Plonowanie żyta, pszenicy i ziemniaków w zależności od wieloletniego zróżnicowanego nawożenia i zmianowania. Cz. II. Pszenica

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X L N R 1 S . 203 - 212 W A R S Z A W A 198Э

ST A N ISŁ A W MERCIK, W OJCIECH ST ĘPIE Ń

PLONOWANIE ŻYTA, PSZENICY I ZIEMNIAKÓW W ZALEŻNOŚCI OD WIELOLETNIEGO ZRÓŻNICOWANEGO NAWOŻENIA

I ZMIANOWANIA CZĘŚĆ II. PSZENICA

K atedra C hem ii R olnej SG G W -A R w W arszaw ie

W STĘP

Panuje dość powszechnie przekonanie, że pszenica ozima bardziej niż żyto reaguje na niedobór składników pokarmowych w glebie i na ujemne skutki zbyt częstej uprawy po sobie. Wynika to m.in. z jej słabszego systemu korzeniowego, mniejszej zdolności do pobierania składników pokarmowych z trudno dostępnych form, a prócz tego jest ona bardziej podatna na choroby (szczególnie podsuszkowe) i na za­ chwaszczenie. Można przypuszczać, że działanie tych czynników ha plo­ nowanie pszenicy zależy od przebiegu pogody w okresie wegetacji. Z te­ go powodu wydawało się interesujące zestawienie wyników wieloletnich doświadczeń nawozowych, w których pszenica ozima uprawiana była na glebach o bardzo zróżnicowanym zakwaszeniu, różnej zawartości próchnicy i podstawowych składników pokarmowych, oraz skonfronto­ wanie otrzymanych wyników z przebiegiem pogody.

M ETODYKA B A D A Ń

Metodykę trwałych doświadczeń nawozowych, prowadzonych nie­ przerwanie od 1923 r. na Polu Doświadczalnym SGGW-AR w Skiernie­

wicach oraz warunki glebowe, podano w pierwszej części pracy [1].

W tej części ograniczymy się tylko do metodyki dotyczącej pszenicy ozimej. Na polach o zmianowaniu dowolnym bez obornika i bez rośliny motylkowej (A) uprawiano pszenicę ozimą tylko przez kilka lat w dru­ giej połowie lat dwudziestych, a następnie dopiero od połowy lat pięć­ dziesiątych. Od tego czasu uprawiano pszenicę prawie co rok, przy czym na to samo pole przychodziła ona co 3 - 5 lat. Na polach o zmianowa­ niu 5-polowym (E), na których określono nawożenie stosowane od 1923 r.,

rozpoczęto uprawiać pszenicę ozimą od 1962 r. i uprawia się ją tam w zmianowaniu: ziemniaki na oborniku (30 t/ha), jęczmień jary z w siew - ką koniczyny, koniczyna czerwona, pszenica ozima i żyto. Na polach tych pszenicę uprawia się co rok w pierwszym roku po koniczynie i w czwar­ tym roku po oborniku. Doświadczenia z monokulturą pszenicy ozimej rozpoczęto w 1976 r. na nowym polu (pole D) i ze względu na bardzo niskie plony przerwano je w roku 1986. Na polu tym nawozy mineral­ ne stosowano według takiego samego schematu, jak na polach A i E, ale dopiero od 1976 r. W latach 1976 - 1986 na wszystkich trzech po­ lach (A, E, D) stosowano jednakowe dawki nawozów mineralnych (tab. 2) i uprawiano tę samą odmianę (Dana). Dlatego wyniki z tych lat uwzględniono przy obliczeniach współczynników korelacji i regresji mię­ dzy plonem pszenicy ozimej lub działaniem poszczególnych składników

pokarmowych a najważniejszymi czynnikami klimatycznymi (tab. 5).

