WIESŁAW KACZANOWICZ
Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa
w Brytanii i Galii u schyłku III w.n.e.
U n i w e r s y t e t ś l ą s k i
Kttowlce 1965
U zu rpa cja K arauzjusza i Allektusa
w Brytanii i Galii
u schyłku III w.n.e.
PRACE NAUKOWE
UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOW ICACH
NR 757
WIESŁAW KACZANOWIOZ
Uzurpacja Karauzjusza
i Allektusa w Brytanii i Galii u schyłku III w.n.e.
U niw ersytet Ślqski
K a to w ice 1 9 8 5
Redaktor serii: Historia S T A N I S Ł A W M I C H A L K I E W I C Z
Recenzent JE R Z Y K O L E N D O
Projekt okładki' H A L I N A L E R M A N
Redaktor
W I E S Ł A W A B U L A N D R A
Redaktor techniczny H A L I N A K R A M A R Z
Korektor
J O A C H I M P E C H A N
Copyright @ 1985 by Uniwersytet Śląski Wszelkie prawa zastrzeżone
Wydawca
U N I W E R S Y T E T Ś L Ą S K I
U L . B A N K O W A 14, 40-007 K A T O W I C E
Wydanie I. Nakład: 500+38 egz. Ark. druk!
8,875+wklejka. Ark. w yd. 10,0. Oddano do dru
karni w czerwcu 1985 r. Podpisano do druku i druk ukończono w październiku 1985 r. P a pier kl. V 70 g. 70X100.
z am . 869/85 K-12 Cena zł 160,—
Drukarnia Uniwersytetu Śląskiego ul 3 Maja 12, 40-096 Katowice
IS S N 0208-6336
IS B N 83-226-0035-6
Spis treści
Wykaz skrótów bibliograficznych ... 7
Wstęp ... ... • 9
Rozdział ‘ I Źródła oraz stan badań ... 13
Rozdział II Cesarstwo Rzymskie w drugiej połowie III w. n. e. — zarys dziejów epoki ... 32
Rozdział III Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa — przebieg w yda rzeń ... 43
Rozdział IV Mennictwo Karauzujsza i Allektusa ... ... . 72
Rozdział V Propaganda na monetach Karauzjusza i Allektusa . . 85
Rozdział VI Obieg monetarny w państwie Karauzjusza i Allektusa 109 Zakończenie ... ... 118
fAneks Kwestia lokalizacji mennic uzurpatorów ... 121
Р е з ю м е ... ... 136
Summary ... ...138
Spis reprodukcji monet ... ... 140
Tablica ... ... 141
W ykaz skrótów bibliograficznych
B N — 'Biuletyn Numizmatyczny” (Warszawa) B N J — „British Numismatic Journal” (London)
B S F N — „Bulletin de la Socićte Franęaise de Numismatique”
(Paris)
C A N — „Cahier des Annales de Normandie” (Caen)
J M P — „Jaarboek voor Munt — en Penningkunde” (s’Gravenhage) JRS —■ „Journal of Roman Studies” (London)
N C — „Numismatic Chronicie” (London) N Circ — „Numismatic Circular” (London)
QT — Quaderni -Ticinesi. Numismatica e Antichita Classiche ’ (Lugano)
R E — Realencyclopadie der Klassischen Altertumswissen- schaft. Ed. G. Wissowa, W . Kroll, K . Ziegler.
Stuttgart 1894 nn
R E A — ..Revue des Etudes Anciennes” (Bordeaux) R IC — The Roman Imperial Coinage. Ed. H . Mattingly,
E. A. Sydenham. London 1923 nn R N — „Revue Numismatique” (Paris)
R N d — „Revue du Nord” (Lille)
W N — „Wiadomości Numizmatyczne” (Warszawa)
Wstęp
W literaturze dotyczącej dziejów Cesarstwa Rzymskiego I I I stule
cie oceniane Jest powszechnie Jako okres głębokiego, strukturalnego kryzysu tego państwa. Jakkolwiek postuluje się ostatnio pewną ostroż
ność w formułowaniu tak kategorycznej o p in i i1 , pozostaje jednak n ie zbity® faktem, że obserwujemy wówczas cały szereg negatywnych zja w isk zarówno w życiu społeczno-politycznym Imperium, jak i w jego ekonomice czy ku ltu rze. Warto tutaj podkreślić, że Jednym * przeja
wów regresu w o statniej z wymienionych d zied zin jeet namacalny kry
zys h ist o r io g ra fii rzym skiej, mającej przecież tak bogate i świetnt tradycje. Naturalną konsekwencją tego stanu rzeczy jest stosunkowo słabe rozeznanie wielu problemów intereeującej nas e p o k i,d la których podstawę źródłową tylko w minimalnym stopniu tworzą współczesne im fragmentaryczne przekazy, a znacznie czę śc ie j pó źn ie jsza, niejedno
krotnie skażona tradycja.
1P or. np. H. B e n g t e o n : Grundrise der rBmischen Seschichte mit Quellenkunde. T. 1: Republik und K a ise rz e it bis 284 n . Ch r. MUn- chen 1970, s. 378-400; R. R ё m o n d o n: La crise de 1 ’ empire ro- main de Karć Aurele & Anastase. Paris 1970, s . 1-3, 97-115 loraz ob
f i t a b ib lio g r a fia przedn.iolu r.a s. IS - ^ ^ R. R e e с e: The Third Cen
tury; C r is is or Change? V: The Roman West in the Third Century. Con
tributions from Archaeology and History, Ed. A. К 1 n g , М. H e n i g.
T. 1. Oxford 1931, s. 27-38. W polskiej literaturze zob. И. J a-
c z y n o w 3 k a : H istoria Starożytnego Rzymu. Warszawa 1964, 8. 31 9.
Stosunkowo bogaty materiał e p ig raficzn y , który występuje w I I I w ., nie jeet oczywiście w stanie zastąpić tekstu literackiego w rekon
strukcji określonych wydarzeń w zakresie h ist o r ii po lity czn ej. Ma on natomiast pierwszorzędne znaczenie
wbadaniach naa
Kwestiam ispołe
cznymi tych czasów. Pamiętać jednak należy, iż źródła inskrypcyjne daleko le p ie j oddają panoramę życia warstw bogatszych, n iż dominują
cej ilościowo ludności nieposiadającej.
Duży zasób monet rzymskich wybitych w owym st u leciu , którymi wspói cześnie dysponujemy, również tylko w niewielkim zakresie uzupełnia naszą wiedzę o biegu wypadków w tej burzliwej epoce. Ikonografia i legendy, które znajdujemy na rewersach ówczesnych em is ji, orientują nas nieco w trendach propagandowych, jakie lansowała rzymska władza państwowa. Nie należy jednak, naszym zdaniem ,zbytnio przeceniać nie
wątpliwego bogactwa treści tam wyrażonych. Trzeba podkreślić, że l e gendy Iii-wiecznych monet oraz odpowiadające im wyobrażenia wykazują cechy daleko posuniętego schema tyzjpu. Funkcjonujące wówczas mennice korzystały z wypracowanych już Wcześniej wzorów, obracając się w krę
gu ogólnikowych sloganów i mało zróżnicowanego kanonu stylistycznego.
Stosowały one zupełnie sporadycznie stemple z b ardziej zindywiduali
zowanymi hasłami i oryginalnymi rozwiązaniami granicznymi.Mamy zatem prawo sądzić, że w mennictwie poszczególnych cesarzy te j.ep o k i czę
sto następowało mechaniczne przejmowanie i powielarnie propagandowych frazesów. Daje się to szczególnie zauważyć przy an alizie rzymskich emisji z drugiej połowy I I I w ., kiedy to k o le j n i , często zmieniający się władcy i uzurpatorzy zarzucali rynek pieniężny masą krańcowo zde- waluowanych antoninianów. Jesteśmy zatem przekonani o potrzebie bar
dzo ostrożnego traktowania drobiazgowych rekonstrukcji ówczesnych pro
gramów politycznych opartych wyłącznie na materiale numizmatycznym.
Odgrywa on natomiast bezsprzecznie pierwszorzędną rolę * badaniach
nad zjawiskami gospodarczymi, które nurtowały Cesarstwo Rzymskie w
tych czasach.
Jednym z przejawów ówczesnego krysysu władzy państwowe.-] w Imperiu*
były niewątpliwie uzurpac je cesarskich uprawnień. Szczególne ic h na
silen ie obserwujemy w latach panowania Galliena ( 25 3 - 2 6 8 ) . Co prawda uzurpacje rozsadzały spoistość państwa, jednakże nie można ich oce
niać jedynie w kategoriach negatywnych. Obiektywnie rzecz biorąc, wy
pełniały one bowiem w w ielu przypadkach lak ę , która powstała w rezuł taicie o słabienia czy wręcz zaniku sprawności d zia ła n ia oficjalnego aparatu przymusu. Należy jedynie żałować, iż zagadnienie to nie do- czekało się kompleksowego opracowania w literaturze przedmiotu .
