XXH* jaro. N° 306 (2) a Monata a Februaro 1926
ESPERANTO
Oficiata organo de UN!VERSALA ESPERANTO-ASOCtOFONDiNTO: HECTOR HODLER GViDANTO: D-ro EDMOND PRiVAT
R D R E S O D E L A R E D A K T E J O K A J A D M I N t S T R E J O : i2, B O U L E V A R D D U T H Ć A T R E , G E N Ć V E La RedaA(e;o ne ponas resendi manusAriptojn. Las ta dato por rtceco; /a 75a de ćiu tnonato. On; sArt&u tre tegebte Aa; Aonserou Aopton.
J A R A A B O N O
S im p ia a b o n o ... . t0.— Er. Sv Knn ia membrcco de U E A ... . t2.50 F r. Sv U n u n u m e r o ... . 1.— Fr. Sv Spisa pośtćeAo /. 2370. — La abono; Aotnencigas en januaro
a R EK LA M O
A nonco (unu centimetra koionero) . 2.50 Fr. Sv A n o n c e t o ( i i i n i o : 1 0 v o r t o j ) ... . 0.75 F r .S v K orespondado (i e n s k r i b o ) ... . ].— Fr. Sv
E N H A V O
Du pojo; ai mondtingoo, Edmond Privat (2)).
Socia v iv o : KroniAo de i' iniernacia pipo (22). — EduAa pago de i'R ousseau (23).
E[ n a tu ro kaj scienco: Simiieco inier <a ćina Aa; egipia ideo- gra/io, tau Won Kenn (24). — JVuna Hindujo (25). — Aioioj (25).
L iteratu ro : E I.L aćardenisfo", RabindranathTagore (26-27) — SAuipiario en AmeriAo, P S. (27—28). — La Monio esfas iniciado, Emi)e Duperrex (29). — Mia unua panłaiono, Abei Kommak (29—30). — Legendo, Stanisław Braun (30).
Lingvaj stu d o j: EnAonduAo ai ia joneiiAo, P. Stojan (3)) T ra ła mondo e sp e ra n tista : Esperaniisia; proMemo;*, H. J
(32—33). — KroniAo (33-37). — /niernacia Centra Romiiaio de (a Esperanfo-Mouado (37). — La Rnanca siaio de LtEA.
Hans Jakob (38) — OJiciaia in/ormiio de CEA (39) — 7*ra ia gazefaro (39—40). — (Via; moriinio; (4t). — Esperanłisia paroiejo (42). — Esperaniisfa pipo (42).
Rekiam oj (43—48).
Du voioi a) mondł<ngvo.
Kiu senpartie observas en ia mondo ia movadon por heipa mondiingvo povas konstati, ke gi dividigas en du anaroj sekv- antaj du maisamajn vojojn: Unuj revas je iu supera komisiono interśtata au superśtata, kiu iine ekzamenos ciujn ideojn au pro- jektojn kaj decidos ion. Aiiaj dubas cu tiu komisiono iam ek- zistos kaj, por ne perdi tempon, disvastigas tuj en ia mondo Unu praktikan heipiingvon rićigantan kaj progreśantan mem per sia propra uzado.
Por maiionge sin esprimi, oni povas — kvankam ne tutę akurate — nomi ia unuan vojon ia teoria kaj ia atian ia praAtiAa.
Kiu estas prava kaj kiu pii iorta?
Pri iorteco en nombroj estas neniu dubo. La praktikuioj.
t. e. ia esperantistaro, reprezentas ia nau dekonojn de ia tuta movado por mondiingvo kaj Esperanto estas muite pii konata en ia mondo, ne nur oi ciuj aiiaj sistemoj kunę, sed eć oi la ideo mem pri mond!ingvo.
Nun pri praveco. Tiuj nau dekonoj iaboras diiigentc por tuj apiiki tion, kion iii proponas. iom post iom iii enkondukas Esperanton en diversajn uzkampojn kaj iom post iom ia iingvo, en ia komenco nur vortareto kaj gramatiketo, iormigas pii kaj pii riće kaj vive, poiurata. per ia sperto. Post [ongaj jaroj de seniaca konstanteco, ia uzado de Esperanto povos generaligi kaj ia probiemo de mondiingvo estos soivata tutę naturę kaj sen ia ajn aiia mirakio oi tiu de pacienco . . . kaj genio.
Memoru ia vortojn de Viktor Hugo: .G enio estas longa pa
cienco".
Do, se ia teoriuioj, ia cetcra dekono, maipravus kaj se ne- niam venus ia revita komisiono, ia aiero estus tamen savata kaj ia ceio atingita per ia ionga vojo.
Nun supozu, ke ia teoriuioj pravas kaj kc iam venos ia iarna komisiono. Ću ia praktikuioj maiheipos tion per sia gisa
iaborado? Tutę ne, eć kontraue. iii estos ia ceia kauzo de tia oiiciaia decido. La praktikuioj vo)e-nevoie iaboras tutę senpage je ia proiito de ia teoriuioj perćio, kion iii iaras: iii havigas ia tingvan materiaion por anaiizi, diskuti kaj kritiki, ia sperton por observi, ia vivon por ierni. Antau. cio iii alportas ai ia mondo ia pruvon, ke heipa mondiingvo povas iunkciadi tutę sukcese.
Se iii. ia esperantistoj, cesus iabori, ia ceteraj, ia teoriuioj, povus tuj iermi ia butikon. La ideo pri mondiingeo jam ne ek- zistu siirm e sen ia praktikuioj.
Nun pri ia teoriuioj. Kie) decas, iii mem estas dividataj en muitaj takoj: unuj okupataj je reiormado dc Esperanto, aiiaj je proponado de novaj sistemoj, ceteraj je studado kaj komparado de ćiuj. Se iii pravas riiate ai ia komisiono, iii aiportos a) gi tre divcrsko)oran materiaion, iom kapturnigan pro manko de unueco en konkludoj, sed ćiam interesan en si mem.
Sed se iii maipravas kaj se ia komisiono neniam vcnos, cu iii havos ia senton. kiei la praktikuioj. ke iii ćiuokaze hetpis ia mondiingvan ideon kaj iaciiigis ia vojon ai ia tuta aiero? Ne ciuj povos tion scnti. Dum ia esperantistoj servas ia ideon per sia ciutaga iaborado, keikaj teoriuioj maiheipas gin okupante sin je nura barado de vojo ai ia praktikuioj. Tutę bari iii ja ne povas, cc grandę bari ne, sed maiagrabiigi kaj iom mairapid- igi jes. Esperanto marSas tamen antauen ćiam pii iorte. Keikaj teoriuioj ne jaiuzas tion. iii gentiie daUrigas sian apartan stud- adon lau scienca metodo neniam jetante stonojn sur ia vojon de ia praktikuioj.
Kiai? Car iii mem sentas, ke la komisiona aiero estas nur revo. E b ie g io k a z o s , c b l e n e . . . p i i e b t e n e . T iain ccesas ne diiekti ia certajon pro ia neccrtajo.
Edmond Prioaf.
& E S P E R A N T O * N ° 2 22 (2)
S O C I A V IV O Kroniko de i' internacia vivo.
/nfernacfa Komitato de derno^ra/a agado por /a paco (34 Bd.
Raspail, Paris) arangis ]a kyinan kongreson en Lukscniburgo de 9 gis 14 septembro 1925. interalic la kongreso adoptis rezo- luciojn, kies principoj eslas jenaj: 1. ke la Protokolo deóenevo estu sankciita kaj ke oni atingu konkordon por gia reallgo!