OM ÓW IENIE W Y NIK Ó W

W Ł A Ś C IW O Ś C I F IZ Y K O C H E M IC Z N E G L E B

Wartość pH na poletkach wapnowanych co 4 lata (pola A i D) waha się w granicach 5,8 - 6,2, a na wapnowanych co 5 lat (pole E) w grani­ cach 4,9 - 5,4. Na poletkach nie wapnowanych od 1923 r. gleba jest bar­ dziej zakwaszona (pH 4,0 - 4,2) niż gleba wapnowana od 1976 r. (pH 4,5). Na wszystkich polach można również obserwować zakwaszający wpływ

nawozów azotowych (tab. 1).

Zawartość próchnicy jest znacznie mniejsza (0,92 - 1,07%) na po­ lach o zmianowaniu dowolnym bez obornika od 1923 r. — A, niż na po­ lu z monokulturą pszenicy — D (1,24 - 1,40%), gdzie obornika nie sto­ suje się dopiero od 1976 r. Największa zawartość próchnicy (1,50 - 1,60%) występuje jednak na polu E, gdzie stosowano obornik systematycznie co 5 lat oraz uprawiano rośliny motylkowe. Mimo dużych różnic w plo­ nach części nadziemnych i resztek pożniwnych, jakie odnotowano przy zróżnicowanym nawożeniu mineralnym, nie wystąpiły większe zmiany w zawartości próchnicy. Jedynie na polach A stwierdza się najmniej próchnicy na poletkach nie nawożonych azotem, na których plony były najniższe (tab. 1).

Na polu o zmianowaniu 5-polowym z obornikiem i rośliną motylko­ wą stwierdzono większą zawartość azotu dostępnego, oznaczonego meto­ dą Cornfielda, niż na pozostałych polach. Na wszystkich polach odnoto­ wano najmniej azotu dostępnego na poletkach nie nawożonych azotem (tab. 1).

Na poletkach nawożonych fosforem otrzymano najmniej tego skład­ nika w formie dostępnej (metoda Egnera-Riehma) na polu ze

zmianowa-P lo n p szen icy zależn ie od n a w o żen ia g leb y 2 0 5

T a b e la 1 Najważniejsze właściwości fizykochemiczne gleb w zależności od wieloletniego

nawożenia i zmianowania przy uprawie pszenicy ozimej (nawożenie od 1923 r.)

Most important physico-chemical properties o f soils depending on the many-year fertilization and crop rotation in the winter wheat cultivation

(fertilization since 1923)

Zmianowaniea CaNPK NPK CaPK CaPN CaKN Ca

Crop rotation _РНкС! A 5,85 4,00 6,10 6,00 5,80 6,25 E 5,25 4,20 5,40 5,20 4,85 5,30 D 5,85 4,50 6,15 5,85 5,90 6,10 % próchnicy ■— % o f humus A 1,06 1,01 0,92 1,01 1,07 0,95 E 1,56 1,59 1,60 1,56 1,50 1,55 D 1,32 1,37 1,40 1,37 1,31 1,24

mg N w 100 g gleby — mg N per 100 g of soil

A 5,68 5,91 3,49 4,72 4,20 3,15

E 7,00 6,56 5,86 7,00 7,00 4,81

D 4,55 4,81 3,94 5,33 4,81 4,11

mg P w 100 g gleby -- mg P per 100 g o f soil

A 8,4 7,8 11,9 10,2 1,7 2,1

E 6,3 5,0 6.0 5,3 2,9 2,1

D 9,1 6,1 8,9 9,1 5,4 5,7

mg К w 100 gleby — mg К per 100 g o f soil

A 11,6 9,8 15,2 4,0 11,5 I 6,2

E 10,9 10.2 13,5 5,6 12,5 5,6

D 10,6 10,6 14,5 7,2 13,3 1 7,8

a A — zmianowanie dowolne bez obornika. i bez motylkowych

arbitrary crop rotation without farmyard manure nor leguminous crops

E — zmianowanie 5-polowe z obornikiem i motylkowymi

j

I D — monokultura — monoculture |

niem 5-polowym, pomimo wprowadzenia tam znacznej ilości fosforu

z obornikiem. Zawartość fosforu w glebie na poletkach nie nawożonych tym składnikiem od ponad 60 lat utrzymuje się na bardzo niskim po­ ziomie od początku trwania doświadczenia. Wynika z tego, że rośliny pobierały fosfor głównie z form silniej związanych niż P dostępny. Sy­ stematyczne wapnowanie gleb wyraźnie zwiększyło w nich ilość fosforu dostępnego (tab. 1).