2W latach 80 i 90 I I I w. miała miejsce uzurpacja Karauzjusza i Al- lektu sa. Pierwszy z wymienionych był w przeddzień buntu wysokim o f i cerem floty Mako/aiana (286 - 30 5, 306- 310). Kariera natomiast jego nar
atępcy rysuje się bardzo m g liście. Interesujące nas wydarzenia roze
9 "Is t n i e j e jednakże szereg monografii i przyczynków dotyczących po
szczególnych r e b e l i i, które doszły wówczas do skutku na obszarze Ce
sarstwa. Np. J . d e W i t t e: Recherches sur empereura qui ont
regnś dane les Gaules au I I I е sigele de 1 ’ ёге chretienne. Lyon 1868;A. A 1 f o 1 d i : Zur Kenntnis der Zeit der rBmischen Soldatenkalser:
I . Der TTsurpator Aureolua und die Kavalleriereform des G a llie n us.
"Z e it s c h r ift fur Numismatik” 1927, T . 3 7 , s. 197-212; W. X u b i t- s с h e k: Zur Geschichte des 'Jsurpators Ach illeus.W ien- leipzig 1928;
G. E 1 m e-r: Die MunzprSgung der gallischen K a ise r in KłSln, Trier und M ailand. "Bonner Jahr’oucher" 19 41 , nr 146, s . 1-106; H . M a t t i n g l y : The Coinage of Macrianua I I and Qu ietus. NC 1954, Seria 6 , T. 1 4 , s . 53-61; J . F i t z: Ingenuus et Rlgalien. Bruxelles 19 66 ; Р . В a e t i e n: Le monnayaee de bronze de Postume. Wetteren 1967;
A . K r z y ż a n o w s k a : Macrianue, usurpateur du tempa des Guer- res Peraes dans les emissions monetaires. RN 1969, Seria 6 , T . 11, s. 293-296; S . B . P o m e r o y : The RersLt of Saturninua. "Schwei- ser M'inzbiatter"(fba Gazette Numismatique S u is s e ") 1969, Ł 1 9 , а. 54- -56; J . G- Ы b 1: Regaliantos und D ry a n t illa , Dokumentation MUnzen,Tex- t e , Epigraphisches. Wien 1970; H . R. В a 1 d u з: Uranius Antoninus, MunzprUgung und Geschichte. 3onn 1971; M. S a 1 a m o n: Na margine
sie nowej monografii Regaliana i D r y a n t illi. WN 1973. T . 1 7 . s . 138- -153; C . G a l a z z i : La tittolatura ai Vaballato сове riflasao della p o lit ic a di Palmyra. QT 1 9 75 , S . ' 4 , s . 249-265; J . L a f a u r i e : L ’ empire g au lo i 3 . Apport de la.num ism atique. W: Aufstieg und Nieder- gang der rHmischen W elt. Geschichte und Kultur Roms im Spiegel der neueren Forschur.g. E d . H. Teaporini. C z . .2: P rin zip a t. T . 2 . Berlin- -New York 1975, s. 853-1012; J , 3 с h w a r t z: L . Domitius Domitia- nus: etude numismatique et papyrologique. Bruxelles 1 9 75 ; R. A . G.
C a r s o n : Antoniniani of Zenobia. QT 1978, T. 7 , s . 221-228; B .
S c h u l t e : Die GoldprSgung der gallischen Kaieer yon Postumus bia
T e tricu s. Aarau-Frankfurt am Kain-Salzburg 1983; Zob. również Т. К o-
t u 1 a: U źródeł afrykańskiego separatyzmu w I I I w. Wrocław 1961.
grały się w B ry ta n ii, po czę śc i równie* na wybrzeiu póŁnocnogaiij- s c i * .
Działalność oba rebeliantów od dawna budziła żywe zainteresowanie prsede ^aiystirim a n i e l s k i c h archeologów, historyków, a także to lek;- i,jonerów »onet i aiłośników starożytności. W rezultacie dysponujemy rfspciczesnie stosunkowo obszerną literaturą na temat opisywanej uzur- p a o ji, aczkolwiek nader często są to publikacje o walorach n ie w peł
n i naukowych. Duża lic zba opracowań dotyczących tej probleaatyki po
w iela wcześniejsze ustalenia czy hipotezy. W wielu spośród nich wy
stępują nadto uproszczenia i powierzchowne oceny.
ROZDZIAŁ I
Ź ródła oraz słan badań
Błęde* byłoby tw ie rd zić , że ucarpacja Karauzjueza i Allektusa aa ubogą dokumentację źródłową. Je st wprost przeciwnie - wzmianki o bea
cie eożna znaleźć w atworach przeszło dwudziesta autorów zarówno sta
rożytnych, Jak i średniowieczny eh. Dysponujemy nadto pojedynczą, ale niemniej ciekawą inskrypcją,dotyczącą in icja to ra omawianej rewolty, a prsede wszystkim bogatym zestawem monet obu rebeliantów.?aktem jed
nak je s t , że nasza wiedza o dziejach tego buntu przedstawia się sto
sunkowo skromnie. Przyczynę takiego etanu rzeczy należy głównie upa
trywać w ■encyklopedycznym" charakterze r e la c ji starożytnych,a zatem n ajbardziej w anw scio w ych. Trzeba równiet zauważyć, ie ponieważ wie
le przekazów jedynie odnotowuje dojście uzurpacji do skutku, dlatego nie przedstawiają cne żadnej wartości w rekonstrukcji jej przebiegu.
N ajw cześniejszy* tekstem nawiązującym do interesujących nas wy
padków jest n ie w ie lk i fragment panegiryku ku czci Kaksymiana 1 . Otwór ten powstał przypuszczalnie w 289 г . , a więc jeszcze w czasie trwa
nia u zu r p a c ji. Prócz oczywistego stw ierdzenia, ie został on napisany przez osobę z kręgu cesarza, niczego b liższego o autorze nie wiemy .
2' x ( l l ) H a isr tin i? Panegyricus Kaziffiiano Augusto D ietu e. W: H I Pa
negyric! Ł a t i n i. E d. S . А. В . К у n o r s . Oxouii 1 9 64 , 12 .
G a l i e t i e r . V : Panegyrioues L a tin s. E d . В . G a l i e -
t i e г . 2 . 1 . Paris 1S 4 6, e. ХУ1П- Х1Х, 5-25.
н
Lektur* cytowanego fragmentu bed г i spore rozczarowanie. W praktyce nie wnosi on nieaal żadnych informacji do naszej wiedzy o buncie Ka
rauzjusza. Dowiadujemy aię bowiem z tego panegiryku jedynie ty le , że Kaksymian w pewnym okresie intensywnie przygotowywał morską wyprawę przeciwko uzurpatorowi. Warto tutaj podkreślić, że w omawianym prze
kazie w ogóle nie pada imię Karauzjusza. Zastąpione ono zostało pe
joratywnym określenie® " i l l e p ir a t a *^. E pitet ten niewątpliwie odno
si 3ię do osoby samozwańczego cesarza. Świadczy o tym an a liza war
stwy faktograficznej utworu, w którym działalność Kaksyaiana przed- stawiona została w ujęciu chronologicznym. Zdarzenia opisane, a wła
ściwie jedynie zasygnalizowane w interesującym naa fragaencie, odpo
wiadają w sposób oczywisty buntowi Karauzju sza. Jest również rzeczą bardzo mało prawdopodobną, by rozbudowa flo ty przez Imperatora miała wówczas jakiś inny c e l. 3zkoda, że przekaz powstały w trakcie rebe
l i i , a zarazem w jej geograficznym sąsiedztwie, okazał aię tak bar
dzo powściągliwy w r e la c ji o analizowanej r e w o lcie.
Znacznie więcej danych na ten teaat przynosi szereg akapitów pa- negiryku ku ~zci Konstanc jusza Chlorusa (2 9 3 - 5 0 5 )* . Utwór ten pocho
d zi najprawdopodobniej z 297 r . Upamiętniał on zwycięstwo owego wład
cy nad zbuntowaną Brytanią. Być może okazją do przedstawienia pane- giryku była czwarta rocznica przyznania Konstancjuszowi . cesarskiej purpury. Przypadła ona w dniu 1 marca 297 r . Autor tego d ziełka jest nieznany z im ienia. Badania literackie ujawniły jednak, że nie można go identyfikować z twórcą tekstu wspomnianego w cześn iej^.
Interesujący nas fragment należy do grupy najobszerniejszych prze
kazów o uzurpacji Karauzjusza i Allektusa. Składa się on Jednak w większości z kwiecistych, retorycznych ozdobników, wśród których moż
na się doszukać zaledwie k ilk u enigmatyoznych, lecz niezwykle ważnych
Zoh. przyp. 1 .