H. ke la nunaj intertraktadoj rapide konduku al akordigo pri sekureco kaj arbitrado, al interkonsento inter Germanio, Belgio, Granda Britujo kaj Francujo, en kadro de la Ligo de Nacioj:
Hi. ke la protekto de la malplimultoj estu stariglta en ciuj regnoj sub auspicioj de la Ligo de Nacioj; iV. ke estu iorigitaj pasportaj lormalajoj, doganaj baroj, kaj estu kreita la internacia stabila mono; V. ke la Ligo de Nacioj esploru problemon de la inter
nacia juro, kaj la politikaj rondoj atentu pri la neceso demokrat- igi la organizan statuton de la Ligo de Nacioj. precipe de gia konsilantaro; VI. Estu entreprenita la energia agitado je iavoro de la „nov-malriculoj", speciale de intelektaj iaboristoj; VII. ke la paciiistaj asocioj en 6iuj landoj agu sur la ministrejoj de 1' popola instruado, kaj sur la ekleziaj estraroj, kun celo lorigi el la oliciala instruado la malbonajn lemolibrojn, ke la gepatroj pacemaj protestu kontrau la iibroj kiuj ekscitas la interpopolan malamon, kaj penu detrui ce ia inlanoj la militemajn kaj brutak jr.
instinktojn.
Internacia O/Icejo por la de/endo de indigeno; (30 rue Verdaine, Genbve) organizis la duan generalan kunvenon de la Ligo por la delendo de indigenoj, en óenevo, 3 septembro 1925, sub la prezido de S-ro R. Ctapar&de. Estis reprezentitaj: Danmarko, Francio, Germanio, Granda Britujo, Italio, Lahrio, Peruo, Portu- gaio, Rusio, Svis!ando, Usono. Estis adoptita rezolucio kiu petas la Ligon de Nacioj krei specialan sekcion ce la Internacia Labor- oticejo por sekvi la porindigenan movadon. Sekvonta kunveno estis iiksita en Genevo, septembro 1927.
/nstitufo de la Pac-Oceaną/ interriiato/ (Institute ol Paciiic Relations, Hono)ulu-Havajo) havis sian unuan konlerencon de 30 junio gis 14 juiio 1925 en Honolulo. Partoprenis 111 personaj membroj el: Australio. Ćinio, Filipinoj, Havajo, Japanio, Kanado, Koreo, Nov-Zelando, Usono. Oni diskutis pri ekonomio, indu- strio, komerco, socia vivo de ia Pac-oceanaj landoj. Oni asignis por )a Instituto 75000 dolarojn de ćiujara monheipo. La kon- lerencoj okazos ciudujare ciam en la Pac-oceanaj landoj. La proksima estos ree en Honolulu 1927.
Internacia Hsocio de la /lero-lra/IRo (39 Mauritskade, Hago) arangis sian 14-an kunsidaron en Bruselo, 25 kaj 26 augusto 1925.
Oni decidis olicialigi du lingvojn: Irancan kaj anglan; en okazo de dubo la Iranca estos sole konsiderata. Oni diskutis interalie pri ia starigo de stabila internacia mono, de modela Sip-pasporlo, de modela pilota kontrakto, pri la impostoj, asekuroj, horaroj, respondecoj de la aero-kompanioj. Oni starigis komisionónpor enkonduki Esperanton kieł !ak!ingvcn. Sekvonta kunsidaro estos en Parizo, 15 lebruaro 1926.
Inlernacia Noo-Lerne/a O/tcę/o (10 Chemin Peschier, Champel, Genbve) organizis 4-an kongreson de la Internacia Ligo por Nova Eduko en Heidelberg de 2 gis 15 julio 1925 Estis reprezentitaj 28 nacioj kaj 7 registaroj. La sola dcziresprimo ests adoptita:
„Ke estu starigita en ćenevo, sc cble kun helpo de la Ligo de Nacioj, internacia olicejo pri eduko, kiu servu centro de do- kumentado kaj disvastigo de la lerno problemoj."
Unfpersala Federacio de EduA-Asocio; (Augusta, Maine, U. S. A ) havis sian 2 an Konlerencon en Edinburgh de 20 gis 27 julio 1925. Estis reprezentitaj 12 landoj kaj la Ligo de Nacioj.
Inter la rezolucioj adoptitaj estas: starigo de tutmonde lestota
„tago de la internacia bonvolemo", neceso por la instruistoj kon- atigi kun la internaciaj demandoj, rekomendo pri internaciaj vojagoj kaj interSangoj de la instruistoj, helpo al la naciaj ko- mitatoj, kiuj volas organizi internacian korespondadón de la lern- antoj, relormo de la instruado de geogratio, historio, juro, kiuj devas esti lau sia esenco ne nur naciaj, sed ankah internaciaj.
Uninersala Federacio de Studenta/ Kristan-Asocio/ (16 Bd.
des Philosophes, Gen&ve) havis la kvaran konferencon de sia sckcio pri Universitata Interhelpo, en Genbve kaj Gex, de 4 gis 12 augusto 1925. Ćeestis 220 detegitoj el 28 landoj. Sekvonta konterenco okazos en Karlovci, Sudslavio, de 20 gis 30 augusto 1926.
ilnioersaia /Mianco por la Internacia AmiAeco per la FAIezia perado (41 Parlament Street, London) havis kunsidon de sia ko- mitato en Stockholm, de 6 gis 8 augusto 1925. Estis reprezent
itaj 26 cetaj landoj (krom Brazilo, Kanado, Meksiko, Rusujo).
Interalie oni adoptis jenajn rezoluciojn:
1. rekomendas al ćiuj registaroj la grandajn principojn de arbitrado, sekureco, senarmigo;
11. insiste petas la registarojn kontribui al la kristana misio inter la popoloj — per la parolo, plumo, amo kaj predikado;
III. deziras atentigi la Ligon de Nacioj pri la tnizero en kiu trovigas centmiloj da rilugintoj, precipe, en Greklando kaj Bułgario;
IV. sugestas pli largan kaj malSovinistan manieron de in
struado de la historio en la lernejoj.
Internacia Unio de Helpo al In/ano/ (31 Quai du Mont-Blanc, Genbve) havis sian 1-an Kongreson en Genevo de 24 gis 28 au
gusto 1925. Partoprenis 700 anoj el 54 landoj, plejparte oliciale reprezentitaj. Estis diskutataj kaj adoptitaj multaj rezolucioj pri la inlanaj higieno, edukado, helpo, pacinstruo, delendo ktp. Estis starigita konstanta olicejo de la unio kun celo sciigi al la regist
aroj kaj interesataj institucioj la adoptitajn rezoluciojn.
Internacia Virina Ligo por ia Paco kaj la Libereco (12 rue du Vieux-Coll&ge, Genbve) havis kunsidon de sia komitato en Innsbruck de 10 gis 15 julio 1925, kie 13 nacioj reprezentigis.
Inter la adoptitaj rezolucioj ni trovas jenon: „La komitato LIFPL ree kondamnas la armiluzon por la likvidado de internaciaj kon- Hiktoj, . . . varme akceptas la principojn de senarmigo kaj arbitr
ado enkondukitajn en la 6eneva Protokolo, . . . konsideras ke la nunaj malordo en Egipto kaj milito en Maroko estas latalaj sekvoj de la militakirema politiko, . . . insiste petas la Ligon de Nacioj organizi konstantan inlormadon pri la naciaj malplimultoj".
Sekvonta kongreso de la Ligo okazos en Irlando, somere 1926.
Austrio. „Neniam plu la militol* — tia estas skribajo gravur- ita sur la monumento, dedicita al la memoro pri 10000 civitanoj, mortaj pro la militaj vundoj. La monumento estas starigita- de la socialista urbestraro en Wien.
f f t „Buttettn !r;'mesfriet de rensetgnements sur - toeuure des orgdr!!sdtio:.'s [nfernef/onefes" Au/
„Buttettn d'tn/ormatton de ta reconctttdfton tnter- nattonate".)
