet, że wielkie masy wody, zamknięte we­

wnątrz skorupy ziemskiej, wprowadzone w ruch,

mogłyby spowodować na ziemi ruchy seis- miczne.

F uchs dzieli trzęsienia ziemi na miejscowe i wielkie, granicy ścisłej jed nak między niemi nie stawia. N astępnie wypowiadając zasadę, że rozmaite przyczyny mogą wywrzeć jednakie skutki, szuka śród czynników gieologicznych przyczyny trzęsień ziemi. Do czynników tych przedewszystkiem zalicza wodę, działającą nietylko prężnością swoją w postaci pary, lecz i jak o czynnik chemiczny. Nawiasowo powie­

my, że działaniu wody w zjawiskach seismicz- nych przypisywali wielkie znaczenie tacy po­

ważni uczeni, ja k Boussingault, Y irlet, Ne- cker i Darwin. Rzućmy więc pobieżnie okiem na rolę wody w zjawiskach seismicznych.

Łatw o sobie wyobrazić, ja k straszliwe skut­

ki pociągnęłoby za sobą zapadnięcie się ko­

mór wielickich. Nietylko miasto nad niemi położone, lecz i znaczny p ła t k raju doznałby gwałtownego wstrząśnienia, które nikt nie za­

wahałby się nazwać trzęsieniem ziemi. W oda, przesiąkająca w głębsze warstwy ziemi, nasy­

cona dwutlenkiem węgla, rozpuszcza olbrzymie masy skał, śród których przepływa, pozosta­

wiając puste przestrzenie olbrzymich nieraz rozmiarów. Zapadnięcie się tych podziemnych jaskiń spowodować może wszystkie zjawiska, przy trzęsieniu ziemi dosti-zegane.

Anhidryt, łącząc się z wodą, zamienia się w gips, przyczem rozszerza się o % swojej ob­

jętości. Rozszerzaniu się temu żadne ciśnienie oprzeć się nie je s t w stanie. Masy skalne, spo­

czywające nad anhidrytem , przy działaniu siły rozszerzalności tego ostatniego, gną się, łam ią, pękają, przesuwają, sprowadzając na powierzchni trzęsienie ziemi.

Spłókanie przez wrodę skał sypkich, ja k np.

piasku lub żwiru, może stać się także przyczy­

ną miejscowego trzęsienia ziemi.

W reszcie i wybuchy wulkaniczne w trzęsie­

niach ziemi mogą grać pewną rolę. Często ograniczają się one na przestrzeni bardzo nie­

znacznej, na wierzchołku samego wulkanu, który drży i chwieje się; często i cały wulkan otrzymuje wstrząśnienia, nieraz w re­

szcie i cała okolica wulkanu ulega trzęsieniu ziemi. Przyczyna ruchu seismicznego w tym wypadku je st zupełnie jasn ą. P a r a wodna i lawa, nieinogąc przezwyciężyć oporu, sta ­ wianego jej przez zastygłą lawę w lejku wul­

728 W SZE C H ŚW IA T. N r. 46.

kanu, wywiera ciśnienie na skałę stropo­

wą i w strząsa nią. Jeżeli eksplozyja pary na­

stępuje w bliskości wierzchołka, ten ostatni tylko drży, jeżeli głębiej, obszar działania się zwiększa.

N akoniec niektórzy uczeni przypisują trzę­

sienia ziemi przyczynom, zzewnątrz niej leżą­

cym. T ak np. A . Poły, za przyczynę trzęsie­

nia ziemi w H aw annie r. 1844 stawia wirowy ruch powietrza, czyli cyklon, który po drodze swojej spraw iał trzęsienia ziemi.

H oefer przypisuje ruchy seismiczne elek­

tryczności. W edług niego, trzęsienia ziemi, są to burze podziemne, podczas których elektry­

czność przepływa z w nętrza ziemi w powietrze, spraw iając w strząśnienia gruntu.