V l I l O O Incerti Panegyricue Constantio Caesari D ictu s. W: X II Pa
negyric! L a t i n i . . . , 6 - 1 9 .
^E . G a l l e t l e r . V : Pan 6 gyriques. . . . T . 1 , в. X X I, 71-81.
inform acji. Jest rzeczą istotną, że dotyczą one sarówno poczynań a- dresata pane giry kru, jak i zdarzeń sprzed 293 r . Należy podkreślić, że utwór ten, podobnie jak w cześn iejszy, nie zawiera im ienia Karauzju- s z a . Pominięte zostało w nim również imię jego następcy^. Identyfika
c ja wydarzeń opisanych w tekście tego źródła z bardziej skonkretyzo
wanymi przekazami, które znajdujemy w późniejszych brewiariach h is
torycznych, nie budzi jednak żadnej wątpliwości.
Do buntu będącego przedmiotem naszej rozprawy bezsprzecznie na
wiązuje krótka wzmianka w panegiryku, który poświęcono Konstantynowi Wielkiemu (306- 33 7 ) ^ . Dziełko to jest anonimowe. Datuje się je na
O
310 r . Autor zawarł w nim lakoniczną wiadomość o budowie okrętów, które Konstancjusz Chlorus wykorzystał w czasie kampanii mającej na celu zdławienie omawianej r e b e l i i .
Począwszy od drugiej połowy IV w. informacje dotyczące działalno śc i Karauzjusza i Allektusa zaczynają się pojawiać w literaturze nie- panegirycznej. Około 360 r . powetał n ie w ielk i utwór zatytułowany "De C a e a a r ib u s ". Jego autorem był Sekstus Aureliusz W iktor, podkomendny Ju lia n a Apostaty (3 6 1 - 3 6 3 ), namiestnik prowincji Pannonia Secunda, a następnie prefekt Wiecznego M iasta^. Przekaz ten zawiera skrótową hi-
°3yło to bez wątpienia wyrazem specyficznej "damnatio memoriae"
obu uzurpatorów.
^ V l ( V I l ) In c erti Panegyricus Constantijio Augueto D ictu s. W: X I I Panegyrici L a t i n i . . . , 5 .
®S. 5 a 1 1 s t i e r . W: Panśgyriąues. . . . T . 1 , в. X X I- X III; T. 2, s . 31-53.
O
tym autorze i jego d zie le zob. E . H o h 1 : Die H ist o r ia Augusta und die Caesares deB Aurelius V icto r. "H is t o r ia " 19 55 , T . 4 , s . 220- -228; Is t o r i j a Rimskoj L iter atu ry . Red. S . J . S o b o l e r s k i , М. E. G r a b a r - P a s s e k , F . A . P i e t г о т s к i . T . 2 . Moskva 19Ó2, s . 426-428; W. r a n d e n В o e rs Rome a trawers trois auteurs du IVе s i ś c l ^ . "Mnemosyne" 1968.' T . 2 1 , a . 254-282;
A . H . M. J o n e s , J . R . M a r t i n d a 1 e , J . M o -г r i з: The Prosopography of the Later Roman Empire. Т. 1. Cambridge 197% в. 960;
P . P a s c h a u d : Deux ouvrages rścents sur l ’ Epltomede Caeearibus et Aurelius V ictor. REA 19 75 , T . 5 3 , s . 86-98; M. S a 1 a m o n: śro
dowisko kultury łacińskiej w Konstantynopolu w IV wieku.Katowice 1977»
s . 41-42, 60 , 62 i ln .
storię Imperium Rzymskiego od 31 r . p. n . e . do 360 r . n . e . Intere
sujące nas dane
tworzątam dwa kllkuzdaniowe fragmenty1 0 .
V
niewiele lat później d zia ła ł Eutropiusz. Wiemy, że uczestniczył on w nieudanej wyprawie J u lia n a Apostaty przeciw Persom w 363 г . , a później jako "magister memoriae* związany był z Walensem (3 6 3 - 3 6 8 ).
Z polecenia tego cesarza napisał "Breriarium Historiae Eomanae". źró
dło to obejmuje d zieje państwa rzymskiego od czasów legendarnego Ro- mulusa do śmierci Jowiana ( 1 6 lutego 3 6 4 ) . Uzurpacja Sarauzjusza i Allektusa została skwitowana w nim drobną wzmianką 1 2
. л
Jest rzeczą oczywistą, że oba skąpe objętościowo utwory, mające am
bicje szerokich syntez historycznych, nie mogły dać szczegółowej re
l a c j i epizodu, który w dodatku rozegrał się na peryferiach rzymskie
go świata. Niemniej jednak znajduje się tam parę konkretnych, a jed
nocześnie bardzo zasadniczych inform acji o buncie. Trzeba podkreślić, że cytowany już wcześniej fragment anonimowego panegiryku ku czci Kon
stanc Juaza Chlorusa oraz przekazy w brewiariach Aureliusza Wiktora i Sutropiusza są podstawowymi źródłami opisowymi do interesującej nas problematyki.
Cba powyższe kompendia powstały w wiele d zie s ię c io le c i po zdławie
niu r e b e lii Allektusa. Obie relaoje dotyczące wydarzeń na g alijsk ich wybrzeżach i w Brytanii zostały napisane z perspektywy dworu w Kon
stantynopolu. Powstaje zatem pytanie o to , skąd czerpali swoje in formacje wymienieni d zie jo p isa rze . Trudno jest d z i s i a j rozwiązać po
stawioną kwestię. Należy jednak zwrócić uwagę na to , że zarówno Au
S e x t u s A u r e l i u s V i c t o r : De Caesaribus. E d.
F . P i c h l m a y r . Reed. R. G r u e n d e l . L e ip z ig 1 9 7 0 , 3 9 , 20
-21, 40-42. ^
1 1 Zob. Is to rija RimekoJ Litieratury . . . , T . 2 , s . 42 9; A. M о m i- g 1 i a n os Pagan and C h ri 3 tian Historiography in the Fourth Century A . D.W: The Conflict between Paganism and C h ristianity in the Fourth Century. Oxford 1963, s . 85-87; V . r a n d e n B o e r : Rome i trarers trois a u t e u r s ..., s . 254-282; A. H . M. J о n e s , J . R . M a r- t i n d a 1 e , J . M o r r i s: The Prosopography. . . , s . 3 1 7 ; M. S a- 1 a a o n: Ś r o d o w is k o ..., s . 5 1 - 5 2 , 56 i in .
12S u t г о p i u в: BreTiarium Historiae Romanae Ed. F . R u e h 1.
Lipsiae 1909, U , 21-22.
r e liu s z W iktor, jak i Eutropius* związani b y li z osobą Ju lia n a Apos
taty. Pierw sкедах z wymienionych ■zapewne nieobce było równiei środo
wisko Konstancjusza I I C 3 3 7 -3 6 1 ) . Władcy e i reprezentowali dynastię zapoczątkowaną przez wspomnianego już Konstancjusza Chlorusa. Cesarz ten został obdarzony purpurą w czasie buntu Karauzju sza, z który*
skutecznie w alczył. Po k ilk u latach udało bu się ostatecznie zlik w i
dować d zie s ię c io le tn ią secesję Brytan ii i zbudować na tym swój auto
ry te t . Jest zatem wysoce prawdopodobne, że pamięć o czynach proto
plasty rodu funkcjonowała w świadomości jego następców. D podetaw po
wyższych przekazów niekoniecznie musiały więc leżeć wiadomości prze
jęte z lit e r a c k ie j tr a d y cji.
Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa została również krótko naszki
cowana w utworze Pawła O ro zju sza1^ . Dziełko to pochodzi z samego po
czątku V w. Interesujący nas fragment stanowi w nim oczywistą kom»
p ila c ję danych, znajdujących się w r e la c ji E utro piusza. W re zu ltacie źródło to nie wnosi niczego nowego do poznania r e b e l i i będącej przed
miotem naszego opracowania.
W spuśeiźnie historiograficzne j żyjącego w V I I w. Jana z Antiochii zachowała się wzmianka tylko o Karauzjuszu1* . Informuje ona o pocho
dzeniu tego uzurpatora, a także o przyczynach, które doprowadziły do wypowiedzenia przez niego posłuszeństwa Haksyaianowi.
Literatu ra późnoantyczna oraz teksty pochodzące z epoki przełomu między starożytnością i średniowiecze* przyniosły szereg drobnych prze-
lf ' 15
kazów, które jedynie re jes tr u ją imię Karauzjusza bądź też obu rebe-
1' ' P a u l u s O r o s i u s : H is t o r ia AdTersum Paganos. E d . C . Z a n g e m e i s t e r . Wien 18 82 , V I I , 2 5 .
1* J o a n n e s A n t i o c h e n u s : H is t o r ia . W: Fragmenta Historicorum Graecorum. E d . С , H ii 1 1 e г . I . 4 . Paris 1868, 16 4.
