Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach

166 A. Madej, A. Harasim STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe

l

tom VII

l

zeszyt 1

Andrzej Madej, Adam Harasim

Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy Instytut Badawczy w Pu³awach

OCENA ORGANIZACJI GOSPODARSTW

W ŒWIETLE ZASAD DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJ ASSESSMENT OF FARM ORGANIZATION VIEWED FROM THE STANDPOINT OF GOOD AGRICULTURAL PRACTICE

S³owa kluczowe: gospodarstwa rolnicze, dobra praktyka rolnicza, wskaŸniki Key words: farms,good agricultural practice, indicators

Synopsis. Przedstawiono próbê oceny zgodnoœci gospodarowania z zasadami dobrej praktyki rolniczej, któr¹ objêto towarowe gospodarstwa bydlêce i gospodarstwa mieszane po³o¿one na glebach lekkich (kom- pleksów ¿ytnich). Stwierdzono, ¿e znaczna czêœæ gospodarstw stwarza³a niebezpieczeñstwo dla œrodowiska z powodu dodatniego bilansu azotu, przekraczaj¹cego 30 kg N/ha UR, a tak¿e ujemnego bilansu fosforu, potasu i substancji organicznej. Niektóre elementy infrastruktury technicznej gospodarstw (gnojownie, zbiorniki na gnojówkê) nie spe³nia³y wymogów ochrony œrodowiska.

Wstêp

We wspó³czesnym rolnictwie d¹¿y siê do gospodarowania zrównowa¿onego, czyli do uzy- skiwania stabilnej, a zarazem op³acalnej ekonomicznie i akceptowanej spo³ecznie produkcji, w sposób nie zagra¿aj¹cy œrodowisku przyrodniczemu. Realizacjê zrównowa¿onego systemu pro- dukcji rolniczej u³atwia stosowanie przyjaznych œrodowisku praktyk, zebranych w formie ko- deksu dobrej praktyki rolniczej (KDPR) [Praca zbiorowa 2002]. Kodeks DPR zawiera informacje, co jest dozwolone lub zabronione w œwietle obowi¹zuj¹cego prawa i wskazuje jak ograniczaæ ujemne oddzia³ywania rolnictwa na œrodowisko. Rolnictwu przypada szczególna odpowie- dzialnoœæ za ochronê œrodowiska, gdy¿ oko³o 60% ogólnej powierzchni kraju jest przez nie u¿ytkowana. W tej sytuacji wa¿nym zagadnieniem staje siê poznanie stanu gospodarstw rolni- czych w ró¿nych regionach kraju w aspekcie stosowania dobrej praktyki rolniczej.

W opracowaniu przedstawiono próbê oceny wybranych gospodarstw rolniczych pod wzglê- dem zgodnoœci ich organizacji z zasadami dobrej praktyki rolniczej.

Metodyka badañ

Materia³ Ÿród³owy stanowi¹ dane uzyskane w 2002 r. metod¹ wywiadu z 55 gospodarstw

rolniczych, po³o¿onych na terenie dwóch gmin – Jeleniewo i Suwa³ki, w woj. podlaskim. W

gospodarstwach dominuj¹ gleby kompleksów ¿ytnich – s³abego i bardzo s³abego, V i VI klasy

bonitacyjnej [Biesiacki, Kuœ, Madej 2004]. Na potrzeby badañ opracowano kwestionariusz

167

Ocena organizacji gospodarstw rolniczych w œwietle zasad dobrej praktyki rolniczej wywiadu. Zastosowano celowy

dobór obiektów do badañ, uwzglêdniaj¹c typowo rolnicze gospodarstwa towarowe o po- wierzchni powy¿ej 10 ha u¿ytków rolnych, w których g³ównym Ÿró- d³em dochodów by³a produkcja rolnicza. Przyjmuj¹c za podstawê podzia³u gospodarstw sposób wyró¿niania kierunku produkcji za- proponowany przez Majewskiego [2002], wyodrêbniono 32 gospo- darstwa reprezentuj¹ce kierunek produkcji bydlêcej i 23 z produk- cj¹ mieszan¹ (wielostronne). W ocenie organizacji gospodarstw uwzglêdniono, miêdzy innymi, za- soby czynników produkcji i infra- strukturê techniczn¹. Oceny sto- sowania g³ównych zasad dobrej praktyki rolniczej przez badane go- spodarstwa dokonano na podsta- wie krytycznych wartoœci wskaŸ- ników zawartych w kodeksie DPR [Praca zbiorowa 2002]. Bilanse sk³adników mineralnych obliczo- no pos³uguj¹c siê programem MACROBIL [Fotyma, Jadczyszyn, Pietruch 2001].

Wyniki badañ

Badania wykaza³y, ¿e przeciêt- na powierzchnia obu typów go- spodarstw wynosi³a oko³o 30 ha.