W reszcie P e rre y i F alb , opierając się na danych astronom icznych i mozolnie zebranych datach trzęsień ziemi, wygłosili teoryj ą, zasa­

dzającą się na wpływie słońca i księżyca na wewnętrzną ognisto-płynną masę ziemi. Teo- ryja ta zrobiła zrazu głębokie wrażenie w ca­

łym naukowym świecie, lecz ostatecznie przez Seebacha obaloną została.

Streszczając to, cośmy o trzęsieniach ziemi wyrzekli, możemy je tera z określić w następu­

jący sposób: „ Je s tto ruch skorupy ziemskiej, wskutek sił wewnątrz niej działających, któ ­ rych n atu ra je s t bardzo rozm aitą, lecz w każ­

dym oddzielnym przypadku dokładnie okre­

śloną być może. Najpowszechniejszym czynni­

kiem seismicznym je s t mechaniczna i chemi­

czna działalność wody i p ary wodnej w n a jo b ­ szerniejszem tego słowa znaczeniu.“

Bezw ątpienia wiele przyczyn trzęsień ziemi pozostaje dotychczas w tajem nicy; szczegól­

niej ciemnemi są rozległe czyli wielkie trz ę ­ sienia ziemi, połączone z jednoczesnym r u ­ chem morza, burzam i atm osferycznem i, wyga­

saniem wulkanów i zjawiskami elektrycznemi.

Dotychczasowe objaśnienia nie d ają nam do­

statecznej odpowiedzi na stawiane zarzuty.

Mrówcza działalność ludzkiego rozumu nie zawaha się jed n ak przed trudnością tego za­

dania: nie napróżno przecie Lineusz ludzi do gatunku homo sapiens zalicza.

ZE ŚWIATA ISTOT NAJDROBNIEJSZYCH

(P IE R W O T N IA K I).

przez

M i e c z y s ła w a K o w a l e w s k i e g o .

(D o k o ń c z e n ie ).

W łaściw e komórkom jąd ro , z małemi wy­

jątk am i (np. Yam pyrella, fig. 21 i 22, t), znaj­

dujemy u wiciowców prawie zawsze pod p o sta­

cią jasnej kulki, zawierającej wewnątrz drugą, nieco ciemniejszą (j, na rysunkach). J ą d ro , ja k powszechnie wiadomo, uczestniczy w pro­

cesie rozradzania się zwierząt jednokom órko­

wych.

Wiciowce głównie rozm nażają się drogą bezpłciową przez podział, którego najprostszą formę widzimy w rozpadaniu się matczynego ciała na dwa młode, dziecięce organizmy; kie­

runek podziału bywa poprzeczny (A sthm atos, fig. 29), lub podłużny (Anisonem a, fig. 27 i 28).

W pierwszym razie w tylnym odcinku biczyki (i rzęsy) tworzą się nanowo; inaczej być nie może. Powstawanie tych utworów u form mło­

docianych w drugim razie, nie je st wiadome;

niektóre obserwacyje zdają się przemawiać za tem, że następuje zupełny podział komórki, rozciągający się także na biczyki, kołnierzyki i blaszki barwnikowe. K lebs, w świeżo ogłoszo­

nej pracy nad Euglenam i, opisuje u tych wi­

ciowców nawet podział oczka i zbiornika kurcz­

liwego; ale zaprzecza dzieleniu się biczyka, który, według niego, zupełnie znika u E u g le­

ny, przygotowującej się do podziału; u mło­

dych biczyki pow stają na nowo.

In n ą formę podziału spotykam y u monad.

U Pseudospora np., swobodnie pływający wi- ciowiec (fig. 16) traci po pewnym czasie bi- czyk, przybiera postać pełzaka (amoeby) (fig.

17) i poczyna energicznie odżywiać się. Gdy dobrze się już naje, ruchy jego wolnieją, nóżki zostają wciągnięte, a na powierzchni ciała po­

wstaje błonka czyli tak zwana cysta (fig. 18, c).

