Konserwacja "Panoramy Racławickiej" i jej problemy

Ryszard Wójtowicz

Konserwacja "Panoramy

Racławickiej" i jej problemy

Ochrona Zabytków 36/1-2 (140-141), 43-54

v a ria n ts w ere p repared ran gin g from m inor sp a tia l ch an ges to r e la tiv e ly m ajor d em o litio n s, resu ltin g from an a n a ly sis of h istoric v a lu es. A fter a pu b lic d iscu ssio n one o f th e v a r ia n ts w a s ch osen as a b asic co n cep t and tw o other v a ria n ts w ere le ft for fu rth er m ore detailed elab oration .

A n ew r e n e w a l d esign en v isa g es for a m u lti-le v e l, p ar­ tia lly undergrou n d , garage to be b u ilt-in in to the in ­ side of th e q u arter at E. P la ter street. A t the quarters situ a ted a t th e sid e o f J ero zo lim sk ie A v en u e a large num ber of h o tels and p en sion s as w e ll as ca terin g in ­ stitu tio n s is to be set цр; b lock s of fla ts a t N o w o g ro ­ dzka street w ill b e le ft and crafts repair shops w ill be opened on th e ground floor. T w o in tersectin g trading p assage runs d esign ed at tw o le v e ls, p a rtia lly in old and p a r tia lly in n e w b u ild in g s raised in th e place of p u lled d ow n o u tb u ild in g s of n ot m u ch v a lu e are to be in trod u ced in to th e cen tral q u arter. T he id ea b e ­ hind it is to h a v e a sh opping cen tre con cen trated at Jero zo lim sk ie A v en u e, w h ile cu ltu ra l in stitu tio n s w ill be in the in sid e of th e quarter. N ow ogrod zk a street w ill h ou se crafts in stitu tio n s. T he cou rtyard s and e x ­

ten sio n s of th e p a ssa g e ru n s w ill b e used for sports fa c ilitie s , p la y -g r o u n d s et.e.

A s for th e ou tsid e part, i t is p o stu la ted to c a refu lly p reserv e and restore th e orig in a l ap p earan ce and d e­ ta ils of the 1 9 th -cen tu ry b u ild in g s, w ith a su p erstru c­ tu re in a m od ern s ty le h arm on izin g w ith th a t of th e B ritish In stitu te.

N e w ad d itio n s in the in sid es w ill be m odern.

For th e cen tra l quarter v a r ia n t I h a s b een prepared;

it p reserv es an orig in a l ch ess-b o a rd a rran gem en t of

roofs b y trea tin g th em p a r tia lly as an op en -w o rk and b y opening the space u n d ern eath , w h ic h g iv es b etter in so la tio n and a irin g of th e in sid e of the b u ild in g s. A ccord in g to v a ria n t II a ll w e ll- lik e cou rtyard s are to be m a in ta in ed in th e cen tra l q u arter, sh a llo w in g th em p a rtly b y p u ttin g roofs a t th e h eig h t of th e fir st

floor. _

T he p reserv a tio n of th e form er sp a tia l a rra n g em en t in th e en tire quarter r e su lts in m u ch w orse con d ition s for the m an and th is ap p lies m a in ly to h ou sin g co n d i­ tions.

R Y SZ A R D W OJTOW ICZ

KONSERWACJA „PANORAMY RACŁAWICKIEJ” I JEJ PROBLEMY

W a rty k u le przedstaw iam problem y k o n serw ato r­ skie zw iązane z płótnem „P anoram a bitw y pod R a­ cław icam i”, k tó re w ynikły podczas podjętej w 1981 r. k olejnej próby re sta u ra c ji tego dzieła. C hciałbym scharakteryzow ać zarów no ogólne zało­ żenia bieżącego i poprzednich program ów oraz przeprow adzonych prac konserw atorskich, a także przedstaw ić w łasne propozycje.

P anoram a, specyficzne dzieło, którego c h a ra k te ry ­ styczną cechą jest w yw oływ anie iluzji, była w y ­ tw orem X IX -w iecznej k u ltu ry m ieszczańskiej. K o­ listy plan m alow idła, persp ektyw a, n atu ra liz m b a rw oraz zabudow anie p rzestrzeni m iędzy w i­

dzem a płótnem , stw arzały zam ierzony przez tw ó r­ ców efekt. Dla kom pozycji tego ty p u budow ano osobne budynki ekspozycyjne, najczęściej w form ie rotundy.

