Książka w dawnym sensie tego słowa. Recenzja : J. Mariański, Między sekularyzacją i ewangelizacją. Wartości prorodzinne w świadomości młodzieży szkół średnich, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2003.

Omówienia i recenzje 401

Sławomir BANASZAK

KSIĄŻKA W DAWNYM SENSIE TEGO SŁOWA

Tytuł książki ks. Janusza Mariań­

skiego precyzyjnie określa problem, do którego się odnosi. Należy jednak pod­

kreślić, iż Między sekularyzacją i ewan­

gelizacją1 nie dotyczy wyłącznie wartoś­

ci prorodzinnych w świadomości mło­

dzieży - jak wskazuje podtytuł. Erudy­

cja autora, umiejętne posługiwanie się materiałem faktograficznym oraz przede wszystkim doświadczenie bada­

wcze i obserwacja współczesnych zja­

wisk i procesów społecznych pozwalają mu na formułowanie wniosków daleko wykraczających poza postawiony prob­

lem. Stąd książka ks. J. Mariańskiego stanowi niezwykle cenny głos w dyskusji na temat moralnych postaw Polaków czy - używając heglowskiej kategorii Sittlichkeit - obyczajności współczesne­

go społeczeństwa polskiego. W omawia­

nej pracy myśl prowadzona jest bardzo klarownie i konsekwentnie. Na pod­

kreślenie zasługują także rozległe od­

niesienia teoretyczne, znajdujące swój wyraz w obszernej bibliografii, oraz wy­

J. M a r i a ń s k i , M iędzy sekularyzacją i ewangelizacją. Wartości prorodzinne w świa­

domości m łodzieży szk ó ł średnich, Towarzy­

stwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lu­

belskiego, Lublin 2003, ss. 555.

korzystanie przez autora wyników ba­

dań empirycznych prowadzonych przez innych badaczy polskich i zagranicznych.

W pracy znajdziemy także szereg cen­

nych, oświetlających problem, odniesień historycznych.

Książka składa się z sześciu rozdzia­

łów, wstępu i zakończenia. Zawiera również bibliografię oraz streszczenie w języku angielskim. Autor zamieścił ponadto kwestionariusz ankiety, który wykorzystany został w badaniach prze­

prowadzonych wśród młodzieży szkół średnich.

W rozdziale pierwszym, zatytułowa­

nym „Teorie przemian wartości proro­

dzinnych”, ksiądz Mariański przedsta­

wia trzy koncepcje czy - jak woli je na­

zywać - teorie: sekularyzacji, indywi­

dualizacji oraz ewangelizacji. Zostały one przez autora wybrane dla wyjaśnie­

nia przemian społeczno-kulturowych oraz religijno-moralnych we współczes­

nym świecie, w tym i w Polsce. Koncep­

cje te, zdaniem Mariańskiego, dopełnia­

ją się wzajemnie i łącznie stanowią do­

brą podstawę diagnozowania rzeczywis­

tości. Są one według autora zapleczem prezentowanych badań empirycznych.

Rozdział drugi, zatytułowany „War­

tości prorodzinne jako przedmiot badań

402

t

Omówienia i recenzje

socjologicznych”, rozpoczyna się cieka­

wym paragrafem na temat przemian, ja­

kim podlega współczesna rodzina. Au­

tor wskazuje na dominujące tendencje tych przemian, między innymi na stop­

niowe odchodzenie od społecznego sankcjonowania moralności, na dążenie do autonomii, wolności i samorealizacji w sferze moralności małżeńsko-rodzin- nej czy propagowanie innych niż mał­

żeński modeli życia rodzinnego. W ko­

lejnych paragrafach autor przechodzi do określenia problemu, hipotez bada­

wczych oraz omówienia cech demogra- ficzno-społecznych i religijnych bada­

nych osób. W badaniach przeprowadzo­

nych w latach 1997-2000 w siedmiu miastach Polski: Jastrzębiu Zdroju, Chełmie, Rzeszowie, Lublinie, Gdań­

sku, Poniatowej i Rykach, ksiądz Ma­

riański posłużył się techniką ankiety au- dytoryjnej. Przeprowadzono ją wśród dwu tysięcy dwustu trzydziestu dziewię­

ciu uczniów klas pierwszych i matural­

nych klas liceów ogólnokształcących, techników i liceów zawodowych.