Zawartość potasu dostępnego (metoda Egnera-Riehma) jest zbliżona na wszystkich polach zmianowania. Jest ona jednak znacznie niższa na

W P Ł Y W Z M IA N O W A N IA N A P L O N O W A N IE P S Z E N IC Y O Z IM E J

Działanie dwóch zmianowań na plonowanie pszenicy można było badać od roku 1963, a działanie trzech zmianowań dopiero od roku 1976. Przez cały okres trwania doświadczeń otrzymywano wyraźnie wyższe plony w pierwszym roku po motylkowych w zmianowaniu 5-polowym (o 30 - 50%) niż w zmianowaniu dowolnym bez obornika i bez motyl­ kowych (tab. 2). Na efekt ten składa się najprawdopodobniej nie tylko następcze działanie rośliny motylkowej, ale również to, że na polach tych stosuje się obornik.

T a b e la 2 Рюпу ziarna pszenicy ozimej (t/ha) przy pełnym nawożeniu mineralnym (CaNPK)

w zależności od zmianowania

Wheat grain yields (t/ha) at a full mineral fertilization (CaNPK) depending on the crop rotation

Lata

Zmianowanie Crop rotation

Nawożenie Fertilization

Years (Tab. 1) 1 (kg/ha)

A ! E _D ]V ! p К 1927-1930 2,45 i _ a 1 _j _ 50 21,8 66,4 1955-1958 2,85 - 45 ! i3 ,i 49,8 1963-1967 2,17 3,23 - 45 ; 13,1 49,8 1972-1975 2,75 4..12 j _ 60 1 20,9 59,8 : 1976-1978 3,64 4,21 2,99 90 ! 26,2 91,3 1983-1986 i--- 2,63 i 3,35 ! 1,55 1 90 26,2 91,3 pszenicy me uprawiano

wheat was not cultivated

Gleba na polu z monokulturą pszenicy zawiera więcej próchnicy i jest mniej wyczerpana z dostępnych form składników pokarmowych niż na polu A , a mimo to już od pierwszych lat plony pszenicy upra­ wianej w monokulturze były niższe niż w zmianowaniu dowolnym.

Różnice te pogłębiały się z biegiem lat i już po 1 1 latach zmuszeni by­

liśmy przerwać uprawę pszenicy w monokulturze. Główną przyczyną pogłębiającego się spadku plonów było duże porażenie pszenicy choro­ bami podsuszkowymi i łamliwość podstawy źdźbła oraz duże zachwasz­ czenie. Wynika z tego, że ujemny wpływ czynników biologicznych nie był niwelowany większą żyznością gleby na tym polu.

D Z IA Ł A N IE Ca, N , P I К N A P L O N Y P S Z E N IC Y W R O Ż N Y C H O K R E S A C H P R O W A D Z E N IA B A D A N

Obniżenie względnych plonów na poletkach nie wapnowanych o w ię­

cej niż 1 0% otrzymano dopiero w latach siedemdziesiątych na polach

P lo n p szen icy zależn ie od n a w o żen ia g leb y 2 0 7

w zmianowaniu pięciopolowym (tab. 3). W ostatnich latach badań naj­ większy efekt wapnowania i najniższe pH na poletkach nie wapno­ wanych stwierdzono przy zmianowaniu dowolnym, a najmniejszy efekt wapnowania i najwyższe pH na polu z monokulturą (tab. 3 i 4). Obniże­ nie wartości pH gleby na obiektach NPK do 4,0 zmniejszyło plony o 30% (w stosunku do plonów przy nawożeniu CaNPK, obniżenie pH do 4,2 — o 20%, a przy pH 4,5 na NPK otrzymano tylko o 5% niższe plony niż przy pH 5,85 na CaNPK).