1^In c e r ti Auctoris Epiiome De Caesaribus. W: S e x t u s A u r e l i u s V i c t o r : De Caesaribus. E d . P . P i c h l e a y r . . . f 3 9 , 3 ; P r o s p e r T i r o : Epitoma Chronicon. W: Monumenta Ger- maniae H is t o r ic a , Auctores Antiquissim i. E d . Th. M o a m s e n . T . 9.
B e r lin 18 92 , s . 28 6; H i e r o n y m u s : Chronicon. E d . R . H e 1 m.
B e r lin 19 56 , s . 2 2 5 , 2 2 7 ; Jordanie Romana et Getica. W: M onum enta..., '5 . 5 . C z . 1 . B erlin 1882, s . 29 7; Passio Sancti Typasii Veterani. W:
Analecta B ollandiana. E d . C . d e S m e d t , J . d e B a c k e r ,
liantów1**. Tylko Hieronim dodał w swoim d ziele marginalną uwagę o zdobyciu B rytanii prze* Asklepiodota ( ! ) •
Wymienione wyżej relacje przekazane naa przez starożytność tworzą komplet zachowanych źródeł narracyjnych, do dziejów analizowanej re
wolty. Myli się natomiast E . Staerman twierdząc, że nawiązał do tych zdarzeń również Zosimos 1 ^ . Trzeba zatem sprostować, że w utworze wska- zanego autora nie znajduje się żadna wzmianka na powyższy temat 18 .
W czasach średniowiecza wielu d ziejo pisarzy wzmiankowało o buncie Karauzjusza i Allektusa. Opisy te można podzielić na kilka grup.
Historyk bizantyjski Teofanes ( v i I I /I X * . ) zaledwie odnotował w swej chronografii interesującą nas uzurpację 1 9 . Warto zaznaćzyc, że
in ic ja to r re b e lii występuje tam pod imieniem Krassusa C O *
2yjący na przełomie X I i X I I stulecia bizan tyjski mnich Joannes Zonaras zawarł w swym zarysie h is t o r ii powszechnej równie lakonicz- ną informację o wypadkach w B rytanii 20 . Zgodnie z jego słowami Kras-
sus ( f ) opanował to terytorium w czasach Maksymiana, a po trzech la tach został zabity przez prefekta pretorianów Asklepiodota.
Paaięć o Karauzjuazu przetrwała także w hagiograf icznym tekście pió- ra Helinanda . Autor żył na przełomie X I I i X I I I w ., pochodził na
tomiast z F la n d r ii, a zatem a obszaru, który był najprawdopodobniej miejscem urodzenia samozwańczego władcy. 3yć może przesądziło to o
F . v a n 0 r t r o y , J . r a n d e n G h • у n. T . 9. PariB-3ru- z e lle s 1 8 9 0 , s. 116.
1^Folemii S i l r i i Laterculue. W: Monumenta.. . , ? . 9 , з. 5 2 2 .
17 *
E . M. S t a e r m a n : K r izis raborladel’Seskogo stroją v zapad- nyh proTincijaca Rimskoj Im perii. Moskra 19 57 , s . 4 9 7 .
18 Zob. Z o s i a u e: Historia Nova, 2d. L . M e n d e l s s o h n . Lipsiae 1887.
19 ' T h e o p h a n a a : Chrenographia. 2 d . 0 . d e B o o r . Lip- siae 1 8 83 , s . 8 .
20 J o a n n e s Z o n a r a s : Epitome Historiarum .Ed. Ł . £ i n- d о r f . Leipzig 1368-1875, X I I , 3 1 .
21
' H e l i n a n d u s : Paasio Sansti Gereonis et Socioruin. W: Pa
trologia Latina. E d . J . P . M i g n e . T . 21 2. Paris 18 98 , s. 765-
niespodziewanym zawarciu w jego utworze krótkiej i enigmatycznej, a więc nieprzydatnej wzmianki o buntowniku.
Można się było spodziewać, że opisywana uzurpacja zn ajdzie odbi
cie w a n g ie lsk ich kronikach z epoki średniow iecza. Hależу wymienić siedem tekstów, które nawiązują do r e b e l i i.
Nieetety mało interesująca jest re lacja Bedy pochodząca z pierw- szej połowy V I I I w
22. Fragment ten jest całkowicie zależny od prze
kazu wspomnianego wyżej O ro zju sza. Nie wnosi on zatem niczego nowe
go do sumy faktów, które znamy ze źródeł starożytnych.
V drugiej połowie V I I I s tu lecia powstała "H is to r ia Britonum" pió
ra Nenniusza (N yn n iaw ). Jest ona przeróbką anonimowej h is t o r ii Bry- 2 "3
tów z V I I w . Autor podał w swoim opisie szereg danych na temat re- p Ą
wolty w szczętej przez Karauzjusza , jednakże nie zasługują one na w iarę. Począwszy bowiem od tego dzieła,można mówić o rozw ijającej się stopniowo karauzjańskiej le g e n d zie, w której pojawia s ię aporo dro
biazgowych, zmyślonych inform acji o zabarwieniu patriotycznym.
ZJawi 3 ka te znalazły n ajp e łn ie jszy wyraz w półbaśniowej kronice Geoffreya z Monmouth ( i l l w . ) 2 "*, a później w utworach Roberta z Glou-
-- 77---
3 a e d a: H istoria E ccle sia stica Gentis Anglorum. Ed. A . H o- 1 d e r . Preiburg 1890, I , 6 . 0 cytowanym autorze zob. W. K a c z a - n o w i с z : Brytania i Ir la n d ia w opisie Bedy Czcigodnego. W: "H is
toria i Współczesność". I . 6 : Z zagadnień h is t o r io g r a fii od czasów an
tyku do XVI w ie k u . Red. А. К u n i s z . Katowice 1982, s. 65-76.
24 yW .P . K e r : Wczesne średniow iecze. Zarys h is t o r ii lit e r a t u r y . Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, a . 28 0.
e n n i u a: H istoria Britonum. W: Monumenta.. . . t . 13. B erlin 1 8 9 8 , I I I -XI.
25 G e o f f r e y o f M o - n m o u t h : H isto ria Regum Britan- n ia e . Ed. A. G r i s с o m, R . E . J o n e s . London 1929, V, 3-4. Ha temat tego autora zob. J . H a m m e r : Remarks on the Sources and tex
tual History of Geoffrey of Monmouth’ s H isto r ia Regum Britanniae w ith an Excursus on the Chronica Polonorum of Wincenty Kadłubek (M a
g is te r V in c e n t iu s ). "B u lletin of the Polish In s titu te of Arts and Sciences in America" 1943-1944, T. 2 , s . 501-564; J.S.P. T a t 1 о с к:
The legendary History of B rit a in : Geoffrey of Monmouth’ s H is t o r ia Be
gum Britanniae and its vernacular Version. Berkeley-Los Angeles 1950{
J . J . P a r r y , R .A . C a l d w e l l : Geoffrey of Monmouth. W: Ar
thurian Literatu re in the Middle Ages: a collaborative H ist o r y . Ed.
R .S . L o o m i s . Oxford 1959, s . 72-93; A .O .H . J а т m a n : Geoff
r e y of Monmouth. Cardiff 19 66 ; A .D . M i c h a j l o v : Kniga G alfrida
ceater ( x i l l w . ) 2 6 , Ryazarda z Cirencester (X V w . ) 2T , jak również u szkockich dziejo pisarzy - Jana s Pordun (X V w . i Hektora Boethiusa (X V I w .) 2 9 . Warto zauważyć, że dwie oatatnie, najpóźniejsze relacje są zarazem najbardziej szczegółowe i obszerne.
Historio grafia różnie oceniała tę warstwę tradycji o buncie Karau
zjusza i A lle ktu sa. Poszczególne Jej elementy zostały wykorzystane w literaturze, która ma już d z is ia j tylko antykwaryczną wartość (n p . u
W. Stukeleya). Zdecydowana jednak większość p u b lik a c ji nainteresu
jący naa temat odrzuca przekazy tej kateg orii.
Ostatnio pojawiła się próba będąca wyposrodkowaniem między obu skrajnymi stanowiskami w powyższej kw estii. Chodzi tutaj o pogląd N. S hiela, który nie neguje en bloc późnej tr a d y cji, dotyczącej obu uzurpatorów, ale jednocześnie nie przyjmuje jej w całości^0. Autor ten stara się zatem dokonać krytyki poszczególnych wątków, dochodząc w ostatecznym rozrachunku do propozycji o charakterze mocno spekulatyw- nym. Jest to zrozumiałe w sy tu acji, gdy a n a liz ie poddane zostały re
lacje tak późne w stosunku do wydarzeń, gdy przewyższają one w spo
sób nieproporcjonalny liczbę danych,które zaw arli w swych dziełach starożytni d ziejo p isarze , a nadto, gdy 3 il n i e oddziaływał na nie lo
kalny koloryt. Z wymienionych przyczyn nie widzimy potrzeby rozpatry
wania w naszej rozprawie średniowiecznej tradycji o powstaniu Karau-
Monmutskogo i jejo sud’ ba. W : G a l f r i d M o n m u t s k i j s l a - torija Britov. Żizn’ M erlina. Red. A .S . В o b o v i 6, A .D . M i- c h a j 1 o ▼, S .A . 0 8 e r o ▼. Moskva 1984, s . 196-227.