Gospodarstwa bydlêce w porów- naniu z mieszanymi cechowa³y siê wy¿szym udzia³em trwa³ych u¿yt- ków zielonych (34,6%) i zasiewów roœlin pastewnych (21,6%), jak te¿

wiêksz¹ obsad¹ zwierz¹t i udzia-

³em w niej byd³a (88,5%) oraz wy-

¿sz¹ produkcj¹ obornika i gnojów- ki (tab. 1). Pod wzglêdem zasobów si³y roboczej, przeciêtnego wieku gospodarza i wyposa¿enia w ci¹- gniki gospodarstwa wykazuj¹ znaczne podobieñstwo. Nato- miast gospodarstwa mieszane

ij c k u d o r p a j c a z i n a g r o i w ó k i n n y z c y b o s a Z . 1 a l e b a

T œ r e d n i o n a g o s p o d a r s t w o ) (

e i n e i n l ó g e z c z s y

W G o s p o d a r s t w a

e z c i n l o r

e c ê l d y

b m i e s z a n e ]

a h [ a n l ó g o a i n h c z r e i w o

P o w i e r z c h n i a u ¿ y t k ó w r o l n y c h : P h a if z y c z n e

e w o i n e z c il e z r p a

h w i e r z c h n i a g r u n t ó w o r n y c h [ h a ] o

P T r w a ³ e u ¿ y t k i z i e l o n e : ] a h [ a i n h c z r e i w o

p d z i a ³ w p o w . U R [ % ] u o b y p e ³ n o w y d a j n e s

O W i e k g o s p o d a r z a l[ a t a ] ].

t z s [ i k i n g

¹ i c w e i n e

¿ a s o p y

W rt u k t u r a z a s i e w ó w [ % G O :]

S z b o ¿ a

] k a i n m e i z [ e w o p o k

o o œ il n y p a s t e w n e r o z o s t a ³ e r o œ il n y

p k r y c i e g l e b y p r z e z r o œ il n y [ % G O ] o

P b s a d a z w i e r z ¹ t [ D J P :]

O o g ó ³ e m n a 1 h a U R ]

% [ a

³ d y b

³ a i z d

u d z i a ³ rt z o d y c h l e w n e j [ % ] u o d u k c j a n a w o z ó w n a t u r a l n y c h : r

P o b o r n i k [ /t h a U R ] m [ a k w ó j o n

g

³

/ h a U R ] m [ a c i w o j o n

g

³

/ h a U R ]

4 , 8 2

4 , 5 2 5 , 6

6 , 6 2

8 , 8 4 , 6 3 2 , 1 0 , 2 4 1 , 4

7 , 9 6 8 , 2

6 , 1 2 0 , 5

0 , 9 3

7 , 0 8 , 5 8 1 1 , 1

6 , 6 , 5 2 , 8 0

2 , 1 3

6 , 8 2 4 , 7

3 , 2 2

3 , 6 2 , 0 2 2 , 0 0 , 3 4 1 , 6

4 , 5 8 4 , 8

8 , 7 , 0 2 , 0 0 4

6 , 0 9 , 4 5 9 , 2 3

0 , 4 , 5 1 , 2 1 .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



] w t s r a d o p s o g

% [ a n z c i n h c e t a r u t k u r t s a r f n I . 2 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W G o s p o d a r s t w a

e z c i n l o r

e c ê l d y

b m i e s z a n e :

h c i k s r a t n e w n i w ó k n y d u b y p y

T b e z œ c i o ³ o w e j e i k t y

³ p e c

³ ó i c

œ a

n a œ c i ó ³ c e g ³ ê b o k i e j n e j s c e s k ³ a d o w a n i a o b o r n i k a : i

M g n o j o w n i a n a p o d ³ o ¿ u n i e u t w a r d z o n y m m y n o z d r a w t u u

¿ o

³ d o p a n a i n w o j o n

g ³ y t a g n o j o w a b e z s t u d z i e n k i p ³ y t a g n o j o w a z e s t u d z i e n k ¹ p u w a n i e g n o j ó w k :i

s

U d o s p e c j a l n e g o z b i o r n i k a m e i k i n r o b o z y m z y r p o