T a b e la 3 Względne plony (%) pszenicy ozimej w różnych okresach przy nawożeniu NPK, CaPK, CaNK i CaNP. Za 100 przyjęto plony

na CaNPK

Relative winter wheat yields (%) in particular periods at the NPK, CaPK, CaNK and CaNP fertilization. Yields at the CaNPK fertilization have been

assumed for 100

T _ v I Zmianowanie (Tab. 1) — Crop rotation (Tab. 1)

A \ E \ D

NPK - «działanie wapna -- NPK — calcium effect

1927-1930 ji 100 i — i — 1955-1958 103 - — 1963-1967 94 94 — 1972-1975 91 88 — 1976-1978 75 90 94 1983-1986 70 81 92

CaPK - działanie azotu - - CaPK — nitrogen effect

1927-1930 1 72 — — 1955-1958 1 58 ; — — 1963-1967 i 43 ! 84 — 1972-1975 i 37 ₇₆ — 1976-1978 i 54 84 81 1983-1986 j 50 78 55

CaNK - działanie fosforu —- CaNK — phosphorus effect

19274930 1 97 — 1955-1958 ! 100 — ! 1963-1967 66 90 i 1972-1975 70 72 ! _ 1976-1978 68 81 90 1983-1986 i 59 i 71 79

CaNP — działanie potasu — CaNP — potassium effect

1927-1930 95 1I - — ; 1955-1958 I 95 — — ; 7 963-1967 74 98 — ; 1972-1975 71 99 — 1976-1978 ' 67 92 81 1983-1986 ! 80 86 79

T a b e la 4 Plony ziarna (t/ha) pszenicy ozimej (średnie z 11 lat — 1976-1986) w zależności od wieloletniego

nawożenia i zmianowania

Winter wheat grain yields (t/ha) (mean for 11 years — 1976-1986) depending on the many-year fertilization and crop rotation

Zmianowanie Crop rotation

(Tab. 1)

Nawożenie — Fertilization

CaNPK i NPK CaPK CaPN

A E D 2,97 3,65 1,92 I Średnie Mean 1.85 2.32 ! 2,87 i 1,77 I 2.32 ; 1,50 2,65 0,87 1,95 3,05 1,57 1,67 2,19 CaKN 2,12 2,42 1,60 2,05 NIR dla: LSD for: przy P = 5% at P przy P = 1% at P nawożenia fertilization 0,17 0,24 104,9 zmianowania crop rotation 0,12 0,16 327,8 współdziałania interaction 0,24 0,32 8,7 Ca 0,95 2,17 0,77 1,30 Średnie mean 1,97 2,80 1,42

Już od pierwszych lat prowadzenia badań stwierdza się wyraźne dzia­ łanie azotu na wszystkich trzech polach (tab. 3). Można jednak zaobser­ wować, że działanie to jest większe (szczególnie w ostatnich latach) przy uprawie pszenicy w zmianowaniu dowolnym (bez motylkowych) i w mo­ nokulturze niż na polach E, gdzie uprawia się pszenicę w pierwszym roku po koniczynie (tab. 3 i 4).

Na wszystkich polach otrzymano wyższe plony na poletkach nawo­ żonych (CaNPK) niż na nie nawożonych fosforem (CaNK). Jednakże znaczne zwyżki plonów w wyniku nawożenia fosforem, przekraczające

1 0%, wystąpiły dopiero w latach sześćdziesiątych przy zmianowaniu

dowolnym bez obornika, w latach siedemdziesiątych w zmianowaniu 5-polowym z obornikiem i dopiero w ostatnich latach na polu z mono­ kulturą (tab. 3). W ostatnich latach największe działanie fosforu stwier­ dza się na (polu A (gdzie najmniej jest P w glebie), najmniejsze zaś na polu z monokulturą pszenicy, gdzie na obiektach CaNK jest najwięcej fosforu dostępnego w glebie.