26
R o b e r t o f G l o u c e s t e r : Chronicon. E d . W .A . W r i g h t . London 1887, I I , 1.
27 R i c h a r d o f C i r e n c e s t e r : De Situ Britanniae.
Ed. J .A . G i l e s . London 184-1, I , 3-4, I I , 30 .
28 J o h n o f ? o r d u n: Chronica Gentis Scotorum. E d . W .P . S к e n e. Edinburgh 1871-1872, 37-38.
29 /
H e c t o r B o e t h i u s : History of the Scota. Ed. R.W.
C h a m b e r 8 , B .C . В a t h o. Edinburgh 1938, V I.
S h i e 1 : The Episode of Carausius and Allectus: the l i t e
rary and numismatic Evidence. Oxford 1977, s . 2 2 .
z ju s z a i A lle k tu s a , stojąc na stanowisku, że wydzielenie г n ie j in
formacji dotyczących autentycznych wydarzeń Jest przy obecnym stanie w iedzy o źródłach niemożliwe.
We Wstępie n iniejszego opracowania podkreśliliśmy znaczenie zabytK ków epigraficznych w badaniach nad problematyką 111 stu lecia . Należy zatem żałować, że ten typ m ateriału jest bardzo ubogo reprezentowany w całokształcie źródeł na temat rewolty w B ry ta n ii. Znamy bowiem zaled
wie jedną in skrypcję, wiążącą się z d ziałalnością Karauzjusza. Wyry
ta ona została na kamieniu milowym ( "m i l l i a r i u m "), znalezionym w 1894 r . w pobliżu Carlisle i jest obecnie przechowywana w tamtejszym Tul- l ie House3 1 . Zabytek ten zawiera jeszcze dwa in n e , niezbyt jasne tek
sty 3 2 .
Karauzjańska inskrypcja Jest o tyle interesu jąca, że podaje kom- piet imion samozwańczego cesarza . Rozwiązanie skrótów przytoczone
go napisu nastręcza jednak pewne trudności. Dotyczą one występujące
go w nim wyrazu MAVS. Jest to bez wątpienia abrew iacja, a^Jej miej
sca w tekście sugeruje nazwę osobową. N iestety, dysponujemy w chwili obecnej zbyt ubogim materiałem porównawczym, by uzyskać w pełn i za
dowalającą odpowiedź na pytanie o pełną postać owego skrótu. Balety szczególnie żałować, że lic zne emisje monetarne rebelianta nie zawie
rają wskazówek pomocnych w rozwiązaniu tego problemu.
W zbiorach gabinetu numizmatycznego Bibliothdque Nationale w Pa
ryżu znajduje się unikalny egzemplarz n ie w i e lk ie j , srebrnej monety
t. 3 4
ce lty c k ie j, opatrzonej legendą MAVSAIIOS .P o s łu ży ła ona do rekon-
31 Inscriptiones Latinae Sele ctae. Ed. H . D e s s a u. T. 3 . C z . 2.
Berolini 19 16 , s . X X II , nr 8 9 2 8 ; The Roman Inscriptions of B rit a in . E d . R .G . C o l l i n g w o o d , R .P . W r i g h t . T . 1 . Oxford 1965, s . 7 1 8 , nr 2 2 9 1 .
The Roman Inscriptions of B r i t a i n . . . , I . 1 , s . 71 8, nr 2290, 2 2 9 2 .
33IMP С M/AVR MAVS/CARAYSI0 PF/INVICTQ AVG.
3*Nr inw. 9 3 5 9 , por. N. S h i e It The E p i s o d e ... , a . 38, preyp.
strukcji brakującej w inskrypcji z Carlisle czyści imienia Karauzju- aza. Zaproponowano zatem lekcją MAVS(aeus), lub M A Y S ( a i u a )^ . Rozwią
zanie takie nie spotkało się z kontrpropozyoją i powezechnie wystę
puje w literaturze przedmiotu. Sądziiny jednak, że należy je trakto
wać z dużą dozą ostrożności. Koncepcja R . Mowata może zapewne impo
nować błyskotliwym skojarzeniem karauzjańskiego "m illia r iu a " z poje
dynczą zaledwie monetą, będącą nadto w k o lek cji poza obszarem Wiel-' klej Brytanii. Niemniej jednak budowanie pewników na podstawie uni
kalnej em isji, która nie doczekała się wnikliwego opracowania, a któ
rej chronologia także jest trudna do ustalenia, zmusza do koniecznej powściągliwości. Wyraz MAVS z karauzjańsklej inskrypcji mógł mieć w istocie rzeczy bardzo różną końcówkę. W konsekwencji uważamy, że pro
blem ten jest w dalszym ciągu otwarty.
W miejscowości Penaachno na terenie W a lii został znaleziony n ie w ie lk i, chrześcijański kamień nagrobny, opatrzony napisem CARAVSIV5/
HIC IA CIT/IN HOC CON/GERIES LA/PID7M3 6 . Nie wydaje s i ę , by pochodził on z interesującej nas epoki 37 . Treść tej in skrypcji zresztą niew ie
le mówi.
Rzeczą istotną w badaniach naci zagadnieniem buntu Łarauzjusza i Allektusa jest natomiast an aliza niezwykle bogatego materiału numiz
matycznego obu uzurpatorów.Występuje on szc ze gó ln i* o bfici* w zakre
sie typologii monet. Hie brakuje jednak również zn alezisk obejmują
cych egzemplarze odnośnych e m is ji.
Katalog typów i odmian karauzjańskich monet, a zarazem pełne ich opisy dał P .H . Webb . Wyciągiem z tego korpusu jest zestawienie, któ
3 ^R . M o w a t : The Empire of Carausius. "Archaeolozia Aeliana"
1 8 95 . Seria 2 , T. 17, s. 281-286.
36Inscriptiones Britanniae Christianae. E d. E . H tt b n e r . Bero- lini- Londinii 1876, s . 4 8 , nr 1 3 6 .
3 ^N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 34.
, W e b b : Th* B ritish Empire. W: R IC . T. 5 . Cz. 2 . London
1 933. Reed. 19 68 , s . 461-549, nr 1-1097, s . 550-556, nr 1-49.
rego dokonał G. Askew3 9 . Można tam jednak znaleźć parę nowych numiz
matów, nie ujętych w poprzednim opracowaniu. Wszystkie znane monety inicjato ra r e b e l i i , które wybito w złocie bądź arebrze, opisał N.
S h ie l4 0 . Charakterystyka dwu istniejących medalionów tego uzurpatora przedstawiona została natomiast w artykule E . A .G . Carsona4 1 .
Typologia em isji Allektusa prezentuje się znacznie bardziej skro
mnie. Rejestrujemy Jednakże stosunkowo dużo wariantów aureusów, an- toninianów i tzw. kwinarów, które pochodzą z Jego mennic 42 .
Może wydawać s i ę , że ikonografia i legendy tak licznego i dość zróżnicowanego typologicznie zestawu monet stanowią bezcenny mate
r ia ł w rekonstrukcji wydarzeń, które towarzyszyły omawianej rewolcie.
Trzeba zatem podkreślić, że Jesteśmy dalecy od przeceniania wartości tych źródeł w badaniach nad faktografią buntu. Nasze stanowisko dyk
tuje kilka zasadniczych względów.
Należy na wstępie w yjaśnić, że imponująca wręcz ilość pozycji, któ
re znajdujemy w katalogu P .H . Webba,daje dość złudny obraz rzeczy
w istej lic zb y haseł lansowanych za pośrednictwem monet Karauzjusza.
Ujęto tam bowiem rozmaite odmiany, warianty czy mutacje typologiczne, które nie ro zszerzają zasobu i n f o m a c j i podanych przez zasadniczą e- m isję 4 3 . W rzeczyw istości dysponujemy zatem znacznie uboższą treścią wyrażoną na tego rodzaju zabytkach.
-- T3---
J 3 G. A s k e w : The Coinage of Roman B r it a in . London 1967, a. 31- -46, ar 97a-449. ' r
* ° N . S h i e l : The £ p i s o d e . .. , a . 95-155, 163-165-
4 1 R .A .G . C a r s o n : Bronze Medallions of Carauaiua. "B r it i s h Mu
seum Quarterly" 1973, T. 37 , s . 1-4.