N astępnie Pseudospora wyi'zuca ze siebie kał, który mieści się w cyście obok jej ciała. W te­

dy ciało wiciowca otacza się drugą błonką i rozpada na liczne części, z których każda przekształca się na biczykowTaty organizm, po­

dobny do m atki i wychodzi na zewnątrz przez poczynione przez się otwory w cyście, aby na

N r. 46. W SZE C H ŚW IA T. 729 swoją rękę powtórzyć taki sam cykl rozwoju.

Zboczenia na tem tu polegają, że jedne ga­

tunki wyrzucają kał wprost do wody przed otoczeniem się cystą, inne zaś wyrzucają kał dopiero wewnątrz cysty, lecz nie tworzą ju ż drugiej cysty naokoło swego ciała; u innych wreszcie gatunków tylko pewna wewnętrzna część zarodzi otacza się cystą, a cała otacza­

ją c a ją protoplazma zewnętrza ginie wraz z bi- czykiem i zbiornikiem, np. u Spum ella vulga- ris (fig. 19, c.). T ak ą cystę nazwano cystą we­

w nętrzną (endocysta). U Spumella yulgaris

zajmujące nas drobne istoty, podobnie ja k wymoczki, otaczają się cystą (np. Peridi- nium, Euglena) w celu zabezpieczenia się od rozmaitych szkodliwych wpływów zewnętrz­

nych.

Zupełnie odmienny sposób rozradzania się spotykamy u pewnych kolonijalnych form z rodziny toczków (Yolvocina), ja k Pandorina, E udorina, Volvox.

Osobniki, wchodzące w skład każdej kolo­

nii, ułożone są promienisto i tworzą zbitą kulę, ja k u Pandorina (fig. 33), albo też, ja k u Yol-

F i g . 2 4 . U ve]la virescons. F ig . 2 5 . E u d o rin a ele g a n s ( ja jk o w chw ili z a p ła d n ia n ia ). F ig . 2 6 . P c rid in iu m (d z ie ­ lą c e się w cy ście). F ig . 2 7 i 2 8 . A n iso n e m a su lc a tu m (dw a k o lejn o po sobie sta d y ja p o d z ia łu ). . F ig . 2 9 . A s th m a - to s ciliaris (w sta n ie p o d z ia łu ). F ig . 3 0. C e rco m o n as in te stin a lis. F ig . 3 1. D inobryon S e rtu la ria (k o lo n ija , je d e n oso b n ik w cy ście). F ig . 3 2 . V olvox (m ło d z iu tk a k o lo n ija , p o w sta ją c a z co en o b iu m ). F ig . 3 3 . P a n d o rin a M o ru m (k o lo n ija ). F ig . 3 4 . V olvox g lo b a to r (3 k o m ó rk i sta rej k o lo n ii z profdu). W szędzie: bb — b laszk a b a rw n ik o w a , p — przew ód po k arm o w y , j — ją d r o , z — z b io rn ik kurczliw y, o — oczko, e — cysta, d — p o chew ka, h — b ło ­

n a k o m ó rk o w a, s — śluz, m — k o m ó rk a sa m c z a , f — k o m ó rk a sa m ic z a .

je st ona pęcherzykowata z króciutką szyjką (fig. 2 0, c).

Rozwój amoebowatych monad, ja k Vampy- rella, tem tylko różni się od przytoczonego rozwoju, że z cysty, po podziale nie wychodzą formy biczykowate, lecz gotowe amoeby o cien­

kich nóżkach (fig. 2 2, t).

Rozmnażanie się w cystach znamy i u in­

nych wiciowców, ja k Peridinia, Eugleny i t. d., gdzie występuje ono obok zwyczajnego podzia­

łu swobodnej komórki na dwie nowe, a wiele E uglen nawet ten zwyczajny podział odbywa w cystach. N a fig. 26-ej widzimy półksiężyco- w atą cystę pierwszego z wymienionych zwie­

rząt, zawierającą dzielące się jego ciałka.