Z badanych składników pokarmowych najmniejszy wpływ na plo­ nowanie wywierał potas. Na polu, gdzie uprawia się pszenicę w zmia­ nowaniu 5-polowym, w czwartym roku po oborniku zwyżki plonów w wyniku nawożenia jpotasem w zasadzie nie przekraczały 15% (tab. 3 i 4). Na polach bez obornika znaczne spadki plonów na poletkach bez potasu otrzymywano dopiero po 40 latach trwania doświadczeń

P lo n p szen icy zależnie od n a w o żen ia g leb y 2 0 9

w zmianowaniu dowolnym i już od pierwszych lat badań na polu z mo­ nokulturą pszenicy.

Rozpatrując wyniki średnie z ostatnich 11 lat i średnie z wszystkich zmianowań, można wnioskować (tab. 4), że największe zwyżki plonów otrzymano w wyniku nawożenia azotem (41%), a następnie fosforem (28%) i potasem (23%).

ZALEŻNOŚĆ PLO NO W ANIA OD NIEKTÓRYCH CZYNNIKÓW KLIMATYCZNYCH Plonowanie pszenicy w większym stopniu uzależnione było od ba­ danych czynników klimatycznych niż plonowanie żyta. Obliczenia współ­ czynników determinacji wykazują (tab. 5), że plony pszenicy uprawia­ nej w zmianowaniu dowolnym uzależnione były od badanych czynni­ ków klimatycznych w 40%, w zmianowaniu 5-polowym w 58%, a w mo­ nokulturze aż w 80%.

T a b e la 5 Wartości współczynników korelacji liniowej (ryx) oraz standaryzowanego cząstkowego współ­ czynnika regresji (byx) dla zależności plonu pszenicy ozimej od niektórych zmiennych klimatycznych

w latach 1976-1986

Values of linear correlation coefficients (ryx) and of standardized fragmentary regression coefficient

(byx) for the dependence o f wheat yields on some variable climatic factors in the period 1976-1986

Warunki klimatyczne

Climatic conditions

Dla zmianowań j

ryx for crop rotations (Tab. 1)

Dla zmianowań

byx for crop rotations (Tab. 1)

A E D A ! E D ryxl Гух2 ГухЪ ryx* —0.48** 0,08 - 0 ,1 3 - 0 ,4 7 * * -0 ,4 6 * * 0,18 —0,44* - 0 ,4 2 * - 0 .3 8 0,70** —0,52** -0 ,3 7 * - 0 ,8 5 * 4-0,61** + 0,18 + 0 ,1 0 -1 ,2 5 * * + 0,70** -0 ,3 5 * +0,70** — 1,07** + 1,13** - 0 ,1 3 + 0,59** Współczynnik determinacji D % Determination coefficient D % 39,7 57,6 79,8

* istotne przy P = 5% — significant at P = 5%

** istotne przy P = 1% — significant at P = 1%

Xi = temperatura w °C — średnie z m i e s i ę c y IV-VI — temperature in °C — mean for April-June л-j; = usłonecznienie w h — średnie z miesięcy IV-VI — insolation in h — mean for April-June лгз = opady w mm — suma za miesiące IV-VI — rainfalls in mm — for April-June

x 4 = opady w mm — suma za miesiące I-VI — precipitation in mm — for January-June

Wartości współczynników korelacji i współczynników regresji w y­ kazują, że w miarę wzrostu temperatury w okresie kwiecień—czerwiec istotnie malały plony pszenicy w zmianowaniu dowolnym i 5-polowym. Większe nasłonecznienie w tych miesiącach powodowało wzrost plonów pszenicy, szczególnie przy jej uprawie w monokulturze. Na wszystkich

polach otrzymano ujemne wartości korelacji między ilością oraz przy­ puszczalnie i rozkładem opadów w okresach kwiecień—czerwiec oraz styczeń—czerwiec a wzrostem pszenicy. W miarę wzrostu ilości opadów w tych miesiącach przeważnie istotnie zmniejszały się plony pszenicy ozimej (ujemne wartości ryx). Przyczyny takiego oddziaływania opadów są trudne do wytłumaczenia, gdyż w badanych okresach opady w za­ sadzie nie były nadmiernie wysokie i w miesiącach kwiecień—czerwiec wynosiły średnio 142 mm (maksymalnie 176 mm w roku 1984), a w mie­ siącach styczeń—czerwiec wynosiły średnio 215 mm (maksymalnie 270 mm w roku 1983).