42 ? . H . W e b b : The B ritis h E m p i r e ..., s . 557-570, nr 1-132} G . A s k e w : The Coinage of Roman B r i t a i n . . . , s . 48-53, nr 450-579» N.
S h i e l : The E p i s o d e ..., s . 155-163, 165.
‘’■■^Warto zauważyć na m arginesie, że opracowania numizmatyczne sto
sują dość różne kryteria k la s y fik a c ji monet i w ydzielania poszczegól
nych typów. Is tn ie je również p iln a potrzeba usystematyzowania, term ie nologii", którą posługuje się starożytna numizmatyka. W naszej roz»- prawie typem monety nazywamy emisję,której wyróżnikiem j e s t waetaśń.
semantyczna legendy jej rewersu.
Mieliśmy jaz okazją podkreślić, że rewersy monet pochodzących z I I I w. są w zdecydowanej w iększości mało oryginalne, Jak również, te powielają one wypracowany wcześniej kanon haseł i cnót. Zjawiska te obserwujemy także w mennictwie obu władców Brytanii.W rezultacie tru
dno jest podbudować informacje zaczerpnięte ze źródeł literackich ma
teriałem numizmatycznym. Jak się bowiem przekonamy, 'niezbyt Jasno spre
cyzowane tr e ś c i, które zostały wyrażone na poszczególnych emisjach uzurpatorów, można odnieść do różnych sytuacji w czasie ich buntu.
Trzeba podkreślić, że niekoniecznie musiały to być zdarzenia, które znamy z krótkich i pobieżnych źródeł narracyjnych. Jesteśmy co praw
da zorientowani, z grubsza rzecz biorąc, o pochodzeniu Karauzjusza, jego talentach, okolicznościach, które doprowadziły do re b elii, a tak
że o warunkach, w jakich nastąpiła likw idacja powstania. Nie wiemy natomiast w praktyce niczego o tym, co działo się w odizolowanej od świata Brytanii w okresie dziesięcioletniego panowania uzurpatorów. Uwar ga ta ma kapitalne znaczenie. Jest bowiem łatwa w tej sytuacji z grun
tu fałszywie zinterpretować enigmatyczne treści, wyrażone przez źró
dła, które stamtąd pochodzą. W naszym opracowaniu bardzo ostrożnie icorzystamy z materiałów tego typu. Sądzimy, że nie powinny one stać się swoistym polem doświadczalnym w budowaniu mniej czy bardziej fantastycznych hipotez.
Monety Karauzjusza i Allektusa tworzą niewątpliwie wartościowy ze
spół źródeł do rozważań o propagandowych poczynaniach obu cesarzy, ale również w tym przypadku konieczna jest powściągliwość. Trudno bo
wiem przypuszczać, że buntownicy każdorazowo u sta la li czy wybierali wzór stempli monetarnych. Obowiązek taki spoczywał prawdopodobnie na zarządcach poszczególnych oficyn menniczych, którzy n ajczęściej do
konywali wyboru w kręgu utartych sloganów i wyobrażeń, podejrzewamy, że nierzadko w sposób zupełnie mechaniczny. Tego rodzaju postępowa
nie było tym bardziej uzasadnione, że na wyspie istniało w tym cza
sie niezwykle rozwinięte mennictwo, produkujące monetę w dużych i l o
ściach. W takiej sytuacji drobiazgowe badanie wydźwięku propagando—
wego kolejnych em isji nie ma żadnych podstaw. Hależy raczej skoncen
trować się na ustaleniu głównych' celów, które przyświecały d z i a ł a l ności obu cesarzy . Konieczność generalnego spojrzenia na ten problem uzasadniają również w dużej mierze nasze lu ki w znajomości faktogra
f i i wydarzeń. Trudno bowiem dyskutować o delikatnych z natury rzeczy niuansach propagandy p o lit y c z n e j, gdy nie znamy szeregu szczegółów, które je determinowały.
Przedstawione wyżej zastrzeżen ia co do wartości wymienionych źró
deł numizmatycznych w rekonstrukcji przebiegu wypadków towarzyszą
cych buntowi, a także postulat ostrożnego traktowania tych zabytków przy tworzeniu hipotez o propagandzie Karauzjusza czy Allektu sa, są uzasadnione niedokładnym ustaleniem chronologii poszczególnych emi
s j i . Należy przede wszystkim podkreślić, że awersy i rewersy tych mo
net nie zaw ierają elementów datujących. Ważne jest również to, że ra
my czasowe interesującej nas uzurpacji możemy jedynie określić w przy
b liż e n iu , a n ie lic zn e fakty w czasie trwania obu panowań umiejscowić tylko "na w y c zu c ie ". W re zultacie takiego stanu rzeczy w szelkie pro
pozycje na temat chronologii monet buntowników muszą opierać się pra
wie wyłącznie na badaniach stylistycznych. Metoda taka pozwala jedy
nie na względne usystematyzowanie sateriału pochodzącego z określo
nej mennicy czy wchodzących w jej skład warsztatów. Ponieważ brakuje pewnych inform acji o tym, il e było w rzeczyw istości oficyn, i l e l i czyły one stanowisk pracy, w którym roku raspoczęły produkcję,Ile lat funkcjonowały, czy działały bezustannie, a może z przerwami - w szel t '
kie koncepcje chronologiczne w odniesieniu do em isji monetarnych z czasów omawianej re b elii należy traktować z dużą rezerwą.
Schemat d a t a c ji monet Karauzjusza przedstawił po raz pierwszy P .H . Webb 44. . Trzeba nadmienić, że jego diagram n ie uwzględnia monet zbar-
baryzowanych, jak również w ie lu em isji rzadkich czy o nietypowej Sty-
Р. H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 459. Z ob. również i d e a :
The Linchmere Hoard. NC 1925, S e r ia 5 , T . 5 , s . 198-199.
lis ty c e . Stanowią one duży procent pozycji w opracowanym przez niego katalogu. Zjawisko to Jest zresztą charakterystyczne także dla ko
lejnej próby w tym zakresie. Przedstawił ją R .A .G . Carson w dwu ar
ty k u ła c h ^. Uwzględniono tam również emisje A lle k tu s a . Schemat ten został następnie zaakceptowany przez A. Browna 46 , a z drobnymi po
prawkami także przez N. S h i e l a ^ , J . Caseya ^8 i C . J . B a i l e y a ^ . W literaturze przedmiotu żywe zainteresowanie wzbudza problem lo
k a liza c ji mennic Karauzjusza. Spory dotyczące kw estii przypisania o- kreślonych monet do tej czy innej miejscowości w Brytanii są in tere
sujące z punktu widzenia numizmatyki. Nie mają one Jednak większego znaczenia dla obrazu biegu wydarzeń, których świadkiem była wówczas ta wyspa. Daleko ważniejsze jest natomiast u sta len ie, czy buntownik posiadał jakąś mennicę ( a może nawet k i l k a ) na terenie północnej Ga
l i i . Autorzy nawiązujący do tego zagadnienia zajmują jednomyślnie w tej sprawie stanowisko pozytywne i nie wątpią w historyczność g a l i j skiej oficyny ( a nawet paru) samozwańczego cesarza. Reprezentujemy w tej kwestii diametralnie odmienną opinię. Negacja faktu is tn ie n ia Ła- rauzjańskiego mennictwa na kontynencie jest o tyle istotna, że wpły
wa w znaczący sposób na utarte wyobrażenia o zasięgu uzurpacji i na rolę G alii w domenie in icja to ra buntu.
R .A .G . C a r s o n : The Mints and Coinage o f Carausius and Al- lectus. "The Journal of the B r it is h Archaeological Association" 1959, T . 22 , s . 3 9 ; i d e a : The Sequence-Marks on the Coinage of Carau
sius and A lle ctu s . W: M i n t s ,'D i e s and Currency, Essays dedicated to the Memory of Albert Baldwin. Ed. R .A .G . C a r s o n . London 1971, s . 59-64.
46 A. В r o w n : Coins of the fir s t B ritish Empire ( A . D . 287- 296).
Canterbury ( b . d . ) t a . 9-10.
*^N . S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 184-185.
48 J . C a s e y: Tradition and Innovation in the Coinage of Carau
sius and A lle c tu s . W: Roman L ife and Art in B rit a in .A Celebration in Honour of the Eightieth Birthday of Jocelyn Toynbee. Ed. J . M u n b y, М. H e n i g . T . 2 . Oxford 1977, 8 . 225-229.
49 C .J . B a i l e y : Some Notes on the Coinage of Carausius. N Circ
1 9 8 1 , T. 8 9 , s . 322.