Z daje się także, że w niektórych razach

vox (fig. 35), Eudorina, u kładają się ta k , iż w środku kuli pozostaje wielka jam istość, wy­

pełniona wodnistą cieczą. W obu wypadkach koloniją otacza delikatny śluz (fig. 33, 34, 35) z otworkami dla biczyków. Oddzielne kom órki stykają się z sobą błonami (fig. 33, 34, h).

U Volvox zaródź w wielu miejscach odstaje od błony, z którą styka się cienkiemi wypustkami (fig. 34). Ponieważ wypustki każdej komórki pod względem położenia odpowiadają wypust­

kom komórek sąsiednich, przeto spraw iają wrażenie, jakby się z sobą bezpośrednio łą ­ czyły. Ten układ wypustek tłumaczy nam siat­

kowaty wygląd kolonii (fig. 35). Liczba osob­

ników w jednej kolonii toczka niekiedy, we­

dług Cohna, dochodzi do 12000, gdy tymcza­

730 W SZECHŚW IAT. N r. 46.

sem u P an d o rin a kolonija stale składa się z 16 osobników.

U P an d o rin a każdy osobnik, a u toczka k a­

żdy z ośmiu osobników, wyróżniających się wielkością, ulega stopniowem u podziałowi na 2, 4, 8, 16 kom órek, k tóre odpowiednio ukła­

dają się i d ają początek młodej kolonii, posia­

dającej k ształt tabliczki (fig. 32).

U toczka ilość kom órek szybko się zwiększa, a jednocześnie brzegi tabliczki w ten sposób się zaginają, że ostatecznie tworzy ona próżny wewnątrz pęcherz, któ ry długi czas posiada otwór, prowadzący na zewnątrz, ostatni ślad schodzenia się brzegów tabliczki. M łodociane kolonije w ystępują już u toczków, sk ła d a ją ­ cych się z kilku zaledwo komórek, usuwają się do środka pęcherza, gdzie swobodnie p ły ­ wając, coraz bardziej rosną (fig. 35), a w koń-

F ig . 3 5. V o lv o x g lo ljato r. S ta r a k o lo n ija z 8-m a m ło - d em i k o lo n ija m i w ew n ątrz.

cu, dokonawszy rozwoju, rozryw ają ścianki matczynej kolonii i rozpoczynają samoistne życie, pozostawiając na zagładę niepłodne swe ciotki.

U P an d o rin a kolonija o 16 kom órkach już się więcej nie rozrasta, lecz brzegi swe zagina dla utworzenia kuli, w której wewnętrzna ja- mistość redukuje się do minimum.

T ak rozm nażają się toczki w porze letniej.

Z a zbliżeniem się zimy w ytw arzają one zarod­

niki okryte tęg ą błoną, k tóre pow stają tylko na drodze płciowego płodzenia. Odbywa się to w sposób następujący. Pewne, odznacza­

jące się wielkością komórki, wyróżniają się jak o samcze, inne zaś ja k o samicze. W pierw ­ szych zaródź rozpada się na liczne komórki o dwu biczykach, zwane nitkam i albo ciałka­

mi nasiennemi, które u Volvoxa i Eudoriny są wydłużone (fig. 25, m). N itki nasienne słu ­ żą do zapłodnienia pospolicie znacznie więk­

szych i okrągłych kom órek samiczych, także

o dwu biczykach (fig. 25, f). Te ostatnie po­

w stają albo w podobny sposób ja k ciałka n a ­ sienne (P andorina), albo też kom órka macie­

rzysta wcale się nie dzieli, lecz cała zam ienia się na samiczą (Volvox, E udorina). Zapłodnie­

nie polega na tem, że obie komórki, t. j. sam ­ cza i samicza stykają się z sobą noskami (fig.