N° 2 * E S P E R A N T O * 23 (3)
Eduka pago de Hnstituto J. J. Rousseau.
Nia Instituto estas ternejo de Eduk-sciencoj, tondita antau t3 jaroj. En tiu ternejo, destinita at estontaj edukistoj, oni sin okupas pri ciuj probtemoj ritataj a) ta intano kaj at ta eduko.
Tie oni deziras ke ta instruado estu pti attoga, ptibone adaptita at bezonoj de ta intano. Sed kiet renovigi ta pedagogiajn me- todojn? Tutę simpte: itin tondante, ne sur teorioj pti au matpti arbitraj, sed sur ekzakta kono de ta intano mem, de tia intelekto, de tia memoro, unuvorte sur ta in/ana psikotogio.
Nun starigas ptua demando. Kiet ekkoni ta inianon? La respondo estas tuja. Por ekkoni ta infanon oni devas iin studi per aptiko de ta metodo komuna at ciuj sciencaj esptoroj, t. e.
de ta metodo eksperimenta. Observi, poste eksperimenti, tine generatigi, t. e. serći iormutadon de ta tegoj.
Kion tio signitas? Jen estas ta intanoj submetitaj at ta eksperimentoj. Sed, vi pensas, ta intano ne estas kobajo, oni ne rajtas tin trakti kiet objekton de eksperimentado, kiet animaton de taboratorio „tntano ne estas kobajo." Tia estas ta ordinara protesto de ta kontrauutoj at ta moderna pedagogio. Gi etvokas vizion de etaj „hindaj porkoj" tordonitaj at ta terurajoj de ta vivesekcio.
Gepatroj . . trankvitigu! Neniu intencas mattermi ta kraniojn por mikroskope ekzameni ta grizan materion de viaj idoj, nek patpi ta truntojn por tie serći gibeton de ta katkuto au de ta desegno. Tamen ni pripensu ta kontraudiron: ni montru ke ta ternejaj eksperimentoj estas ta kondićo mem de ta progreso;
apenau estas bezono diri ke ći tiuj eksperimentoj nenie) povas matutiti at ta „submetitoj" (sujets). Jen unu grava pedagogia probtemo kiun ni indikas kiet ekzempton: en kioma ago oni komencu ta studon de iu tremda )ingvo pour gin posedi utitig- ebte en ta i5-jara ago? Du ćetaj tezoj tie kontraustarigas.
Unuj diras: oni komencu ta studon tauebte ptej frue, uzante ta senperan metodon, oni montru at ta intano objektojn kaj diru itiajn nomojn, igante tin tormi netongajn trazojn Atiaj diras:
oni devas atendi gis kiam ta intano konos bonę sian patrinan tingvon kaj havos sutićan gramatikan materiaton; oni komencu ta studon de ta tremda tingvo per metoda prezento de ta gra- matiko. Kaj certe, ta unuj kaj ta atiaj havos argumentojn spritajn, eć konvinkajn. Sed kiaj ajn estu ta argumentoj kaj ta autoritato de adeptoj de tiu au de atia sistemo, sote ta eksperimentoj, metode kaj tojate kondukitaj, permesos tari etekton en ta kom- petenta maniero.
Sed, tiam, kiet tari ta eksperimenton? — Aptikante ta du sistemojn samtempe at du grupoj da ternantoj, kaj komparante ta rezuttojn. Estas memkomprenebte necesa ta ebteco kompari ta du grupojn kaj ta du instruistojn. Tio signitas ke ta eksperi
mentoj estas detikataj kaj ta konktudoj devas esti tormutitaj kun granda singardo. Sed ću pro tio rezigni pri ta esptora rimedo, ta sota vere utita; kaj ću oni traktos ta intanojn kie) kobajojn kiam oni serćos por iii au por iiiaj ptijunaj tratoj ta metodojn ta ptej adaptitajn, ta ptej bonajn?
Mi parotis pri ta instruado de naciaj tingvoj; atiaj demandoj povas ekstari pri ta tatina, greka, au pri ta ceteraj lernobjektoj.*j Estas demandoj pri ta ago: estas ankaU demandoj pri la metodoj.
ć u pti taugas dikti tecionan resumon au hayigi at ta iernantoj
ternotibror,? Ću estas preierinde komenci ta studon dc trakcioj per ta decimataj trakcioj? Ću nccesas postuli ta !auvortan parkeradon de historiaj kaj geogratiaj tecionoj? — Estas de
mandoj pri ta ternotibroj. Kiu estas preterinda el du icrnotibroj de geogratio. kiuj śajncs egate ktaraj kaj bonę kompititaj? Kaj ciuj tiuj demandoj generale ne estas respondebtaj per ta logiko kaj per la bonsenco. La pruvo kuśas en tio ke ta bonscnco kaj togiko de S ro V., kies kompetenteco estas tutę rekonita.
ne akordas kun ta bonsenco kaj togiko de S-ro Z , kiu neniom matsuperas at sia kontrauopinianto.
Sed estas probtemoj pti vastaj. Ekzistas, ekzcmpte, ta diskuto inter adeptoj de t' aktiva ternejo kaj tiuj de ]' tradicia pedagogio; ekzistas ankau ta diskuto inter partianoj de ta severa disciptino kaj tiuj kiuj pensas ke ta intano devas en ta ternejo progresi en ta praktikado de ]' tibereco.
Kiu ajn estu ta diskutata terneja demando. oni povas diri ke nur ta metodaj eksperimentoj, iaritaj senpartie, povas decidigi.
Ekster tio kion ni rekomendas oni devas kontentigi je empirismo ne sutića; oni atiigas la programojn au ta metodojn car iti etvokis kritikojn; oni enkondukas tion, oni torigas ation, oni sekvas ta modon. Kaj tio dangeras.
Estas memkomprenebte ke ne temas pri eksperimentoj tarotaj btinde-hazarde, sen scii kien oni iras. La esptoroj estas truktodonaj kaj utitaj, en pedagogio kaj atiloke, nur se iti estas tarataj tau iu ptano zorge studita. Tre otte oni estas devigata atiigi tiun ptanon, dum ta taboro mem, por gin kvazau modetigi tau ta reatajo.
Sed ta studo pri la intano ne havas sote ceton so)vi ta probtemojn tiajn, kiajn mi indikis kie) ekzemptojn. Gi entreprenas kromę ta generatan ptivastigon de niaj konoj pri ta intanmenso.
Unu et kuntaborantoj de ta tnstituto Rousseau, S-ro Piaget, kiu estas jus nomita kiet protesoro en ta Universitato de Neuchdtet, etpensis metodon, kiun oni povas nomi ktinika, kaj kiu jam donis tre interesajn rezuttajojn. S-ro Piaget babitas kun ta „kobajoj,"
mi votas diri kun ta intanoj, ti itin pridemandas, igas itin tormuii itiajn ideojn, ekzempte, pri ta naturaj aperoj. — La protokotoj de tiuj babitadoj jam hayigis ta materiaton por 2 betaj yotumoj, titotitaj — unu ,La )ingvo kaj ta penso će ta intano", kaj atia ,La jugo kaj ta rezonado će ta intano." Tiamaniere ta autoro povis rekonstrui ta intanajn tizikon, kosmogonion, iogikon, kaj precipe ti iaris unu tre gravan konstaton. La intano, ta mat- granda intano, imagas muttajn ajojn pri ta suno, nuboj, vento, animata vivo, ka; ta cetero; en muttaj kazoj ta postaj instruoj ne anstatauas tiujn intanajn konceptojn, sed apudmetigas au almiksigas kun tiuj konceptoj. Et tio iutoje sekvas respondoj tutę neatenditaj kaj treege kontraudiraj.
