Wiedza ekonomiczna, praca, przedsiębiorczość, konsumpcja

Wiedza ekonomiczna, praca, przedsiębiorczość, konsumpcja

Świadomość ekonomiczna polskich studentów

Urszula Swadźba, Rafał Cekiera, Monika Żak

Wiedza ekonomiczna, praca, przedsiębiorczość, konsumpcja

Świadomość ekonomiczna polskich studentów

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego • Katowice 2019

Recenzent FELICJAN BYLOK

Wydanie I. Ark. druk. 13,75. Ark wyd. 16,5. Papier offset. III kl., 90 g. Cena 34,90 zł (w tym VAT) Druk i oprawa: Volumina.pl Daniel Krzanowski ul. Księcia Witolda 7–9, 71 ‑063 Szczecin

Redakcja: ANNA PIWOWARCZYK Projekt okładki: MAGDALENA STARZYK Redakcja techniczna: MAŁGORZATA PLEŚNIAR Korekta: LIDIA SZUMIGAŁA

Łamanie: BOGUSŁAW CHRUŚCIŃSKI

Copyright © 2019 by

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone

ISSN 0208 ‑6336 ISBN 978 ‑83 ‑226 ‑3643 ‑5 (wersja drukowana) ISBN 978 ‑83 ‑226 ‑3644 ‑2 (wersja elektroniczna)

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego

ul. Bankowa 12B, 40 ‑007 Katowice

www.wydawnictwo.us.edu.pl

e ‑mail: wydawus@us.edu.pl

Spis treści

Wstęp / 9 ROZDZIAŁ 1

Teoretyczno ‑metodologiczne podstawy badań / 15

1.1. Świadomość ekonomiczna – problemy definicyjne / 15 1.2. Elementy świadomości ekonomicznej / 18

1.2.1. Wiedza ekonomiczna / 18

1.2.2. System wartości i aspiracje ekonomiczne / 19 1.2.3. Praca i przedsiębiorczość / 21

1.2.4. Wartość pieniędzy i oszczędzania / 23 1.2.5. Postawy wobec biedy i bogactwa / 24 1.2.6. Konsumpcja / 25

1.3. Metodologiczne podstawy badań / 26 ROZDZIAŁ 2

Struktura społeczno‑demograficzna studentów / 29

2.1. Płeć, wiek, rodzaj studiów i miejsce zamieszkania respondentów / 29 2.2. Sytuacja rodzinna badanych studentów / 32

ROZDZIAŁ 3

System wartości. Ekonomia w życiu studentów / 40 Wprowadzenie / 40

3.1. Wartości jako przedmiot badań – problemy definicyjne / 40 3.2. System wartości młodzieży – przegląd badań / 43

3.3. Wartości preferowane przez studentów / 47 3.3.1. Rodzina / 49

3.3.2. Zdrowie / 50

3.3.3. Praca / 50

3.3.4. Edukacja / 51

6 Spis treści

3.3.5. Przyjaciele i znajomi / 52 3.3.6. Pieniądze / 53

3.3.7. Czas wolny / 54 3.3.8. Religia / 55

3.4. System wartości studentów polskich na tle państw Grupy Wyszehradz‑

kiej / 57

3.5. Zainteresowanie studentów problematyką ekonomiczną / 58 3.6. Poziom ekonomicznej wiedzy studentów / 62

3.7. Opinie studentów na temat problemów globalnej ekonomii / 63 Podsumowanie / 69

ROZDZIAŁ 4

Doświadczanie pracy i jej wartość w świadomości studentów / 72 Wprowadzenie / 72

4.1. Praca, praca zawodowa, wartość pracy – zagadnienia definicyjne / 73 4.2. Doświadczanie pracy przez młodych Polaków / 75

4.3. Charakter wykonywanej pracy, motywacje do podjęcia pracy / 81 4.4. Praca a obowiązki studenta / 87

4.5. Praca w systemie wartości młodego pokolenia Polaków / 88 4.6. Twierdzenia dotyczące pracy / 91

4.7. Cechy pracy / 96 Podsumowanie / 100 ROZDZIAŁ 5

Mobilność w poszukiwaniu pracy / 103 Wprowadzenie / 103

5.1. Deklarowane aktywności w celu zdobycia lepszej pracy / 107 5.1.1. Poświęcanie czasu wolnego na podnoszenie kwalifikacji / 107 5.1.2. Przekwalifikowanie się i zmiana zawodu / 110