25), a następnie ich zaródź stopniowo zlewa się w jednę masę, poczem następuje u tra ta biczyków i wydzielenie na powierzchni tęgiej błony. J e s tto zimujący zarodnik. N a wiosnę jego błona pęka, a wyswobodzony z niej orga­

nizm zaczyna się szybko dzielić, dążąc do utworzenia młodocianej kolonii kształtu ta- bliczkowatego, k tóra dalej w ten sam sposób się rozwija, ja k przy rozmnażaniu się bezpłcio- wem. W ten sposób drogą płciową powstaje pierwsza bezpłciowa kolonija, której losy do­

brze już nam są znane.

W sposobie życia flagellatów spostrzegamy ogrom ną rozmaitość.

Bardzo wiele gatunków posiada zdolność wytwarzania pochewek czyli domków, w któ­

rych pędzą życie, wysunąwszy nosek na ze­

wnątrz. W razie zaniepokojenia, natychm iast kurczą ciało, cofając się wraz z biczykami w głąb pochewki, do czego, ja k u Bicosoeca, służą niekiedy cieniutkie i kurczliwe wyrostki protoplazmy n a tylnym końcu ciała (fig. 5, n), stale do dna pochewki przymocowane. Domki są kształtu kielicha (Bicosoeca, fig. 5; Dino- bryon, fig. 31), flaszki (Salpingoeca, fig. 6), urny, rurki (Rhipidodendron, fig. 15) i t. p.

II niektórych (Bicosoeca, fig. 5) domek posia­

da z tyłu cienką szypułkę, zapomocą której przyczepia się do w nętrza niżej położonej po­

chewki; w takich razach pow stają drzewiaste kolonije.

M ateryjał, z którego wiciowce budują swoje piękne siedziby, je st albo szklisto-przejrzysty, podobny do chitynu (fig. 5, 31), albo też sk ła ­ da się z ziarnistego śluzu (fig. 15).

Do szczególnie pięknyoh (i chwalebnych za­

razem ) zjawisk w państwie wiciowców należą popędy rodzinne. Nowe osobniki, powstające z podziału matczynego organizmu, u wielu ga­

tunków nie rozchodzą się, ale żyją wspólnie, tworząc kolonije najrozm aitszych kształtów i różnej wielkości. Jed n e , ja k Uvella (fig. 24), poczucie związków rodzinnych posuwając do egzaltacyi, wymagają kompletnego zrastania

N r. 46. W SZ E C H ŚW IA T . 731 się wszystkich członków rodziny pomiędzy so­

bą. Inne, mniej w tym względzie wymagające, poprzestają na łączeniu się samemi tylko nóż­

kami, które przyrastają do wspólnego pnia, ja k u Codosiga (fig. 8), albo też ja k u Bico- soeca i (według Steina) u Dinobryon, do po­

chewek innych osobników (fig. 31).

W reszcie niektóre (Rhipidodendron, fig. 15;

P andorina, fig. 33; Volvox, fig. 34, 5) na tem poprzestają, źe je wspólny śluz otacza.

Czasami zdarza się, że jakieś nieznane nam okoliczności, może rozterki rodzinne, może niepokój społeczny lub polityczny, a najpe­

wniej fizyczne przyczyny zmuszają członka ro­

dziny do wystąpienia z kolonii, wtedy opuszcza ją , wyszukuje odpowiedniego miejsca i sam staje się protoplastą nowej kolonii, która, wątpię, aby poczuwała się do jakichbądź zo­

bowiązań względem swej metropolii.

Instynkty towarzyskie spotykamy i u poje- dyńczo żyjących wiciowców; wszelako znako­

m ita większość tych zwierząt lubuje się w sa- motnem tu i owdzie tułaniu się.

Parazytyzm znakomicie kwitnie pomiędzy wiciowcami. Zewnętrznemi pasorzytami są niektóre monady, np. już nam dobrze znana Y am pyrella (fig. 21) i inne. Do pasorzytów wewnętrznych należy ogromna moc wiciowców, które niejednokrotnie uczestniczą w procesach patologicznych rozmaitych zwierząt, a bardzo być może, że są procesów tych przyczyną.