Devigigas ta pedagogia konkludo: antau ot havigi a) ta intano niajn ptenagutajn ktarigojn, kiujn ti otte akceptas ne tutę kredante itin, estus prudente tin unue pridemandi por ekkoni tiujn ktarigojn kiujn ti mem trovis spontane.
Ni notu, antau ta tino, Ke ta enketoj, pridemandoj, e)provoj ne prezentas por ta misnomitaj „kobajoj" ian ajn dangeron, eć ia„
enuon. Kaj eć se iutoje la e)provoj at] ta enketoj devus katizi at ta intanoj etan superlaborop au ketkan tacon, mi kredas ke oni povus diri at iti ta tinan ceton de la esptoroj.
Diri at ta intanoj, eć dekjaraj. ke oni havas intereson pri ta maniero de ilia taboro kaj rezonado por poste povi piibooe instrui itiajn ptijunajn tratojn, tio signitas miaopinic ke oni itin traktas kiet intetigentajn „kobajojn *
Kaj poste, pri ta estonto ni pensas, ta estonton ni voies prepari Lernejon pti gajan. intanojn pti tetićajn, ptibone kom- prenatajn kaj protektatajn. junulojn liberajn de tiuj antaUjugoj n tj tro otte dividas la homojn de nia tempo.
Jen kion ni deziras por ke la inorgaua hutnaro estu pti boca ot ta homaro hodiaua.
24i4i * E S P E R A N T O * N ° 2
EL NATURO RAJ S C IE N C O Simiłeco
inter la ćina kaj egipta ideogratio.
Kiet ćiuj sovagutoj kaj intanoj, same ta antikvaj ćinoj kaj egiptanoj satis desegni sur ta muroj, vazoj, itoj, simptajn bitdojn kaj ornamajn geometriajojn, por ta ptibetigo au ta memorigo.
Figuroj de homo, birdo, hundo, arbo k. s. estas tacite rekonebtaj sur }a ptej antikvaj monumentoj kaj itoj de ta du nacioj. Poste, dezirante esprimi atiajn ideojn, ta antikvutoj komptikigis kaj kunmetis ,a desegnojn, kiuj ekhavis jam iom da konvencio.
Tiet ma/;'unuto estis iigurita per bitdo de viro sin apoganta per bastono, amiAeco per du homoj mantenantaj unu atian, malAber- Ao homo en ćirkaubaro, oespero suno en herboj, arbaro tri arboj, ausAuAi oreto inter du portduonoj, ptuoo punktetoj sub arko, k. s
Sed kun evotuo de ta nacia kutturo, retigio kaj socia or- ganizo ta kunmetitaj ideogratajoj farigis au ne sufićaj, au tro mattacitaj, veraj rebusoj dećifrebiaj nur por ta iniciitoj, kiuj konis ta konvencian signiton de ta desegnoj. Tiat, ta praktiko mem puSis ta antikvutojn at Śango de ta skribsistemo. En tiu fazo ta Ćina kaj egipta ideografio, gis tie simitaj kaj paratetaj, ko- mencis disiri, matproksimigi unu de atia, gis iine iti kondukis at du tutę matsamaj sistemoj: egipta sitabaro kiu poste naskis tonetikan abocon kaj ćina nuntempa ideogratio.
Egiptaj hierogiitoj do komencis signiii ne nur objekton mem, sed ankau ta sonon kiu korespondis at ta nomo de tiu objekto.
Bitdo de ta suno (rondo kun meza punkto) komencis signiii ankau ta sonon ra, car gi estas nomo de ta suno. Bitdo de ta pano (trianguto) signiiis sonon dy, ta buSo — sonon ro ktp.
ć a r ta konsonantoj estis sote konsiderataj en ta egiptana, tiat ni havas sonon Apr kiu estis bitdita per skarabo, n/r per iiuto, As per monto, k. s. Ptua pa$o estis iarita antaiłen per tio, ke oni komencis atribui at ta konvencie etektitaj bitdoj ne ptenan sonon, nek sitabon, sed nur unuan konsonanton de ta korespondaj nomoj. Tiat. bitdo buśo komencis signiio r, Aruro sonon A, Aorbo sonon A, monlefo sonon q ktp. Tiet formigis ta egipta aboco kun 23 konsonantoj ć a r ta vokatoj ne estis notataj, oite okazis matkompreno, simita je tiu kiu okazus en Esperanto, se oni ne skribus ta voka)ojn: pn = pano, peno, puno; brk = barko, brako, briko, burko, baroko. Por distingi ta diversajn sencojn, t. e. por ćiuioje indiki ta gustan signiion de ta fonetika signo, estis atdonata ideogratia signo ktara per si mem. Ek- zempte mr estis duobtajo kiu, tati ta vokata etparoto, povis sig
niii: okuto, baseno, serpento, kaso, akacio, ami, attigi, suieri, tereno, remito. Por precizigi oni akompanis tiun duobtan signon (mr) de bitdeto oAufo por skribi .okuto". de bitdeto arbo por skribi .akacio", de bitdeto Aordo por .attigi" ktp. Tiu rimedo estas esence ta sama kian uzas nunaj naciaj vortaristoj, kiam iti precizigas sencon de homonimoj per enkrampa atdona vorto.
Ekzempte en ta franca: four (mouvement) ef four (machinę), en ta rusa: tesa (arbaro) kaj tesa (śnureto), en ta germana: Hut (ćapeto) kaj Hut (śirmo).
( a r ta atdona vorto ne estis necese unu sota, et tio sekvis variado, kaj, ekzempte. vorto Aantt povis esti skribita per sep diversaj manieroj. Vorto oreto estis desegnita per kvin bitdoj, et kiuj nur tasta estis bitdo de oreto mem, ta unuaj kvar estis du sitabitoj kaj du abociloj.
Ankau en ta antikva ćina oni estis kondukitaj at ta uzo de fonetikaj etementoj. Śa/o sonis ;'ang kaj estis bitdita per figuro,
jom simita at ta europa astronomia signo de te Virśa!o. Sed, ćar vorto /cfićo ankau sonis yang, oni komencis gin desegni per ta sama bitdeto de ta śafo. Poste, por diferencigi ta du sencojn, oni atdonis at ta bitdeto de Śafo subsignetojn, kiam gi devis signifi „fetićo". Tiet starigis duobta sistemo, kie) en Egipto:
ćiu vorto estis figurata per du signaroj; ta unua fonetika donis proksimuman etparoton, ta dua ideogratia donis precizigon pri ta senco. Ekzempte, unu sama fonetika signo, etparotita /ang, povis signifi, lau ta tono: aromo, digo, graso, ofzffo, bramo, spinu Do, por indiki precize ta sencon, oni atdonis determinijon.
Herbo indikis, ke .fang" signifas aromo, /iśo, ke .fang" signifas bramon, sifAo, ke gi signifas śpini ktp. La francaj popofaj vortoj iaupe-griiion, cAauoe-souris, deni-de-A'on, estas formitaj simit- maniere, će iti mankas nur ta ideografia indikito. Por skribi fremdajn vortojn ta ćinoj uzas ta saman sistemon. AfiAeio estas figurata per du signoj: unua estas fonetika niA, ta dua estas ideografia .metato". Argono estas figurata per ta fonetika ar kaf ideografia ,gaso". Tiuj indikitoj do difinas diversajn kate- goriojn da objektoj: bestoj, fiśoj, arboj, mineraioj, korpopartoj ktp.
kaj iti havas idean anatogion en niaj sufiksoj: -ist, -ut, -il, -in ktp. Cetere, ta ideografia signo neniam estas etparotata, gi nur donas ta sencon, kaj tiat indikas ta gustan tonon de ta fonetika signo.