5.1.3. Wolontariat / 112

5.1.4. Praca w innej miejscowości / 114

5.2. Mobilność międzynarodowa – deklarowana gotowość / 117 5.3. Mobilność międzynarodowa – nabyte doświadczenia / 119 Podsumowanie / 122

ROZDZIAŁ 6

Aktywność gospodarcza i przedsiębiorczość młodego polskiego pokolenia / 125 Wprowadzenie / 125

6.1. Aktywność gospodarcza i przedsiębiorczość – analiza teoretyczna / 126 6.2. Ocena warunków przedsiębiorczości w Polsce / 127

6.3. Ocena własnej aktywności i przedsiębiorczości wśród młodzieży studenc‑

kiej / 129

6.4. Predyspozycje do prowadzenia własnej działalności gospodarczej / 132

6.5. Realia i plany w zakresie własnej aktywności i przedsiębiorczości / 135

Podsumowanie / 142

7 Spis treści ROZDZIAŁ 7

Postawy studentów wobec biedy i bogactwa / 144 Wprowadzenie / 144

7.1. Bogactwo w świadomości młodzieży studiującej / 145 7.2. Postawy studentów wobec ubóstwa / 153

Podsumowanie / 157 ROZDZIAŁ 8

Czy pieniądze są wartością? Stosunek studentów do pieniędzy / 159 Wprowadzenie / 159

8.1. Stosunek wobec pieniędzy oraz preferowane postawy  – analiza teore‑

tyczna / 160

8.2. Pieniądze w systemie wartości / 162 8.3. Znaczenie pieniędzy w życiu / 165

8.4. Wydawanie – oszczędzanie pieniędzy / 176 Podsumowanie / 181

ROZDZIAŁ 9

Znaczenie konsumpcji w życiu studentów / 183 Wprowadzenie / 183

9.1. Codzienne zakupy – zwyczaje / 185 9.2. Stosunek do ceny, marki i jakości / 191 9.3. Konsumpcja a stosunek do pieniędzy / 194 Podsumowanie / 197

Zakończenie / 199

Bibliografia / 205

Summary / 219

Wstęp

Pytanie o zależności i relacje pomiędzy gospodarką a świadomością ekono‑

miczną nie zawsze jest proste. Z reguły bowiem formułuje się je w taki sposób, jakby pojęcia te stanowiły odrębne układy, które oddziałują wzajemnie na siebie.

Część badaczy traktuje każdy z nich jako zmienną niezależną i w zależności od poglądów wyjaśnia zjawiska gospodarcze. Karol Marks traktował gospodarkę jako czynnik wpływający na świadomość społeczną, natomiast Max Weber traktował świadomość społeczną jako element wpływający na gospodarkę. Kto miał rację? Najbezpieczniej będzie stwierdzić, że jest to wpływ obustronny i za‑

równo świadomość ludzka wpływa na gospodarkę, jak i gospodarka wpływa na świadomość społeczną.

Świadomość ekonomiczna jest częścią szeroko rozumianej kultury ekono‑

micznej. Na związki pomiędzy świadomością a gospodarką częściej zwracali uwagę socjologowie niż ekonomiści. Tłumaczy się to przede wszystkim tym, że to socjologowie częściej zajmują się świadomością i kulturą, czyli danymi mięk‑

kimi. Ekonomiści kształceni są w posługiwaniu się danymi ilościowymi, co nie sprzyja budzeniu wrażliwości na dane kulturowe. Zainteresowania socjologów i ekonomistów badaniami nad kulturą, w tym nad świadomością ekonomiczną społeczeństw, odżywają w sytuacji, gdy rozwój gospodarczy zaczyna przyspieszać w niektórych krajach lub regionach i nie zawsze obserwowane zjawiska da się wytłumaczyć tylko znanymi modelami. Wtedy zaczyna się poszukiwanie innych czynników, wśród których czynniki kulturowe mają zasadnicze znaczenie.