W kolejnych rozdziałach: trzecim, zatytułowanym „Rodzina w ogólnym systemie wartości”, czwartym - „War­

tości prorodzinne a życie seksualne”, piątym - „Odpowiedzialne rodziciel­

stwo, wierność małżeńska i trwałość ro­

dziny jako wartości prorodzinne” oraz szóstym, opatrzonym tytułem „Rodzina pochodzenia jako wartość”, autor pre­

zentuje wyniki badań empirycznych, i to nie tylko własnych. Mamy tu raczej do czynienia z próbą syntezy stanowisk teoretycznych oraz próbą badań nad wartościami prorodzinnymi i moralnoś­

cią współczesnego społeczeństwa pol­

skiego. Stąd określenie rozdziałów trze­

ciego, czwartego, piątego i szóstego mianem empirycznych nie oddaje w peł­

ni ich charakteru oraz wieloaspektowe­

go i pozbawionego stronniczości ujęcia poruszanych w nich zagadnień. Prezen­

towana analiza może być nazwana ana­

lizą dynamiczną. Prowadzona jest bo­

wiem z punktu widzenia przeobrażeń społeczno-kulturowych, jakie dokonały się i nadal dokonują w związku z tak zwaną modernizacją społeczną. Jak za­

uważa autor: „Kult nowości i ciągłe po­

szukiwanie zmian utrudniają stabilizację wspólnoty rodzinnej, sprawiają, że więzi społeczne, a także więzi rodzinne, stają się labilne lub w ogóle się rozpadają.

Procesy te stwarzają poważne trudności w przetrwaniu rodziny i powodują jej niestałość” (s. 397).

Ks. J. Mariański analizuje wybrane aspekty moralności rodzinnej. Prezen­

tuje poglądy młodzieży na temat prefe­

rowanych modeli małżeństwa i rodziny, współżycia przedmałżeńskiego i małżeń­

skiego, wartości decydujących o trwałoś­

ci małżeństwa i rodziny, wreszcie oceny domu rodzinnego czy stylów wychowa­

nia. Jako zmienne niezależne bierze pod uwagę między innymi płeć, religijność, typ szkoły. W większości zmienne te, ze statystycznego punktu widzenia, sła­

bo różnicują opinie badanych osób.

Zmienną o większej mocy dyskrymina­

cyjnej byłoby miejsce - mierzone pozy­

cją rodziców - w strukturze klasowo-sta- nowej społeczeństwa polskiego. Wyma­

gałoby to jednak od autora zrezygnowa­

nia z - jak się wydaje - zbyt ogólnej klasyfikacji pochodzenia społecznego, podziału na inteligenckie, robotnicze i chłopskie (por. kwestionariusz an­

kiety).

Książka autorstwa ks. Janusza Ma­

riańskiego dotyczy ważkiej problematy­

ki socjologicznej. Istotnym elementem

analizy jest poszukiwanie takich ele­

Omówienia i recenzje 403

mentów w strukturze moralności, w tym moralności rodzinnej, które uległy zmia­

nie. Myśl autora wykracza jednak dale­

ko poza modny dziś nurt odnajdywania w rzeczywistości społecznej tego, co ab­

solutnie nowe, co właśnie się staje.

Ksiądz Mariański próbuje raczej wska­

zać pewne uniwersalne formy zjawisk i procesów społecznych. Innymi słowy - jest w jego analizie miejsce na to, co stare, dawne, czyli na to, co już się stało.

W kategoriach nieustannej zmiany niektórzy badacze przywoływani przez autora skłonni są ujmować rzeczywis­

tość społeczną, w tym moralność. Ks. J.

Mariański, referując ich poglądy, stwier­

dza, że: „Postmodernistyczna etyka for­

mułuje ważne i krytyczne pytania, jak w ogóle jest możliwa prawdomówność czy sprawiedliwość we współczesnym świecie, pozbawionym ogólnie obowią­

zujących zasad, w którym trzeba podej­

mować coraz to trudniejsze decyzje”