La unua primitiva kaj ta dua meza fazoj de ta ideografia skribado estis tre simitaj će ta egiptanoj kaj ćinoj. Ne nur ta sistemo, ankau izofaj signoj ofte estas identaj. ć u oni povus et tio konkiudi, ke ta du nacioj ćerpis siajn ideografiojn et unu sama fonto? La Ćinaj tegendoj diras, ke ta ćina kutturo venis et okcidento, et Centra Azio. La egiptaj pradokumentoj ankau atudas pri iu btonda popoto .Rudru", kiu venis et nordo kaj at- portis at Egipto ta bazojn de [a retigio kaj de ta socia organizo.
La hipotezo pri ta komuna deveno do ne estas tutę senbaza, sed gis nun mankas ta ptinombraj faktoj kaj pruvoj, kiuj povus doni at tiu hipotezo ta vatoron de ta scienca teorio.
S.-R. Pafaćori.
Nuna Hindujo.
Ni prezentas ći tie resumon de ta parotado de S-ro A. Martineau farita en ta Sociotogia Societo en Paris. S-ro M. vivis kvin jarojn
en franca Hindujo kiet guberniestro.
Pturaj rasoj konsistigas ta hindujan togantaron, kiu nombras 325000000. La nombro de europanoj tie estas retative eta: mat- pti ot 300000, t. e. matpti ot unu mitono (Vrooo)-
Bengatoj, pengabanoj, tamutoj k. a., diferencas unuj de ta atiaj, ne nur rasę, ankau tingve, retigie, morę, sed iti Ćiuj havas komunan senton esti anoj de Hindujo, vasta geografia unuo, pro- funde ćirkautimita de ta naturo mem: Himatajo, Hinda Oceano, Bengata Gotfo.
La retigioj estas tie reprezentitaj jene:
bramana . . . 225000000
mahometana . . . 70000000
budhana . . . 70000000
animista . . . 9000000
kristana . . . 3000000
sikha . . . . 2500000
gajna . . . . 1500000
parsa . . . . 100000
juda . . . 20000
N °2 & E S P E R A N T O * 25(5)
La bramana retigio, pteje disvastigita, estas samtempe ta ptej toterema; gi prezentas — tau sia prcpra instruo — nur retativan Yerajon, taugan nur por hindoj; ta absotuta verajo nc ekzistas por ta htndoj bramana}, kiuj pro tio ne vo)as d!svastigi sian kredon inter ta popotoj, Hu) vivas ekster Hindujo. Gi ankau estas pacema, mitda retigio, kaj gi permesis ta tremdan jugon de persoj, atganoj, mongotoj, araboj, kaj tine de europanoj.
Tamen, ta europa ktero, kiu penetris Hindujon kun angta tmgvo, konigis at hindoj ta ideojn de nacieco, patriotismo kaj potitika tibereco kaj tiet morate ptiiortigis ta hindan nacionat- ismon, kiu estas nun propagandata de absotute pacema Gandhi, ankau de ekstremaj teroristoj
. La mahometanaj hindoj unue estis tutę tidctaj at angta reg- istaroprosiam atam ikeco at bramanaj hindoj. Sed, depost t9 tt, kiam ttatio penetris en Tripoiion, malrespektante la rajton de ta katiio.ta hindaj mahometanoj komprenis ta angtan potitikon, kaj ilia iido mataperis. La granda mitito, kie angtoj agis kontrau Turkio, ankorati pti koterigis ta mahometanojn en Hindujo, kiuj nun
havas sian ćeton en persono de Mohamed /iii.
Tria persono, ćifoje de angta deveno, S-ino Besant, siavice kontribuis at ta hinda nacionatismo. Antaue konata nur kie]
prezidantino de Teozotia Societo, kies centro estas en Adyar, apud Madraso, Si Jetis en ta hindan amason ideojn pri ta sen- dependeco. Pro Sia kreskanta poputareco Si estis mattiberita de ta registaro, sed poste retiberita pro ta London-aj pro- testoj de ta taboristaro. S-ino Besant triumte revenis at Madras, kie pti ot 500000 entuziasmaj hindoj Sin aktamis.
Okaze de Sia naskotago ta hinda monkotekto prezentis a]
Si donace 1000000 trankojn. En t9t7 S-ro Meniagu, brita regna sekretario, venis Hindujon por enketi pri ta nacionatista movado. Et tio sekvis en 1918 ta potitikaj relormoj por Hindujo, kiu de nun havas tokan registaron, etektitan per voćdonado, kun ministroj et hindoj. Matgrau ta cedoj ta abismo inter hindoj de ćiuj reiigioj kaj angtoj jam matfermigis, kaj ta movado por mem- stara Hindujo kreskas ciutage. luj cetas ptenan sendependecon, ceteraj Dominion Statecon kiet Kanado au Irtando.
N O T O J
Movado de la aera servo. — Subaj cileroj montras, ke ta aviada poSto kaj vojagado eniras ta vivon, kaj ke gi iom post iom larigas normata laktoro en ta moderna postmitita epoko.
Unua ekzempto: tinio Paris—London, kiu servas at ta du ptej grandaj europaj centroj, re)ative proksimaj unu de ta atia.
1919.
Aviaditoj . . . 485
Vojagintoj 696
Varoj en kg 6882
1920. . . . 3359 6856 120745
1921. . . . 4022 13369 150 329
1922. . . . 4710 18904 454412
1923. . . . 3333 11605 667732
tini New-York—San Francisco, kiu servas nur Dua ekzemplo:
por la poSto, komparita kun samspeca tinio Toutouse—Casabtanca.
T.—C.
1921. . . . 327805 1922. . . . 1407325
N.-Y.—S. F.
46620280 teteroj, 60487880 teteroj.
Tratiko tra Suez. — Pti o) 230000 vojagantoj ćiujare veturas el au al Europo tra ta Sueza kanato. Pro ta sencesa sediment- ado la estraro gin senćese „dragas" per speciataj Sipoj ćirkau 5000000 kubmetroj estas ćerpataj et ta tundo. La kompanio en- spezis dum la t924 pti ol 500000000 Irancajn trankojn, pagitajn por la rajto de ta traveturo. Meznombre tiu traveturo datiras 15 horojn. La diversnacieco de la Sipoj estas montrita en suba tabelo, kie unua cilerkotono donas nombron de traveturoj, ta dua donas tunkvanton, ćio en la 1924.
B r i t a ... 2973 15000000
Nederłanda . . . . 489 2500000
Germana . . . . 350 1650000
F r a n c a ... 304 1500000 B a ! a ... 278 1480000 Japana ... 149 870000 Amcrika... )37 790000 Norvcga... t05 370000
Indigenoj de Abstraiazio. — Pro! J. Danesh, konata pro siaj geotogiaj studoj, pubtikigis antau ne longe ta rezuttajojn de siaj esptoroj pri ta abstratazianoj. Resunio de tiaj esploroj povas interesi ćiujn amantojn de ta naturscienco. Ćiuj indigenoj de Abstraiio kaj Oceanio, krom tiuj de Poti-Mikro-nezio. apartenas at negroida raso azidevena, kiuj migris et Azio suden jam en ta pateotita (krudStona) epoko. Tasmanianoj, unuaj et ta atmigr- intoj, jam mataperis ekstermitaj de ta btankutoj. En Austratio mem ta negroidoj estas tre matmuttaj. En Melanezio, Nova Gvineo, kaj parte Nova Katedonio, ,a negroidoj miksigis kun pti postaj migrutoj, negridoj kaj atiaj rasoj. Indigenoj de Mikro- kaj Potinezio, Nova Zeiando, apartenas at pti atta kutturgrado kaj at pti heta raso, kiu rezuttis et intermikso de terkutturaj negr
idoj kaj iuj azianoj, parencaj at nunaj ainoj, japanoj, indocinoj.