Polska po okresie realnego socjalizmu weszła w okres transformacji syste‑

mowej i fazę gospodarki rynkowej. Było to nowe doświadczenie dla członków społeczeństwa i powodowało kształtowanie się odmiennej świadomości eko‑

nomicznej niż w okresie realnego socjalizmu. Od świadomości ekonomicznej

członków danego społeczeństwa zależy przyszły rozwój gospodarczy kraju i jego

pomyślność. Polska, jak i pozostałe kraje postkomunistyczne, boryka się ze

swoją przeszłością, ale z drugiej strony poprzez członkostwo w Unii Europejskiej

10 Wstęp

znajduje się w kręgu oddziaływania gospodarki wolnorynkowej i demokracji. Te okoliczności wpływają na świadomość młodego pokolenia, które będzie w przy‑

szłości budować gospodarkę tych krajów.

Dlaczego wybraliśmy młode pokolenie? Studenci, którzy aktualnie mają po dwadzieścia kilka lat, urodzili się już po fundamentalnej zmianie sytuacji politycznej, społecznej i kulturowej. Ta kategoria młodzieży nie ma doświadczeń gospodarowania w okresie realnego socjalizmu, ich doświadczenie życiowe obej‑

muje wyłącznie realia gospodarki rynkowej. Jest to generacja młodzieży, która ma szansę na pełne włączenie się w procesy ekonomiczne, społeczne i kulturowe świata zachodniego. Jest to pierwsze pokolenie, którego rzeczywistością są prawa kapitalizmu ze wszystkimi szansami i zagrożeniami, jakie ustrój ten stwarza.

Dostępne są im możliwości założenia własnego biznesu i osiągnięcia sukcesu, ale również mogą oni mieć doświadczenia pracy prekarnej.

Stąd też celem niniejszej publikacji jest zdiagnozowanie stanu świadomości ekonomicznej młodych Polaków – studentów – i odpowiedź na pytanie: na jakim etapie kształtowania się świadomości ekonomicznej pozostaje polskie młode po‑

kolenie? W jakich obszarach świadomości ekonomicznej (wiedzy ekonomicznej, pracy, przedsiębiorczości, konsumpcji) wykazuje ono największą aktywność?

Odpowiedź ta zostanie udzielona w niniejszej książce poprzez analizę wy‑

ników badań socjologicznych zrealizowanych wśród studentów polskich, które były częścią szerszego projektu. Całościowe badania były przeprowadzone wśród studentów wyższych uczelni czterech krajów partnerskich: Polski, Republiki Czeskiej, Słowacji i Węgier. Zostały one zrealizowane i wsparte finansowo w ra‑

mach Visegrad Standard Grant: „The economic awareness of the young genera‑

tion of Visegrad countries” nr 21420008. Brali w nich udział partnerzy czterech uczelni: Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Uniwersytetu Palacký’ego w Oło‑

muńcu, Uniwersytetu Konstantyna Filozofa w Nitrze i Szent István University w  Gödöllő

. Dodatkowo badania przeprowadziły również pracownice Katedry Socjologii Uniwersytetu Ostrawskiego

.

W 2018 roku nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego ukazała się książka pod redakcją Urszuli Swadźby zatytułowana: The economic awareness

1

W grancie brały udział następujace uczelnie: University of Silesia in Katowice jako lider, partnerzy grantu: Palacký University in Olomouc, Constantine the Philosopher University in Nitra, Szent István University in Gödöllő. Uczestnikami grantu byli następujący pracownicy tych uczelni: University of Silesia in Katowice – prof. dr hab. Urszula Swadźba (koordynator), dr Mo‑

nika Żak, dr Rafał Cekiera (członkowie zespołu); Palacký University in Olomouc – PhDr Jaroslav Šotola Ph.D., PhDr Mario Rodriguez Ph.D. (członkowie zespołu); Constantine the Philosopher University in Nitra – PhDr Monika Štrbová Ph.D., PhDr Viera Zozulakova Ph.D. (członkowie zespołu); Szent István University in Gödöllő – prof. dr hab. Csaba Bállint Illés, dr hab. Anna Dunay (członkowie zespołu).