d o p a rt z e n i e w w o d ê : a

Z w o d o c i ¹ g a w o g ê r k a i n d u t s

1 , 3 , 5 7 8 9 , 4

4 , 3 7 3 , 3

0 , 0 2 3 , 3

3 , 9 7 0 , 7 2

9 , 1 7 2 8 , 1

0 , 5 1 5 , 0 8 –

5 , 6 7 – 6 , 7 1 5 , 9

7 , 4 9 5 , 3

8 , 7 4 5 2 , 2

. e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



168 A. Madej, A. Harasim

maj¹ s³absze gleby i wyró¿niaj¹ siê wiêkszym udzia³em zbó¿ w strukturze zasiewów. Wœród budynków inwentarskich zarówno w gospodarstwach bydlêcych, jak i w mieszanych domino- wa³y obory na œció³ce p³ytkiej (tab. 2). Sk³adowanie obornika odbywa siê g³ównie na gnojowni usytuowanej na pod³o¿u nieutwardzonym (oko³o 75% gospodarstw) i na p³ycie gnojowej bez studzienki. Ten sposób sk³adowania obornika, ze wzglêdu na miejsce, stanowi potencjalne Ÿród³o zanieczyszczenia wód gruntowych zwi¹zkami azotu i fosforu [Praca zbiorowa 2002]. Natomiast lepsze miejsca sk³adowania – gnojownia na pod³o¿u utwardzonym i p³yta gnojowa ze zbiornikiem na gnojówkê wystêpowa³y tylko w nielicznych gospodarstwach. Gnojówka z budynków inwen- tarskich by³a zbierana najczêœciej w specjalnych zbiornikach (80 i 95% gospodarstw), ale tak¿e w wielu przypadkach w gospodarstwach bydlêcych by³a kierowana do pryzmy z obornikiem (tab.

2). Wiêkszoœæ gospodarstw bydlêcych (72%) zaopatruje siê w wodê z wodoci¹gów, a dla po³owy gospodarstw mieszanych Ÿród³em wody s¹ jeszcze studnie krêgowe.

W tabeli 3 zestawiono wa¿niejsze liczbowe wskaŸniki pozwalaj¹ce oceniæ wymiernie zgod- noœæ gospodarowania z zasadami dobrej praktyki rolniczej. Przekraczanie lub nie osi¹ganie wartoœci krytycznych wskaŸników przez gospodarstwa œwiadczy o odstêpstwach od dobrej praktyki rolniczej, które stanowi¹ potencjalne Ÿród³o zagro¿eñ dla œrodowiska. Spoœród bada- nych gospodarstw, tylko jedno bydlêce mia³o obsadê zwierz¹t, która przekracza³a 1,5 du¿ej jednostki przeliczeniowej (DJP) na 1 ha u¿ytków rolnych i zarazem powodowa³a przekroczenie krytycznej dawki azotu (170 kg N/ha UR). Natomiast ¿adne z gospodarstw nie wykazywa³o nadmiaru produkowanych nawozów naturalnych (obornik, gnojówka). Jednak w wiêkszoœci przypadków (84 i 78%) zbiorniki na gnojówkê mia³y zbyt ma³¹ pojemnoœæ w stosunku do zalecanej przez kodeks DPR.

Bilanse sk³adników mineralnych i substancji organicznej s¹ elementami oceny wp³ywu produkcji rolniczej na œrodowisko przyrodnicze i zarazem miar¹ zrównowa¿onego gospodaro- wania w rolnictwie. Wszystkie gospodarstwa cechowa³y siê dodatnim bilansem azotu, jednak wiêkszoœæ z nich (zw³aszcza bydlêcych) mia³a saldo przekraczaj¹ce 30 kg N/ha UR (tab. 3).

Gospodarstwa mieszane w porównaniu z bydlêcymi wykazywa³y czêœciej ujemny bilans fosfo- ru (17% gospodarstw) i potasu (52%), a tak¿e substancji organicznej (30%). Ten kierunek produkcji rolniczej w powi¹zaniu z gorszymi warunkami glebowymi stwarza³ wiêksze niebezpie-

h c y n a d a b

³ a i z d u i j e z c i n l o r i k y t k a r p j e r b o d w ó k i n

Ÿ a k s w e n z c y t y r k i c

œ o t r a W . 3 a l e b a

T o s p o d a r s t w n i e s p e ³ n i a j ¹ c y c h t y c h k r y t e r i ó w g

i k i n

Ÿ a k s

W W a r t o œ æ k r y t y c z n a

a k i n

Ÿ a k s

w U d z i a ³ g o s p o d a r s t w n i e ]

% [ w ó i r e t y r k h c y c

¹ j a i n

³ e p s

e c ê l d y

b m i e s z a n e t

¹ z r e i w z a d a s b

O o j e m n o œ æ z b i o r n i k ó w n a g n o j ó w k ê P o c z n e d a w k :i

R a z o *t * k i n r o b o n o j ó w k a g a n s e ( s a l d o :) li

B a z o t r o f s o f o t a s

p u b s t a n c j a o r g a n i c z n a s k r y c i e g l e b y p r z e z r o œ il n y o

P

R U a h / P J D 5 , 1

< > 2 , 5 m

³

/ D J P

R U a h / N g k 0 7 1

< < 4 0 /t h a U R m 5 4

<

³

/ h a U R 0

>

R U a h / N g k 0 3

< s a l d o > 0 0

>

o d l a s a l d o > 0 s 6 0 % G O

>

1 , 3 , 0 4 8

1 , 3 –

–

* 6 , 0 9 9 , 4

9 , 1 2 1 2 , 5

1 , 8 7

– , 3 8 7

– –

–

* 9 , 0 6 7 , 4 1 2 , 2 5 0 , 4 3 7 , 0 8 .