(s. 90). Pytania są z całą pewnością waż­

ne, jednak fałszywa jest diagnoza współ­

czesności. Fałszywa, gdyż nie żyjemy w świecie pozbawionym zasad, lecz ży­

jemy w świecie, gdzie zasady te są naru­

szane. A to bardzo istotna różnica. Na­

leżałoby ponadto odpowiedzieć na pyta­

nie, kto (jakie kategorie społeczne) owe zasady lekceważy. W tym sensie eufe­

mizmem jest przytoczone przez autora (por. s. 91) stwierdzenie N. Luhmanna wyrażone w Die Gesellschaft der Gesell- schaft2, że oto mamy do czynienia z de­

stabilizacją uniwersa lis tycznej moral­

ności. Należy żałować, że ks. J. Mariań­

ski nie podjął otwartej dyskusji z tymi poglądami. Nie podjął też dyskusji z po­

glądami dotyczącymi przyczyn obecne­

go stanu rzeczy, na przykład ze stano­

2 Suhrkamp, Frankfurt/M 1997.

wiskiem, iż charakterystyczne dla współczesności wszechobecne ryzyko należy wywodzić z technologii i z nieby­

wałego, wprawiającego w ruch i determi­

nującego całokształt życia społecznego postępu technologicznego (por. s. 88n.), który od lat bez mała dwustu pięćdzie­

sięciu uznawany jest za główne źródło wszelkich powodzeń i niepowodzeń.

Ks. J. Mariański słusznie zdystanso­

wał się natomiast od takich koncepcji, które skłonne są niektóre zjawiska spo­

łeczne ujmować w kategoriach rynku.

Dziwi jednak fakt umieszczenia swojej opinii w przypisie (por. s. 103). Na ob­

szerniejszy komentarz zasługiwałyby re­

dukcjonizm ekonomiczny, wyrażający się w sprowadzaniu wszelkich sfer życia społecznego do gospodarki, w rozpatry­

waniu na przykład zjawisk religijnych w kategoriach popytu i podaży, jak rów­

nież nieustanne mylenie - by użyć języ­

ka Maxa Webera - zjawisk ekonomicz­

nych, doniosłych ekonomicznie oraz ekonomicznie uwarunkowanych.

Podsumowując, można powiedzieć, iż książka Janusza Mariańskiego przy­

najmniej z dwóch powodów jest nieco

„nie na czasie”. Po pierwsze, upow­

szechnia się dziś w naukach społecz­

nych, czy węziej - w socjologii, następu­

jący model pisania prac: powinien być jeden i tylko jeden rozdział teoretyczny oraz kilka rozdziałów wyłącznie empi­

rycznych. Wziąwszy tę tendencję pod uwagę, należy stanowczo stwierdzić, iż Między sekularyzacją i ewangelizacją w tym modelu się nie mieści. Rola teorii jest w niej bardziej doniosła. Dotyczy to również rozdziałów, w których zamie­

szczane są analizy empiryczne. Splatają się one bowiem nieustannie z wypraco­

wywaniem przez ks. J. Mariańskiego

własnego stanowiska teoretycznego.

404 Omówienia i recenzje

Przytaczane są również tezy innych au­

torów albo raczej przytaczane, omawia­

ne i konfrontowane z rzeczywistością.

Takie postępowanie ujawnia nie tylko autorską znajomość określonych stano­

wisk. Zakłada również trud ich zrozu­

mienia, wyrażenia w języku teoretycz­

nym ich autorów, przetworzenia i wresz­

cie uczynienia z nich narzędzi analizy współczesnych zjawisk i procesów spo­

łecznych. Jest to zadanie niełatwe, wy­

magające znacznej kompetencji intelek­

tualnej .

Drugim powodem określenia oma­

wianej pozycji jako książki „nie na cza­

sie” jest trudność ulokowania jej na ryn­

ku prac socjologicznych. Można na nim bowiem dostrzec publikacje zwarte li­

czące od osiemdziesięciu do stu stronic,

w zwięzły sposób charakteryzujące problem. Chudną zresztą nie tylko owe publikacje zwarte, ale również niektóre czasopisma socjologiczne. W przypadku

książki ks. J. Mariańskiego z tą sytuacją nie mamy do czynienia. Między sekula­

ryzacją i ewangelizacją jest po prostu książką w dawnym sensie tego słowa.

Autor pokazał, iż z tak doniosłym i ma­

jącym w socjologii wielowiekową trady­

cję przedmiotem badań, jakim jest mo­

ralność, nie można rozprawić się na kil­

kudziesięciu stronach. Dowiódł także, iż nieuleganie doktrynie mówiącej, że czas to pieniądz, pozwala w sposób wielo­

stronny i pozbawiony uproszczeń spoj­

rzeć na wybraną problematykę bada­

wczą.