2

Badania przeprowadziły: PhDr Nicole Horáková Ph.D., PhDr Petra Sobanova Ph.D.,

PhDr Markéta Jalůvková Ph.D.

11 Wstęp

of the young generation of Visegrad countries. A comparative analysis. Zawiera ona najważniejsze, syntetycznie opracowane wyniki badań prowadzonych w po‑

szczególnych krajach V4. Konkretne rozdziały zostały napisane przez partnerów grantu z trzech uczelni oraz przez pracownice Katedry Socjologii Uniwersytetu Ostrawskiego.

Książka, którą przedstawiamy, zawiera szczegółową socjologiczną interpreta‑

cję badań przeprowadzonych wśród polskich studentów: Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach i Politechniki Ślą‑

skiej (Wydział Transportu w Katowicach). Jest rezultatem wspólnej pracy trzech autorów: Urszuli Swadźby, Moniki Żak i Rafała Cekiery. Autorzy w trakcie analiz nad świadomością ekonomiczną polskich studentów odwołują się do rezultatów badań w pozostałych krajach V4. Praca składa się z następujących rozdziałów.

Rozdział 1 omawia założenia teoretyczne badań. Przedstawiona została tu definicja i rozumienie świadomości ekonomicznej, szczególnie świadomości ekonomicznej młodzieży. Zarysowany został graficznie model teoretyczny świa‑

domości ekonomicznej oraz 6 elementów świadomości ekonomicznej: wiedza ekonomiczna, system wartości i ekonomiczne aspiracje, praca i przedsiębior‑

czość, wartość pieniędzy i oszczędzania, postawy wobec biedy i bogactwa, kon‑

sumpcja. Sformułowane zostały pytania badawcze oraz sposób ich weryfikacji.

W następnym punkcie przedstawione zostały metodologiczne podstawy badań, czyli założenia przeprowadzenia wspólnych badań empirycznych, sposób skon‑

struowania kwestionariusza oraz doboru próby badawczej, przeprowadzenie badań oraz sposób ich analizy statystycznej.

Rozdział 2 to charakterystyka demograficzno ‑społeczna struktury badanych studentów. Zaprezentowano następujące charakterystyki: płeć i wiek studentów, stopień, charakter i kierunek studiów, miejsce zamieszkania badanych studen‑

tów. Dodatkowo uzyskane zostały dane dotyczące rodziny studentów jak: sy‑

tuacja rodzinna, wykształcenie rodziców, warunki materialne ich gospodarstw domowych.

W następnych rozdziałach, zgodnie z modelem teoretycznym badań, auto‑

rzy prezentują: system wartości i wiedzę ekonomiczną studentów, zagadnienie wartości pracy i jej cech, kwestię mobilności wewnętrznej i zagranicznej w celu podjęcia pracy, temat przedsiębiorczości, problematykę wartości pieniędzy i oszczędności, postawy wobec bogactwa i biedy oraz sprawę konsumpcji. Każdy z rozdziałów cząstkowych zawiera krótkie podsumowanie. Autorzy dokonują ana‑

liz przekrojowych. Każdy z autorów, przedstawiając swój fragment badań, anali‑

zuje odpowiedzi respondentów wszystkich krajów V4.

Rozdział 3 to analiza systemu wartości badanych studentów. Została ona poprzedzona krótką charakterystyką zmian systemu wartości oraz prezentacją dotychczasowych badań nad światem wartości młodzieży akademickiej. Następ‑

nie omówione zostały preferowane przez studentów wartości, z uwzględnieniem

zmiennych wpływających na ich wybory. Pokazany został system wartości

12 Wstęp

młodych ludzi. Dalsza część rozdziału to przedstawienie wiedzy ekonomicznej studentów, szczególnie postaw wobec globalizacji.