R U a h / N g k 0 3 j e

¿ y w o p o d l a s e l a s n a li b i n t a d o d

* * * ³ ¹ c z n i e w n a w o z a c h m i n e r a l n y c h i n a t u r a l n y c h . .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



169

Ocena organizacji gospodarstw rolniczych w œwietle zasad dobrej praktyki rolniczej czeñstwo obni¿enia ¿yznoœci gleby i jej degradacji. Ponadto wykazano, ¿e ponad 80% gospo- darstw mia³o niekorzystny wskaŸnik pokrycia gleby przez roœliny.

Podsumowanie

Cechami odró¿niaj¹cymi gospodarstwa bydlêce od mieszanych by³y wiêksze wartoœci ta- kich wskaŸników, jak: obsada zwierz¹t, udzia³ trwa³ych u¿ytków zielonych, udzia³ zasiewów roœlin pastewnych i zaopatrzenie w wodê z wodoci¹gów. Ponadto zdecydowana wiêkszoœæ gospodarstw bydlêcych (91%) wykazywa³a dodatnie saldo bilansu azotu, przekraczaj¹ce 30 kg N/ha u¿ytków rolnych, co stwarza niebezpieczeñstwo dla œrodowiska z powodu wymywania zwi¹zków azotu do g³êbszych warstw gleby i do wód gruntowych. Natomiast gospodarstwa mieszane czêœciej ni¿ bydlêce mia³y ujemne bilanse fosforu, potasu i substancji organicznej.

Badane gospodarstwa, niezale¿nie od kierunku produkcji, sk³adowa³y obornik w niezbyt ko- rzystnych dla œrodowiska warunkach (gnojownie na pod³o¿u nieutwardzonym i p³yty gnojowe bez studzienek). Znaczna czêœæ gospodarstw bydlêcych (21%) kierowa³a gnojówkê do pryzmy z obornikiem. Niski wskaŸnik pokrycia gleby przez roœliny jest niekorzystnym elementem, gdy¿

prowadzi do jej degradacji, szczególnie przy gospodarowaniu na glebach lekkich.

Reasumuj¹c mo¿na stwierdziæ, ¿e kodeks dobrej praktyki rolniczej jest dobrym zbiorem mierników i wskaŸników s³u¿¹cych do oceny oddzia³ywania rolnictwa, a szczególnie gospo- darstw rolniczych o ró¿nych kierunkach produkcji, na œrodowisko.

Literatura

Biesiacki A., Kuœ J., Madej A. 2004: Ocena warunków przyrodniczych do produkcji rolnej. Woj. podla- skie. IUNG Pu³awy.

Fotyma M., Jadczyszyn T., Pietruch Cz. 2001: System wspierania decyzji w zakresie zrównowa¿onej gospodarki sk³adnikami mineralnymi – MACROBIL. Pam. Pu³. 124, 81-89.

Fotyma M., Kuœ J. 2000: Zrównowa¿ony rozwój gospodarstwa rolnego. Pam. Pu³., 120/I, 101-116.

Majewski E. 2002: Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania rozwoju Systemu Integrowanej Produkcji Rolniczej (SIPR) w Polsce. SGGW, Warszawa.

Praca zbiorowa pod red. Duer I., Fotymy M., Madeja A. 2002: Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej. MRiRW, MΠWarszawa.

Summary

The survey comprised commercial farms: 32 cattle farms and 23 mixed livestock and crop farms situated on light (rye) soils. The farms were found in large part to pose a hazard to the environment because of the positive nitrogen balance exceeding 30 kg N per 1 ha of farmland and also because of the negative balances of phosphorus, potassium and organic matter as well as because their dunghill and liquid manure storage facilities were of inadequate quality. It was shown that the good agricultural practice code provides a good set of measures and indicators to assess how farms with different of agricultural output impact the environment.

Adres do korespondencji:

mgr in¿. Andrzej Madej, doc.dr hab. Adam Harasim

Instytut Uprawy Nawo¿enia i Gleboznawstwa – Pañstwowy Instytut Badawczy

Zak³ad Systemów i Ekonomiki Produkcji Roœlinnej

ul. Czartoryskich 8

24-100 Pu³awy

tel. (0 81) 886 34 21 w. 361

e-mail: amjan@iung.pulawy.pl