Główne miejsce zajmuje Cercomonas intesti- nalis (fig. 30), najprzód odkryta przez Devai- nea w wypróżnieniach osób dotkniętych cho­

lerą podczas grasowania tej epidemii w P a ­ ryżu w latach 1853 i 54, następnie znaleziona u osób chorych na tyfus. W roku 1859 Lam bl znalazł j ą u dzieci, chorych na dyjaryją. Do pasorzytów człowieka należą dalej: Trichomo- nas yaginalis, Cercomonas urinarius, zbliżone budową do poprzedniego, oraz znany już nam A sthm atos ciliaris (fig. 13 i 29), w ogromnej ilości znaleziony przez Salisburyego w śluzie oczu, nosa i gardła u osób, dotkniętych pe­

wnego rodzaju gorączką kataralną. Salisbury, przyznając, źe przyczyną choroby jest ów rzę- sowiciowiec nazwał gorączkę „katarem i ast­

m ą wymoczkową.“ W yobrażona na fig. 1-ej Lophomonos B lattaru m zamieszkuje kiszkę grubą karalucha. W kiszkach żab (R ana tem- p o ra ria i esculenta) mieszka Trichomonas

B atrachorum , a we krwi tych zwierząt znale­

ziono wiciowca bardzo prostej budowy Trypa- nosoma sanguinis. W reszcie w liczbie drob­

nych istot, zamieszkujących żołądek i kiszki O strea edulis i angulata w roku zeszłym A. Certes odkrył dwa wiciowce: H exam itus inflatus (fig. 2) i nowy gatunek Trypanasom a Balbianii. Jakkolw iek wiele wiciowców wie­

dzie żywot pasorzytny, spotykamy jednakże między niemi takie, które same stają się łu ­ pem pasorzytów. W r. 1878 w „Pam iętniku Akadem ii Umiejętności w K rakow ie,“ D-r Leon Nowakowski opisał szczegółowo dwa gatunki grzybków z rodziny skoczków (Chitri- diaceae): żarłoczka zielonatkowego (Polypha- gus Euglenae) i żarłoczka w nętrzaka (Poly- phagus endogenus), które w niemiłosierny sposób trap ią Euglenę zieloną. Pierwszy przed­

staw ia mniej więcej owalną bryłkę zarodzi z jądrem i kilkoma kroplam i oleju, o licznych rozgałęzieniach czyli ssawkach, zapomocą k tó ­ rych w rasta w ciało ofiary i czerpie z niej po­

żywienie. W ysysane Eugleny tracą właściwy kolor zielony, stają się brunatne, m asa ich ciała stopniowo zmniejsza się, aż wreszcie z całego wiciowca pozostaje tylko b ru n atn a resztka, która towarzyszy czas jakiś końcom ssawek żarłoczka. Zarłoczek wnętrzak tem się różni od pierwszego, że nie posiada wcale ssawek i żyje wewnątrz ciała Eugleny, wy­

chodząc zeń tylko w celu rozm nażania się;

ostatnie odbywa się w ten sposób, że ciało grzybka rozpada się na liczne krągłe ciałka o długim biczyku (pływki); pływki napotkaw ­ szy Euglenę dostają się do jej wnętrza i tam się rozrastają. W tym roku K lebs opisał skoczka, który nie wychodzi nawet z ciała E u ­ gleny dla utworzenia pływek; pływki powsta­

j ą w ciele ofiary i po zniszczeniu jej wydosta­

j ą się na zewnątrz. Często jeden grzybek niszczy kilka Euglen, a często jed na E uglena żywi znowu kilka grzybków.

N ie możemy też zamilczeć o tem, że nie­

k tó re gatunki swobodnie żyjących wiciowców w pewnych okolicznościach nagle występują w ogromnej ilości. Do takich według C ar­

te ra należy między innemi rzęsowiciowiec Pe- ridinum sanguineurn. W ymieniony badacz podaje, że bardzo często u brzegów wyspy Bombay, woda morska nabiera zupełnie p ur­

purowej barwy od nieskończonej ilości owych zwierzątek. Zwierzątka te są zielone, ale go­