La kutturo de ćiuj austratazianoj evotuis gis ta .neotita* (potur- Śtona) stadio, kaj tiam venis ta btankutoj kun sia maSinaro, arm- itaro, kiuj kontrauagis ta primitivan kutturon de ta indigenoj.
Astronomia) lenomenoj en 1926. — Ektipso de suno, 14 ja- nuaro, videbta en Japanio, Koreo, ćinio, Austratazio, Hindio, Arabio, Suda Matgranda Azio, Egipto, Libio, Sudano, kaj cetera Sud-Orienta Alriko. Ektipso de suno, 9-10 jutio, videbta en Vtadivostoko, Japanio, Koreo, Ćinio, Austratazio, Atasko, Usono, Meksiko kaj cetera Centra Ameriko, norde de Panamo. Stetoj kovrotaj de luno (tempo de Greenwich):
Dato Steto Lum
grando Kovro Matkovro
15 aprito . . detta Tauri 3,9 17 h. 14 m. 18 h. 25 m.
19 majo . . 37 Leonis 5,5 22 h. 5 m. 23 h. 8 m.
12 junio . . 63 Gemin. 5,3 20 h. 53 m. 21 h. 45 m.
31 ju'io . . mi Ceti 4,4 23 h 47 m. 0 h. 40 m.
21 septembro 33 Pisc. 4,7 19 h. 13 m. 20 h 13 m 25 oktobro . mi Gemin. 3,2 23 h. 48 m 0 h. 31 m.
19 decembro mi Gemin. 3,2 18 h. 23 m. 19 h 29 m.
Marconi ab Popov? — Itataj samideanoj protestis kontrau ta noto pri ta oficiata poStmarko kun teksto: ,Inventisto de Radio — Popov*, kiu aperis en novembra , Esperanto".
Evidentas, ke ta protesto ne venis at ta gusta adreso, ćar ni atentigis nur pri ta uzo de nia tingvo. Sed, ankau nin ekinteresis ta demando, 6u vere Marconi havas pti da rajto ot Popoo a) ta gloro esti unua inventisto de t' radio-aparato;
lotiuminte ketkajn !ontoverkojn ni trovis, ke nek Marconi nek Popov povas esti nomita unua inpeniisfo de ta radio;
ambau estas vere inter ta inventistoj, kiuj parto prenis en ta ko!ektiva, paS-post-paśa kreo de ta radio. Germana [izikisto Hertz ettrovis ta etektrajn .ondojn", poste franca fizik- isto Braniy elpensis ta .koheriton", tubeton kun terlajtajo sen kiu ne estis ebte konstrui ta radio-aparaton (ricevan), kiet sen ta unua estis neebta ta konstruo de la senda radio-aparato.
Poste, kiam teorie ta radio jam estis ettrovita (au pti guste: et- pensita). venis ta momento konstrui kaj tunkciigi la aparaton.
Nu, ta historio, domage por la protestintoj, diras, ke estis Popoo, kiu unua konstruis ta aparaton (matgrandan) kaj tunkciigis gin (je matgranda distanco). Fine Marconi retaris ta samon en pii granda skato, kaj ti estis unua kiu iniciaus la starigon de Radio- kompanio sur forta industria kaj financa bazo.
26 (6) a E S P E R A N T O * N ° 2
LITERATURO
E / „ L a G a r d e n fs ^ o "
de /?dhmdrana/h 7*agore.
La sepdeLunua poemo.
La tago ne jam tinigis, ta foiro ne jam ćesis, ta toiro će ta riverbordo.
Mi estis timinta, ke mia tempo estas perdita kaj mia tasta penco matsparita.
Sed ne, mia trato, retenis ankorau ion. Mia sorto trompis min ne pri ćio.
La vendado kaj aćetado ćesis.
Ćiuj pagoj de ambau Hankoj estas prenitaj, kaj estas ta tempo por mi iri hejmen.
Sed, pordgardisto, ću vi postutas vian tributon?
Ne timu, mi retenis ankorau ion. Mia sorto trompis min ne pri ćio.
La trankviteco de t' vento minacas ventegon, kaj ta mathetaj nuboj signitas nenion bonan.
La kvietigita akvo atendas ta venton.
Mi rapidas por transveni ta riveron antaii kiam ta nokto surprizas min.
Ho, pramisto, vi bezonas vian rekompencon!
Jes, trato, mi retenis ankorau ion. Mia sorto trompis min ne pri ćio.
Sur ta vojrando sub arbo sidas atmozuto. Ve, ii rigardas at mia vizago kun tima espero!
Li pensas, ke mi estas rića pro ta protito de t' tago.
Jes, trato, mi retenis ankorau ion. Mia sorto trompis min ne pri ćio.
La nokto igas mattuma kaj ta strato soteca.
Lampiroj britetas inter ta totioj.
Kiu estas vi, kiu sekvas min per stetiste sitentaj pasoj ?
Ha, mi scias: estas via deziro rabi de mi ćiun mian gajnajon.
Mi ne votas vanigi vian esperon!
Car mi retenis ankorau ion, kaj mia sorto trompis min ne pri ćio.
Noktmeze mi atingas mian hejmon. Miaj manoj estas matptenaj.
Vi estas atendanta kun timaj okuioj en mia pordo, sendorma kaj*sitenta.
Kieł timema birdo vi Hugas at mia brusto kun tortega amo.
Jes, jes, mia Dio, muito restas ankorau. Mia sorto trompis min ne pri ćio.
* * *
La sepdeL&uara poemo.
En ta audienchato de t' mondo ta simpia herb- totio sidas sur ta sama tapiso kun ta sunradio kaj ta stetoj de noktmezo.
Tiet miaj kantoj komunhavas siajn sidtokojn en ta koro de t' mondo kun ta muziko de ta nuboj kaj arbaroj.
Sed, vi rića viro, via rićajo ne havas partoń en ta simpta grandeco de t' gaja sunoro kaj ta mitda brito de t' meditema tuno.
La beno de ta ćion-ćirkauprenanta cięto ne estas sutita sur gi.
Kaj kiam ta morto aperas, gi patigas kaj vetkas kaj distatas je potvo.
* * *
La /tuarde&frfa poe/no.
Ne, miaj amikoj, neniam mi estos asketo, kion ajn vi diros.
Neniam mi estos asketo, se §i ne donas ta soten- promeson kun mi.
Estas mia tirma decido, ke, se mi ne povas trovi ombran aziton kaj kunutinon por mia penttaro, mi neniam igos asketo.
Ne, miaj amikoj, neniam mi tortasos mian tajr- ujon kaj hejmon kaj retirigos en arbar-sotecon, se ne sonas gaja ridado en gia ehanta ombro kaj se ne ta rando de satran-manteto Hirtas en ta vento; se gia sitenteco ne estas ptiprotundigata per mattautaHustrado.
Neniam mi estos asketo.
* *
*
La sepefe/t/tufna poemo.
Noktmeze dektaris ta esti-vota asketo:
,Jen ta tempo por tortasi mian hejmon kaj serći Dion. Ha, kiu tenis min tiet tonge ći tie en ituzio?"
Dio Hustris: ,Mi!", sed ta oretoj de ta viro estis stopitaj.
Kun intaneto dormanta sur §ia brusto kusis tia edzino pace dormanta sur unu Hanko de .ta tito.
La viro diris: ,Kiu estas vi, kiu matsagigis min tiet tongtempe?"
La voćo diris ree: „Hi estas Dio!" sed ti ne audis tion.
La intaneto ekkriis et sia songo dense atpremig- ante at sia patrino.
Dio ordonis: „Hattu, matsaguto, ne tortasu vian hejmon!", sed tamen ti ne audis.
. Dio gemis kaj ptendis: ,Kiat mia servanto migras por serći min, tortasante min?"