Znaleziska monet obu rebeliantów mają naturalnie określone znacze
nie dla rozważań o cyrkulacji pieniądza na interesujący™ nas teryto
rium. Chodzi w tym przypadku o skarby em isji monetarnych, które tam zdeponowano w czasach rewolty. Spis m iejscowości, gdzie zostały ukry- te owe depozyty przedstawił C .H .V . Sutherland 50 . ¥ cytowanym opraco
waniu autor umieścił również podstawowe wiadomości o buncie w Bryta-
" С Ą
n i i i omówienie odnośnych z n a le z isk . Aktualny re jes tr tych skarbów oraz jego a n a liz a przedstawione zostały w pracy N . S hiela 52 .
Na wstępie ogólnej oceny stanu badań nad problematyką uzurpacji Karauzjusza i Allektusa trzeba podkreślić duże zainteresow anie, cza
sem wręcz fascynację tymi wydarzeniami, szczególnie w b rytyjskiej l i teraturze przedmiotu. Trudno zresztą dziwić się temu. Cesarska ka
r ie r a pierwszego z wymienionych buntowników rozpoczęła się bowiem w s y tu a cji, gdy walczył on z germańskimi piratami grasującymi w okoli
cach kanału La Manche. Uzurpator ten zorganizował nadto w B ry tan ii mennictwo, którego bardzo lic z n e produkty stanowią przedmiot za in t e resowania nie tylko archeologów czy historyków, ale także kolekcjo
nerów. Wszystko to stwarza pożywkę dla eksponowania tej po staci w najrozmaitszych publikacjach, często jedynie powielających dawniej
sze u sta len ia.
Bunt, który jest przedmiotem naszego studium, ożywiał wyobraźnię już w X V I II w. Pojawiły się wtedy pierwsze monograficzne opracowania tego problem u"^. Na szczególną uwagę zasługuje wśród nich' obszerna,
-- 573---
C .H .V . S u t h e r l a n d: Coinage and Currency in Boman Bri
t a i n . London 1 9 37 , s . 162-163.
5 1 Ibidem, s . 62-71.
52 N. S h i e 1 : The E p i s o d e . .., s . 39-93.
53 D.M . G e n e b r i e r : Histoire de Carausius, empereur de la
Grandę Bretagne, coilegue de D io clśtien et de Maximien, prouyee par
le s m edaillęs. Paris 1740} W. S t u k e l e y : The medallic History
o f Marcus A u re liu s Valerius Carausius, Emperor in Britain.London 1757-
-1759} R . G o u g h : The History of Carausius. London 1762.
dwutomowa praca W. Stukeleya54-. Została ona napisana z p o zycji zbyt mocno patriotycznie zaangażowanych i subiektywnych, pełno w n ie j błę
dów i nadmiernej im aginacji, a także szczegółów nie mających uzasad
nienia w starożytnych źródłach. Autor ten czerpał natomiast obficie ze średniowiecznej legendy o rewolcie w B ry ta n ii. Dobrą ilu stracją metod, którymi posługiwał się W. Stukeley, jest jego w cześniejsza roz
prawa o O r i u n l e ^ . Osią rozważań, które zn alazły tam miejsce, stała się moneta typu (
f)ORTYNA A V G ^ . Jest ona przechowywana w ko lekcji numizmatycznej B iblioteki Narodowej w Paryżu 57 Błędny odczyt powyż
szej legendy rewersu był podstaWą powstania hipotezy o is tn ie n iu żo
ny Karauzjusza, która miała nosić imię Oriuna. Opierając 3 ię na tym pom yśle,*. Stukeley stworzył zupełnie fikcyjną biografię tej rzeko
mej osoby. Przykładów podobnego postępowania nie brakuje także w pod
stawowym opracowaniu owego XYIII-wiecznego antykwaryaty. Warto zaz
naczyć, że już żyjący w niewiele lat później E . Gibbon ocenił więk
szość jego koncepcji jako urojenia"’®.
Rozbudzone w X V III stuleciu zainteresowania uzurpacją JCarauzjusza i Allektusa rozwijają się po dziś dzień. Przeważający procent istnie
jących p u b lik a c ji na ten temat wiąże się jednak z licznymi z n a le z is kami monet obu uzurpatorów. Pochodzą one w przytłaczającej więiszoś-
^Podstawowe informacje na temat tego autora d a li F . H а т e r- f i e l d , G. M a c d o n a l d : The Roman Occupation of B r it a in . Oxford 1924, s . 75-77; D .F . A l l e n : William Stukeley as a Numisma
t i s t . NC 1970, Seria 7 , T. 10, s . 117-132; J . M u n b y: Art, Archae
ology and An tiquaries. W: Roman L ife and Art in B r i t a i n . . . , T . 2 , s . 426-430.
55 W. S t u k e l e y : A Dissertation upon O riuna. London 1752.
56 Z °b . N. S h i e 1: The E p i s o d e ..., a. 1 2 1 , nr 19. Por. P .H . W e b b : The B ritish E m p i r e ..., s . 511, nr 5 6 5 ; G .C . B o o n : Oriuna
again. N Сir e 1974, T . 8 7 , s . 4 2 8 . 57Nr inw. 9 4 5 0 .
*!.' G i b b o n : Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Т. 1 . Warszawa
1975, s . 3 9 6 , przyp. 28 .
ci z wykopalisk dokonywanych na obszarze B r y t a n i i ^ . Туи b ard zie j za
tem dziwi f a k t , że w lic zą cej blisko ćwierć tysiąca la t h is t o r ii ba
dań nad omawianym buntem nie doczekaliśmy się m onografii, która wy
korzystywałaby w równym stopniu wszystkie gatunki posiadanych źródeł i poruszała szeroką gamę zagadnień tam występujących. Je st rzeczą o- czywistą, że vnie apełniają tej r o li dość jednostronne, a niekiedy wręcz przyczynkarskie opracowania P .H . W e b b a ^ . Są one ważne, je ś li id z ie o zestaw ien ia materiału numizmatycznego, lecz mało analityczne w przypadku tekstów lit e r a c k ic h . Autor ten ograniczył się bowiem wła
ściwie tylko do przetłumaczenia na język a n g ie ls k i niektórych r e la c j i starożytnych i średniowiecznych*^.
Wydana niedawno książka N. S hiela 62 , poprzedzona zresztą drobniej
szymi studiami tego numizmatyka^' , jest cenna i stanowi bezsprzecz-
-- rn---
Niedawno odkryto zupełnie niespodziewanie monetę Allektusa w Kownie. 2ob. Z. D u к s a : Wiadomości o znaleziskach skarbów monet na Litwie na podstawie doniesień prasowych z la t 1951-1971. WN 1973, X . 17 , s . 1 6 7 .
60 P .H . W e b b: The Coinage of A llectus. NC 1906, Seria 4 , T. 6 , s . 127-171; i d e m : The Reign and Coinage of Carausius. NC 1907, S e r ia 4 , T . 7 , s . 1-88, 156-218, 291-333, 373- 426; i d e m: The Reign and Coinage of Carausius. London 1908; i d e m: The B ritish finpine..., s . 426-570.
^ N a l e ż y zauważyć, że w pracach poświęconych dziejom rzymskiej Bry- t a n i i , G a l i i , a także epoce, w której rozegrały się interesujące пае w ydarzenia, wykorzystano natomiast n ajis to tn ie jsze źródła narracyjne, a tylko w bardzo znikomym stopniu monety. Zob. F. S a g o t: La Bre
tagne Romaine. Paris 1911, s . 118-124; C, J u 1 1 i a n : Hiatolre de l a G aule. T. 7 . Paris 1926, a . 75-84; V . 5 e a t o n: D io elśtien et la tśtrarch ie . T . 1: Guerreą et riformes (2 8 4 - 3 0 0 ). Paria 1 9 4 6 ,8 .7 1 * - 114; A .H .M . J o n e s : The Later Roman Empire 284-602. T . 1 . Oxford 1 9 6 4 , s. 38-39, 4 4 ; S . P r e r e : Britannia. A History of Roman B r i
t a i n . Cambridge 1967, s . 335-340. W polskiej liter a tu rze naukowej pro
blematykę omawianego buntu podjął po raz pierw szy W. К a c z a n o- w i с z : Uzurpacja Karauzjusza i Allektusa w św ietle ik on o grafii i legend monet (wybrane za g a d n ie n ia ). W: "H is to ria i Współczesność" T.
3 : Problemy schyłku świata antycznego. Red. А . К u n i s z . Katowice 1 9 7 8 , s . 5 2 - 6 8 .
62 P o r. p rzyp . 30.
^ N . S h i e 1 : An unpublished Coin of Carausius with BRI in the E xergue. "S e a b y ’ s Coin and Medal Bulletin" 1 9 72 , Nr 6 4 3 / H I , s . 101- - 102; i d e m : A "Quotation" from the Aeneid on the Coinage of Carau
s i u s . "Proceedings of the Vergil Society" 1 9 7 2 /7 3 , T . 12, s . 51-53}
i d e m : Some Coins of Carausius from Richborough."Archaeologia Caa-
tia n a " 1972, T . 8 7 , s . 115-120; i d e m : тле Copper Denarii of Carau-
nie duży krok naprzód w zakresie interesujących nas badań. Autor dał w niej zestaw ienia
3karbówmonetarnych pochodzących z owej epoki i późniejsze depozyty, które jednak zawierają emisje Karauzjusza i A l
l e k t u s a .