W N IO SK I

Wyniki wieloletnich doświadczeń nawozowych z pszenicą ozimą, uprawianą przy bardzo zróżnicowanym nawożeniu i zmianowaniu, po­ zwalają na sformułowanie następujących uogólnień:

Przy pełnym nawożeniu mineralnym (CaNPK) otrzymano znacznie wyższe plony pszenicy ozimej (średnio o 33%) uprawianej na polach w pierwszym roku po motylkowych i w czwartym roku po oborniku niż na polach bez obornika i bez motylkowych.

2. Gleba na polu z monokulturą pszenicy ozimej była bardziej żyzna

niż gleba, gdzie stosowano zmianowanie dowolne, mimo to plony pszeni­ cy uprawianej w monokulturze były niższe i spadały wraz z upływem lat.

3. Zakwaszenie gleby do pH 4,5 obniżało plony o 5%, zakwaszenie

do pH 4,2 o 2 0%, a zakwaszenie do pH 4,0 obniżało plony o 30%

w porównaniu z optymalną wartością pH dla pszenicy.

4. Na wszystkich polach otrzymywano znaczne zwyżki plonów psze­ nicy w wyniku nawożenia azotem. Zwyżki te były mniejsze, gdy pszeni­ cę uprawiano na polach z roślinami motylkowymi i obornikiem (E) niż na polach bez nawozów organicznych (A i D). Duże różnice w plonach na poletkach nawożonych i nie nawożonych fosforem otrzymywano do­ piero po 30 latach na polach bez obornika i po 40 latach na polach z obornikiem. Duże różnice w plonach na poletkach nawożonych i nie nawożonych potasem otrzymywano po 30 latach na polach bez obornika, natomiast na polach z obornikiem nawet po 60 latach; różnice te nie przekraczają 15%.

LIT ER A TU R A

[11 M e r c i k S. P lo n o w a n ie żyta, p szen icy i ziem n ia k ó w w zależności od w ie lo le t­ niego zróżn icow an ego n aw ożen ia i zm ian ow an ia. C zęść I. Żyto. Rocz. G lebozn. 1989 40 z. 4 s. 191 - 201.

P lo n p szen icy zależn ie od n a w o żen ia gleb y 211 С. МЕРЦИК, E. СТЭМПЕНЬ УРОЖАЙ РЖИ, ПШЕНИЦЫ И КАРТОФЕЛЯ В ЗАВИСИМОСТИ ОТ МНОГОЛЕТНЕГО УДОБРЕНИЯ И СЕВООБОРОТА. Ч. II. ПШЕНИЦА Кафедра агрохимии Варшавской сельскохозяйственной академии Р е з ю м е В постоянных удобрительных опытах проводимых на опытном поле Варшавской сель­ скохозяйственной академии в Скерневицах пшеницу возделывали с 1927 г. в произвольном севообороте без стойлового навоза и бобовых, с 1962 г. в 5-польном севообороте со стой­ ловым навозом и бобовыми (как предшественные культуры пшеницы), а с 1976 г. в моно­ культуре. На всех полях севооборотов применяли одинаковое минеральное удобрение в со­ ответствии со схемой: Ca, CaNPK, N PK , СаРК, CaPN, CaKN.