N° 2 & E S P E R A N T O 3 27 (7)
t a o&de&Ruina p o e m o .
Kiu estas vi, iegonto, kiu iegos miajn pocmojn pogt cent jaroj?
Mi ne povas sendi at vi eć nur unu Horon ei tiu ći rića^o de i printempo, ne unu strionOde oro[et tiuj nuboj.
MaHermu vian pordon kaj eirigardu.
Ei via Horanta gardeno koiektujbonodorajn memor- ajojn at ta maiaperintaj [Horoj de antau cent jaroj.
En ta goja de via koro vi ebte sentos ta vigtan gojon, kiukantis,iun printempmatenon, sendante sian gajan vocon trans cent jarojn.
Trąd.TWatter Lippmann.
S&ułpfarfo en
En praa tempo ta indigenoj?de Ameriko, kie) erf ta [tuta antikva mondo, produkłis mattertajn, naivajn, ankau artajn skutpt- ajojn- Unua bitdo montras antikvan meksikan retieton, parton de*{unu attaro en 'tempto de ruinita 'urbo (distrikto Chiapas).
Tiu retieto estas beta specimeno de pure amerika Itoka arto, kiu
pereis, kun ta toka nacia kutturo. sub senkompata jugo de t' eńropanoj, kiuj ,matkovris" kaj .civitizis* ta du jAmerikojn.
Post tiu matheta epoko pasas pti ot du jarcentoj kaj ta arto, en- portita et Europo, inokutigas kaj ttoras en Ameriko. Ni vidu ketkajn ekzemptojn de ta nova amerika skutpturo, kiu evotuas paralałe kun ta europa.
GuizonBorgium e sta s unu et ta ptejtatenłaj kaj tipe-amerik- anaj skutptistoj. Li naskigis kaj vivas en ' .ono. Kie] intano łi jam pentris sanktutojn kaj madonojn, ta u -ta postuto de ta temajestro. Tiu deviga peptrado de ta oticiataj modetoj tiom
tedis tin, ke ti iorkuris kaj revenis at Katitornio. Tiu iniana ra- votto kontrau ta senviveca tradiciismo tarigis poste tia karaktera trajto. Li studis en Parizo kaj Madrido, scd restis tideta at ta
spirito de sia hejmotando. Cetere Borgtum tortasis ćiujn kon- venciojn kaj kreas tiet kiet votas tia tibera personeco. Li ne sekvas iun skoton, sed ćerpas et ta ciuj tion kio hetpas a! ti
konkretigi ta imagatajojn. Speciate ti studis ćevatojn, kaj itin ti prezentas kun rimarkinda reateco kaj viva sento. Dua bitdo prezentas tian ,R even o de boero". At Borgtum estas komisiita
28 (8) a E S P E R A N T O a N " 2
iagrandioza historia monumento pri aAboiicionistamiiito, kiu konsistos e id u mii iiguroj, kiu estosiinita post ok jaroj da ia- boro je kosto de 2.000.000 doiaroj.
James Fraser naskigis 187b en Śtato Minnesota. Kieijun- uto ii eniris Artan instituton de Chicago, sed baidań ioriasis gin por veni a) Parizo. kie li tiom rapide progresis, ke jam en ia ago de 22 jaroj ii estis premiita kie) ia piej taienta usonano partopreninta en ia Saiono. Fraser estis discipio de Aug. Oaudens, tama usona skuiptisto, kiu !avore protektis sian junan iernanton.
Busto de Rooseveit, iokita en Capitoi de Washington, estas unu ei iiaj konataj beiaj verkoj. Muitaj medaioj kaj moneroj de Usono estis bareiiciitaj de Fraser.
Daniel French skuiptis jam kie) intaneto, iudante. Farinte, preskau sen sistemaj studoj, kelkajn belajn statuojn en Usono, French toriris a) Firenze, por tie enspiri ia tortanaerondeitaia arto. Li estas ia piej potenca monumenta skuiptisto en Usono.
Liaj vigiaj verkoj vidigas samtempe rićan fantazion, komprenon de i' reaiajo, iargan imagon, energion de ]' ciziio. Tro muitaj estas iiaj artajoj. interaiie ia ćeia iasado de Nov-Jorkadogano estas ornamita de iiaj kvar grupoj: Europo — nobia virino kun rega kroneto, apoganta sian manon sur ia iibro, Atriko — dorm- etanta sovaguiino inter ia morta siinkso kaj viva ieono, Azio — revanta mistika persono kun simboioj de ia ćetaj reiigioj, kaj Ameriko — energia junuiino kun torco, havanta ce siaj piedoj iaboriston. Tria biido prezentas memor-piakon dedicitan ai juna iiceanino Aiice Paimer (kiun „Alma Mater" gvidas).
Charles Niehaus, naskigis en Cincinnati, estis rimarkita kiei bona desegnisto en sia naskurbo, kaj poste vojagis por studi en Angiujo, Francujo, Itaiio, sed ceie en Miinchen. Niehaus estas precipe ia skuiptisto de historio, kvankam ii produktis ankau kiasike beiajn statuojn, kiuj memorigas pri ia Heiiada arto, ek-
zempie .La Atleto". Niehco: sukcesis ricevi unuan premion kaj mendon por sia projekto de ia monumento ai F. S. Key, autoro de .Star Spangied Banner", ia usona nacia himno. En ia k o "k u rso p a rto p re n is3 4 u so n a jsk u ip tisto j, kaj ei iii nur Niehaus estis honorita per unika premio. En ia Nacia Biblio
teko de Washington trovigas iia rimarkinda serio da statutoj, ko- mencante de Moseo, kiu prezentas historiajn epokojn.
Feli* Pardo de Tavera, naskita en Filipinoj, unue studis en Maniiia, kies koiego konservas iian unuan pentrajon .Virgu1ino Maria", ia intanan verkon. Poste ii toriasis ia arton, eniris
medicinan iakuitaton en Preis, kie ii doktorigis en ia medicino.
Sed ia irua inkiino iin ree vokis ai ia arto, kaj ii dum du jaroj studis en ia Beiarta ternejo. Poste en Svisiando ii komencas skuipti ia argiion. En 1889 li estis premiita en ia Saiobo pro sia .Virino enpensiga". Jam iama en la artaj rondoj ii Joriasis Europon kaj venis Argentinon, kie ii deiinitive ekiogis en Buenos Aires.
Cyrus Daiiin dedićis parton de sia taiento ai tiu popoio, kiu estis maijuste detruata je ia nomo de „kuituro", kaj kies beiajn trajtojn skizis Maine Reed. Gustave Aimard kaj Fenimore Cooper. En serio da statuoj Daiiin; simboie prezentis esencajn kvaiitojn kaj destinojn de ia Rughaćtuioj. Kvara biido montras iian verkon ,La Protesto". Tiu iiguro Jetasal ia paivizaga mat- amiko riprocon kaj maibenon pro ia sangaj maijustajoj, kiuj sekvigis ia ekstermon de ia indigena raso. La krispe kupprem- ita pugno, ia pozo de neniam obęonta rajdisto, ia maidoića kaj energia proiiio, simboias tiun iaman iukton, kiu iinigis venke sed maigiore por ia biankuioj. Nia iasta biido prezentas aiian verkon de Daiiin: „Aivoko ai ia Granda Spirito", kiu havigis ai ia skuiptisto oran medaion en ia Pariza Saiono i909. La indiano, reprezentanta mizerajn restajojn de sia raso, senigita je ia piej sanktaj rajtajoj, iorpeiita ei siaj hejmaj arbaroj kaj stepoj, kie iibere spiris iiaj prapatroj, nun — [izike kaj moraie rompita — pregas ai ia Supera Potenco, ai ia Ćieia Patro, petante iin pri ia savo, pri ia justeco, pri ia induigo. La bianka raso elpuśis ia rugan, kaj nun — kvazau bedaure — ia biankuioj voias savi ia lastajn restajojn de i' indianoj, se ne reaie, aimenau per ia arto, en ia biidoj kaj skuiptajoj. Kaj en tiu savado de i' beia pasintajo ia verko de Daiiin okupas honoran iokon. ó i estas verko de aita moraia senco kaj de ia eterna vaioro. p .S .