W cytowanym opracowaniu skatalogowano także zachowane eg
zemplarze złotych i srebrnych monet obu rebeliantów . Autor nie uczy
n ił jednak tego dla emisji n ajbardziej powszechnych, a zatem dla an- toninianów. Część poświęcona źródłom literackim przybrała w tej pra
cy postać rozbioru
tekstówposzczególnych d zie jo p isa rzy . Dzieło H.
Shiela
ma zatemw
dużymstopniu charakter materiałowy, a do wyciąga- nych przez tego badacza wniosków można wnosić zastrzeżenia.
Warto w zakończeniu zaznaczyć, że mimo długotrwałej h is t o r ii ba
dań nad podjętą przez nas problematyką nie starano się przez długi okres nawet w pełni zestawić wszystkich przekazów narracyjnych,doty
czących tej r e b e l i i. Nie uczyniła tego również najpoważniejsza aktu
aln ie prozopografia dla epoki Późnego Cesarstwa, którą wydano przed
s i u s . li Circ 1973, T . 81 , s . 330-332; i d e m : The Legionary Antoni- nianua of A lle ctu s. "B ritan n ia1' 1973, T . 4 , s . 224-226; i d e m : The Opes Legend on Coins of Carausius. RN 1973, S e r ia 6 , T. 15, s . 166- -168; i d e m : Nowe spojrzenie na brytyjskie monety Carausiusa i Al
le ctusa (o p r a ć . M. K o z a k i e w i c z ) . BN 1974, Nr 7 ( 9 5 ) , s . 125 -127; i d e m : Un аигеиз de Carausius conserve au Cabinet de 3 Mśdair les de P a r is . RN 1974, Seria 6 , T . 16, s . 163-166; i d e m : More De
n a r ii of Carausius. N Circ 19 75 , T. 8 3 , s . 5 6 ; i d e m: A new Aureus of Carausius. JMP 1971/72 (opubl. w 1975 г . ) , T. 5 8 /5 9 , s . 142-143;
i d e u : An allectan Hoard from Surrey. N C irc 1975, Т. 8 3 , s . 23 6;
i d e m: The Coinage of Carausius as a Source of vulgar la tin Forms.
"B ritan n ia" 1975, Т. 6 , s . 14-6-149* i d e m : An Introduction to the Coinage of the fir s t B ritish Empire. "Numismatic Journal of the Royal Numismatic Society of New Zealand incorporated" 1975, T . 13, s . 161- -164; i d e m : A new Coin of Carausius. N Circ 1976, T. 8 4 , s . 11-12;
i d e m: A small Coin Hoard from Droitwich. tf: Coin Hoards 19 76 , T. 2, 3 . 52-53; i d e m : The BRI Coins of Carausius. NC 1976, Seria 7 , T.
1 6 , s . 223-226; i d e m: An Aureus of Carausius from Hertfordshire (winno być Hampshire - informację taką otrzymaliśmy od autora).N Circ 1976, T. 8 4 , s . 7 0 ; i d e m: A Denarius of Carausius from Witcombe.
" Transactions of the Bristol and Gloucestershire Archaeological So
ciety" 1976, T . 94, s . 141. Zob. także i d e m : Carausian and a l lectan Coin Evidence from the northern Fron tier. "Archaeologia Aelia- n a " 1977, Seria 5 , Т. 5 , s . 75-79* i d e m : Some Denarii of Carausius, I» Circ 1979, T. 8 7 , s . 10-12; i d e m: Another BRI Coin of Carausius,
?пЕлГС T . 8 7 , s . 336-337; i d e m : Carausian R a r it ie s. N Circ
1 9 3 0 , T. 88 , s . 42-43; i d e m : Carausius Et Fratres S u i. BNJ 1978
(o p u b l. w 1980 г . ) , T. 4 8 , a . 7-11.
kilkunastu laty***. Pokusił się o to natomiast w 1977 r . N. S h i e l ^ . Brak u niego jednak panegiryku ku czci Konstantyna W i e l k i e g o ^ , a
67 68
także epitomy z dziełka Aureliusza Viktora i kroniki Teofanesa . Dopiero zaten w niniejszym opracowaniu staramy siq po raz pierwszy przedstawić i wykorzystać kompletne zestawienie źródeł historiogra- ficznych na temat uzurpacji Karauzjusza i A lle k tu s a . Uwzględniając zaś obecny, bardzo zaawansowany stan r e je s t r a c ji źródeł numizmatycz
nych, związany eh z obu buntownikami, należy stw ierdzić, że motemy o- becnie poddać a n a l iz i e , praktycznie rzecz b io rą c, całokształt zacho
wanych do nassych czasów źródeł do omawianej problematyki.
^ A . H . M . J o n e s , J .R . M a r t i n d a l e , J. M o r r i e : The Pr^sopography.. . , s . 4 5 , 180-181.
6 ^N. S h i e 1 : The E p i s o d e ..., s . 1-3.
^ Z o b . przyp. 7 . 67 'Z o b . przyp. 15.
68 Zobe p rzy p, 19.
ROZDZIAŁ II
Cesarstwo Rzymskie w drugiej połowie III w.n.e. — zarys dziejów epoki
Po śmierci Aleksandra Sewera (222-235) Imperium zostało owładnię
te głębokim, strukturalnym kryzysem. Zarysował się on bowiem zarówno w sferze p o litycznej, ekonomicznej, społecznej, jak i w obrębie z j a wisk kulturowych^.
Nie ulega wątpliwości, że jednym z istotnych czynników, który wpły
nął na ów kryzys, było zagrożenie granic Cesarstwa.
W 224 r . doszło w Iranie do przewrotu. Władzę objął A rda szir, oba
lając panowanie partyjskich Arsacydów i początkując dynastię Sassa- nidów. Pochodzili oni z Persydy, a więc z obszaru, który-był siln ie związany z tradycją staroperską. Jest więc rzeczą zrozumiałą, że no
wa dynastia dążyła do przywrócenia in s ty t u c ji, 4 także świetności I- ranu z czasów, gdy rzą d zili tam Achemenidzi.
Jednym z celów polityki Sassanidów było przywrócenie dawnych gra
nic monarchii perskiej. Rezultatem takich dążeń stał się k o n flikt z
Cesarstwem Rzymskim. Trzeba jednak pamiętać, że owa polityka nie o-
znaczała wprowadzenia do stosunków między obu monarchiami jakiegoś
nowego elementu. Nowsze badania pozwalają bowiea na stwierdzenie, że
już Arsacydzi zażądali od Rzymu zwrotu ziem, które należały w przesz-
ło śc i do Achemenidów. Sasean id zi wznowili ten program i re a lizo w a li jego zało żen ia z dużo większą energią i nakładem aił niż poprzedni
cy. Należy również zauważyć, że pierwsi przedstawiciele nowej dynas
t i i - A rdaszir I oraz Szapar I - byli bez w ątpienia utalentowanymi wodzami. Wspomniane wyżej zjaw iska przyczyniły się do tego, że ini-
cjatywa m ilitarna w owych zmaganiach stała się udziałem Iranu . 2
W 230 r . A r d a s zir zaatakował Mezopotamię, Syrię i Azję M niejszą.
Aleksander Sewer zdołał wprawdzie powstrzymać napastników, ale na
jazdy perskie n ie ustały. Walki na tym froncie kontynuował bez więk
szego sukcesu Gordian I I I (238- 244). Zmagania z Iranem obserwujemy również w czasach F ilip a Araba (244- 249). Zakończyły się one wówczas pokojem, w myśl którego Rzymianie zatrzymali część Armenii i Mezopo
tamię.
Szczególne n asilen ie walk rzymsko-perskich miało miejsce w latach rządów W aleriana (253-260) i R allien a (2 53 - 26 8). Spektakularnym prze
jawem zwycięstw Szapura w tej wojnie było w zięc ie do niewoli pierw
szego z wymienionych cesarzy (260 r . ) . Persowie zagarnęli podczas o- wej kampanii Armenię, Mezopotamię, C y lic ję , jak również Kapadocję.
Ciężkie walki toczono wtedy na -terenie S y r i i. T a* też załamała się irańska ofensywa. Kres jej położył władca Palmyry Odenat, któremu u- dało się wyprzeć wroga poza lin ię Eufratu. Sukces ten t miał również istotne konsekwencje dla dziejów wewnętrznych Imperium Rzymskiego w tej epoce. Zwycięstwo Odenata spowodowało bowiem przyznanie mu du-
' f ' •