Гораздо высшие урожаи озимой пшеницы (в среднем на 33%) получали в 5-польном севообороте со стойловым навозом и в первом году после бобовых, чем на полях без стой­ лового навоза и бобовых. Почва на поле с монокультурой пшеницы была более плодород­ ной, но несмотря на это урожаи пшеницы в монокультуре были ниже и снижались с года­ ми. Окисление почвы до pH 4,5 снижало урожаи только на 5%, тогда как окисление до pH 4,2 — на 20%, а до pH 4,0 — на 30% в сравнении с оптимальным значением pH при удобре­ нии CaNPK. На всех полях получали значительные прибавки урожаев пшеницы в результате азотного удобрения, однако эти прибавки были меньше на полях с бобовой культурой и стойловым навозом, чем без этих органических удобрений. Значительная дифференциация урожаев на делянках удобряемых и неудобряемых фосфором наблюдалась только 30 лет спустя на полях без стойлового навоза и 40 лет спустя на полях со стойловым навозом, тогда как на полях со стойловым навозом эти разницы даже 60 лет спустя не превышали 15%. S . M E R C IK , W . S T Ę P I E tt

Y IE LD IN G OF RYE, W H EA T A N D PO TA TO ES D EPE N D IN G ON THE M A N Y -Y E A R FER T IL IZ A T IO N A N D CROP R O TATIO N. P A R T II. W HEAT

D ep artm en t of A g ricu ltu ra l C h em istry A g ricu ltu ra l U n iv ersity of W arsaw

S u m m a r y

In p erm an en t fe rtilizin g ex p erim en t carried out on an ex p erim en ta l fie ld at S k ie r n ie w ic e w in ter w h ea t w a s cu ltiv a ted sin ce 1927 w ith in an arbitrary crop rotation w ith o u t farm yard m anure nor leg u m in o u s crops, sin ce 1926 in th e 5 -field crop rotation in clu d in g farm yard m anure and legu m in ou s crops (as w h ea t forecrop) and sin ce 1976 — in m on ocu ltu re. M ineral fertilizers in a ll crop rotation s w e r e ap p lied in accordance w ith th e schem e: Ca, C aN PK , N PK , C aPK , C aPN , CaKN.

M uch h igh er m ea n y ield s of w in te r w h e a t (by 33%) cu ltiv a ted in th e 5 -field crop rotation w ith farm yard m an u re as w e ll as in th e first y ear a fter leg u m in o u s crops (as forecrop) w ere obtained. S o il on th e fie ld w ith w h ea t m o n ocu ltu re w as m ore fe r tile th an in th e arbitrary crop rotation, -nevertheless, in sp ite of that, the

w h ea t y ield s in m on ocu ltu re w ere lo w e r and decreased w ith years. S o il a c id ifica ­ tio n to pH 4.5 resu lted on ly in th e 5 p ercen tu al, to pH 4.2 — in th e 20 p ercen tu a l and to pH 4.0 — in th e 30 percen tu al d ecrease of y ield s as com pared w ith th e optim um pH v a lu e at th e C aN PK fertiliza tio n . On all fie ld s con sid erab le w h ea t y ield in crem en ts in con seq u en ce of th e n itrogen fe r tiliz a tio n w e r e obtained, n e ­ v e r th e le ss th e se in crem en ts w ere less on fie ld s w ith leg u m in o u s crop and farm yard m an u re th a n w ith o u t th e s e organic fertilizers. A co n sid era b le d ifferen tia tio n of y ield s on p lots fertilized and n on fe r tiliz e d w ith phosphorus w a s ob served only

30 years la ter on fie ld s w ith o u t farm yard m an u re and 40 years la ter on fie ld s w ith farm yard m anure. C onsiderable d ifferen ces in y ield s on plots fertilized are n o n -fertilized w ith p o ta ssiu m occurred after 30 years on fie ld s w ith o u t farm yard m anure, w h erea s on field s w ith farm yard m anure th ese d ifferen ces, e v en after

60 years, did n o t ex c e e d 15°/o.

P r o f . d r S. M e r c i k P r a c a w p ł y n ę ł a d o r e d a k c j i w g r u d n i u 1987 r.

K a t e d r a C h e m i i R o l n e j S G G W - A R w W a r s z a w i e