2 * E S P E R A N T O n 29 (9)
La Monfo esfas fnfcfado
iau Emiie Duperrex.
Roma poeto-titozoto Lucretius diris: ^ . . . ne ta sunradioj mem, sed ta aspekto de ta naturo kaj gia ktarigo dispetas ta teruron kaj ta mattumon de ta amo." La unutorma nokto inktinas at ta otte sterita abstraktado, kaj nur ta granda tumo, kiu superbanas ta n^konatan naturon, nur gi vivigas ćiun ajon, devigante gin tordoni at ni ta sekretojn, kiuj estas giaj beto kaj torto.
* * *
Mi jam konis ta sovagajn vatesajn montojn, britajn de ta tumo. Mi jam admiris ta purtormojn kaj stabitecon de ta Bema Atparo, ta diversecon de ta Gothard-a masivo. Kaj nun, mi atproksimigis at ta Monto-Btanka, gis nun nur apenau traviditan et ta nebuta?o de t' Arva vato. Hattinte en izota vitag- eto, matproksima de ta bruoj de t' vato, ior de ta vutgara popotamaso, mi havis antau ta okutoj preskau komptetan sintezon de ta atpo-iormoj, de ta Charmoz gis ta Montjoie-vato.
Ruinanta ceno, erinecigo de pintoj, negaj kamp- etoj; poste, sur pti targa bazo, mirinde ekvitibrita ta Suda Kudrito, akompanata de ta gtaci-gigantoj;
iine ta Kudrito de Bionassay, btankenigra spino, kies harmonia tattinio kondukas at ta mitdaj preatpoj de Savojo. Tiom stranga strukturo matordigis miajn sentojn kaj miajn antauajn konceptojn pri ta montaro.
Tiu aro da vidajoj ne simitis ion ajn konatan. Kaj ptue, mi ankorau pti surprizita estis de ketkaj ne- atenditaj aspektoj de t' atpa naturo. Kaj iom post iom mi komprenis ta diron de Michetet: ,L a Monto estas iniciado."
* * *
„Ću ci vidas tiujn supertimajn spinojn, kiuj ćieten montas iajretadante, unuj kiet argentomasoj, atiaj kiet purpuro au opato, triaj verdaj kiet smeratdo?
Oni dirus — diamanto ptena je suno." (Ramayana Ayodyakanda). Tiuj matrapidaj suprenigoj de ta montoj śajnas esti ta aspiroj de ta tero at ta tumo, at ta tiberspaco, at ta vivo mattigita tor de ta kotaro.
Tiat, ta montirado de ta homo sur ta hetaj pintoj, kie ta sitento revas, sajnas esti tiberigo, tacitigo de ta spirito, ptensatigo de t' sentoj ekzattitaj. Pro ta instinkto ni emas imagi ta superajn potencojn, nevidebtajn feojn, kiuj produktas ta naturtenomenojn.
taj koincidoj nin mirigas, kaj timigas. Do, ta naturo aperas a! ni kiet tempto, kies dia^oj, muttetormaj, sin manifestas ćiumomente. Vestibto de tiu tempto estas ta ebenajo, kaj gia sanktejo estas ta monto.
Por iuj, kiuj sin sentas ekster ta civitizacio, kia gojo retrovi tie ta tiberan vivon, la sanktan, ta tortan
vivon . . . Sed domage, ankau ta amaso da in- diterentutoj are enpasas tiujn domenojn de ta simpteco kaj de ta paco. Entermitaj en sia mattarga vanteco, tiuj timitutoj neniam komprenos ta superan simboton de Atpoj, neniam tusos itin ta savanta iniciado. Hi venas-toriras senzorge sur ta vojetoj, kaj itiaj ridoj matharmonie sonas en ta btua aero de t' attajoj. tłu morata mizero des pti igas nin ami ta monton kiu mat- kasas at ni unu et superaj naturbetajoj.
* *
ł
La monto unutoje aperis at mi en sia gtora simpteco, kaj mi sentis, ne komprenante tion, ke gi estis ia reatajo, ia britega reatajo, kiun oni vane diigus. Necesas atsimitigi je gia naturo, tandigi en gi, iorlasante niajn homajn pensojn kaj jugojn.
Necesas nin iniciati por tiu stranga vivo, kie ćiuj ordinaraj vatoroj sajnas etaćaj. Sed tiu iniciado ne ptenumigos, car nia vivo estas nur mattonga vekigo et ta eterna dormo. Ni frotas ta etdormemajn okutojn, kaj kiam iti ekmattermigas, jam venas ta morto por itin retermi. Sed ne gravas. Tiu ekiniciado sutićis por iom nobtigi nian ekzistadon, kaj tine mi rememoras unu verson de Ennius: Tu proctuxis/i nos intra /uminis oras (ci kondukis nin tra tumaj bordoj).
Mia unua pantaiono.
Humorajo de /ibei KommoA.
Mi havis ses jąrojn, kiam mia patrino donacis ai mi unuan pantaionon, pri kiu mi jam detonge revis. Deionge . . . tio estis depost muitaj monatoj. En tiu rava ago ta tempo marśas aiie o) nun, kiam mi jam estas „onkio." Do, revenante ai mia unua pantaiono, mi gin ricevis nur en ia sesjara ago, ia ago reiative granda, car tiucpoke mi jam sciis iegi kaj skribi (per presiormaj iiteroj) Antaue, t. c. antati mia unua pantaiono, mi estis vestata kiei knabineto, kaj miaj heikaśtanaj haroj pendis gis ia mezo de ia dorso. Neniu, krom nia iamiiio, povis supozi ke mi estis knabeto. Kcmpreneble, mi ne kaikuias ia ńajbarojn, ia geonktojn kaj gekuzojn, nek ia homojn de nia strato, kaj !a bubojn de nia kvartaio, sed ćiuj aiiaj eć ne supozis ke mi ne estas knabineto, des pii ke iii ordinare ne atentis pri mi Mi ekrevis pri ia pantaiono depost tiu tempo kiam ia buboj de nia kvartaio kiarigis ai mi ke ia knabinetoj estas aćaj, ke estas He por ia knabo esti vestita kiei ia knabinaćo. Mi muite amis miajn vestajojn, sed post tiuj kiarigoj iii ne piu piaćis ai mi, kaj mi komencis atente observi ćiujn pantaionojn, kiuj preterpasis min, au staris apud mi. Śajnas ke en tiu periodo de mia vivo mi akiris ia piej grandan sperton pri ćiuj pantaionoj de nia urbeto, kaj nun — post 50 jarej — mi ankorau estas kapabia detaie priskribi ia iormon kaj ia koioron de pantaionoj kiujn portis ia iamuioj kaj neiamuioj de nia urbeto Eć okazis, ke dum ia enterigo de nia eks-urbestro, estante inter ia tunebra pubiiko, mi kiare rememoris . . . Sed, pardonu kara ieganto, ni revenu ai mia terno. Do, ta patrino detranćis miajn iongajn harojn, dum mi maidoiće pioris, car mi muite amis miajn siikecajn harojn, car ia tondiio estis doiorige maivarma, kaj ia hareroj taiis tra ia koiuma interspaco, kauzante netoierebian jukon sur ia dorso, enpikante mian deiikatan hauton.
Kromę, mi instinkte sentis ke kun ia haroj pereas io intime mia,