Tematem rozdziału 4 jest analiza jednego z elementów świadomości eko‑

nomicznej  – pracy. Krótko zarysowane są zagadnienia teoretyczne dotyczące pracy, pracy zawodowej i wartości pracy. Autorzy przedstawiają kwestię podej‑

mowania pracy zawodowej przez studentów w różnych wymiarach w trakcie roku akademickiego oraz podczas wakacji. Następnie analizują istotne elementy świadomości: pracę wśród innych wartości, twierdzenia dotyczące pracy i cechy pracy. Skonstruowane zostały typy studentów w zależności od doświadczania i wartościowania pracy.

W kolejnym rozdziale (5) analizowana jest deklarowana i realizowana mo‑

bilność studentów na współczesnym rynku pracy. Omówione zostało znaczenie mobilności na współczesnym rynku pracy oraz przedstawiono aktywności, które studenci byliby w stanie podjąć, aby zdobyć lepszą pracę. Następnie zre‑

ferowano deklaracje studentów dotyczące ich gotowości do wyjazdu za granicę w celu podjęcia pracy. Deklaracje te zestawiono z deklaracjami migracyjnymi i korzyściami z nich wynikającymi w opinii studentów. Ukazano także poziom już zdobytego przez studentów doświadczenia w pracy za granicą.

Rozdział 6 zawiera treści dotyczące przedsiębiorczości studentów krajów V4.

Przedstawiane są tu takie zagadnienia jak aktywność i przedsiębiorczość bada‑

nych studentów. Autorzy analizują deklaracje młodych ludzi dotyczące możli‑

wości podejmowania własnej inicjatywy i bariery blokujące te działania.

Rozdział 7 dotyczy stosunku studentów do bogactwa i biedy. Po krótkiej analizie teoretycznej pokazane są: ich podejście do osób bogatych, ich zobowią‑

zań na rzecz pozostałej części społeczeństwa, a także problem wyrównywania różnic strukturalnych. Postawy wobec ubóstwa zaprezentowano z uwzględnie‑

niem aspektów obiektywnych i subiektywnych.

Podejście do pieniędzy i oszczędzania stanowi główną tematykę rozdziału 8.

Krótko zarysowana jest analiza teoretyczna – stosunek do pieniędzy oraz pre‑

ferowane postawy. Autorzy pokazują, jaką rolę odgrywają pieniądze w systemie wartości studentów, a także jakie znaczenie mają one w ich życiu. Wskazują na różnice wynikające z deklarowanej sytuacji materialnej rodzin studentów.

Dotyczy to również oszczędzania i wydawania pieniędzy. W podsumowaniu zarysowane są typy postaw w zależności od stosunku do pieniędzy.

Ostatni z rozdziałów analizuje zagadnienie konsumpcji studentów. Autorzy zaczynają tradycyjnie od krótkiej analizy teoretycznej. Następnie przedstawiają stosunek studentów do codziennych zakupów oraz do zakupów produktów zna‑

nych marek. Analizują również preferencje młodych ludzi dotyczące wydawania bądź inwestowania pieniędzy. W podsumowaniu konstruują typy studentów w zależności od ich stosunku do konsumpcji.

W zakończeniu dokonane jest syntetyczne przedstawienie stanu świado‑

mości ekonomicznej polskich studentów oraz zarysowane są jego poszczególne

13 Wstęp

elementy. Następnie skonstruowane zostały typy studentów – z uwzględnieniem różnych elementów świadomości ekonomicznej. Na końcu książki zawarta jest wspólna dla wszystkich rozdziałów bibliografia oraz przedstawione są sylwetki naukowe autorów.

Temat niniejszej publikacji, dotyczący świadomości ekonomicznej młodego pokolenia, jest zagadnieniem z pogranicza ekonomii i socjologii. Poszczególne rozdziały odwołują się do pojęć socjologicznych, ale podejmują problematykę znajomości pojęć ekonomicznych i funkcjonowania w rzeczywistości gospodar‑

czej. Sądzimy, że prezentowana publikacja przyczyni się do lepszego poznania młodego polskiego pokolenia w szerszym obszarze świadomości społecznej.

Urszula Swadźba

Rafał Cekiera

Monika Żak