W latach 80-tych X V III w. pow stała, n ajw cześn iej­ sza ze znanych, p anoram a zap ro jek to w an a przez R oberta B eckera na L eicester S q u are w Londynie, p rzedstaw iająca Londyn. Od tego czasu n astęp uje rozkw it panoram zarów no w E uropie, ja k i w A­ m eryce Północnej, trw a ją c y do końca stulecia, by zaniknąć z początkiem XX w.1

P ierw szą polską p an oram ą była nam alo w an a we Lw ow ie w latach 1892—1894 przez zespół tw órców pod k ieru n k ie m W ojciecha K ossaka i J a n a S tyki „P ano ram a R acław icka” 2. P om ysłodaw cą „R acła­ w ic” był J. S tyka, k tó ry zaproponow ał realizację takiego dzieła na o tw arcie W ystaw y K rajo w ej zw a­ nej K ościuszkow ską, organizow anej we Lw ow ie w ro ku 18943. „P an o ram ę” udostępniono publiczności w dniu uroczystego o tw arcia W ystaw y, 5 czerw ca 1894 r. Treścią p rzed staw ien ia jest zw ycięska bitw a w ojsk polskich, dowodzonych przez Tadeusza Koś­ ciuszkę, stoczona z rosyjskim oddziałem generała A leksan dra T orm asow a pod R acław icam i 4 k w ie t­ nia 1794 r. P łótno składało się z 14 połączonych b ry tó w o w ym iarach 15 X 8 m, co daje ogółem ok. 120 m obw odu przy około 15 m wysokości. P od­ obraziem jest w ykonane w B elgii płótno lniane o splocie płóciennym w zm ocnionym , 7 do 8 nici osno­ w y n a 9 do 10 nici w ą tk u na cm2. P rzek lejo n e zo­ stało k lejem glułynow ym i p o k ry te zap raw ą olejną na bazie o leju m akow ego, jako spoiw a i litoponu (ZnS + BASO4) jako w ypełniacza. W w arstw ie

m alarsk iej użyto w yłącznie oleju m akow ego oraz b arw n ikó w : biel ołow iana, żółcień kadm ow a,

czer-1 Por. S. O e t t e r m a n , D as P an oram a. D ie G esch ich te

ein se M a ssen m ed iu m s, F rąn k fu rt am M ein 1980. 2 P oza W. K ossak iem i J. S ty k ą w rea liza cji b rali udział:

T eodor A x en to w icz, L u d w ik B oiler, T adeusz P op iel,

Z ygm u n t R ozw ad ow sk i, M ichał S ozań sk i, W łodzim ierz

T etm ajer, W in cen ty W od zin ow sk i — patrz J. N a t u s i e ­ w i с z, S tu d iu m h is to ry c z n e P a n o ra m y R a c ła w ic k ie j,m a ­ szynopis, P K Z W rocław 1970, s. 8.

3 J. N a t u s i e w i c z , op. cit., s. 8; d a lsze w iad om ości h isto ry czn e c y to w a n e n a tej p od staw ie.

w ień żelazow a, litopon, żółcień i czerw ień chrom o­ w a, b łęk it kobaltow y, u ltra m a ry n a i inne. Obraz nie by ł p ierw o tn ie w e rn ik so w a n y 4.

K o m itet B udow y „ P an o ram y ” 2 lutego 1912 r. od­ stąp ił dzieło G m inie K rólew skiej Stołecznego M ia­ sta Lw ow a. W 1927 r., w nocy z 29 na 30 w rześnia nastąp iło częściowe ob erw an ie płótna. Po raz pierw szy przystąpiono w ted y do prac k onserw ato r­ skich, k tó re pow ierzono Zygm untow i Rozw adow ­ skiem u i M arcelem u H arasim ow iczow i oraz W oj­ ciechow i K ossakow i i synom nieżyjącego już w te­ dy J a n a S ty k i Tadeuszow i i Adam owi. Zszyto roz­ darcie, częściowo przem alow ano niebo w zw iązku z plam am i pow stałym i po zaciekach spow odow a­ n ych nieszczelnością dachu ro tundy. W tra k c ie tej k o n serw acji po k ry to pas nieba w erniksem szela- k o w y m 5.

P onow ną próbę ko n serw acji podjęto już po d ru ­ giej w ojnie św iatow ej we W rocław iu, dokąd p rze­ wieziono płótno.6 In icjato rem te j ko n serw acji b ył Społeczny K o m itet O dbudow y „P an o ram y ” pod przew odnictw em E ugeniusza G epperta. W 1949 r.

1. S c h e m a t r o tu n d y : A — p r z e k r ó j, В — r z u t

1. O u tlin e of th e ro tu n d a : A — cro s s-se c tio n , В — pro je c tio n

44

rozpoczęto p race re s ta u ra to r skie, k tó ry ch k iero w n ic­ tw o ob jął G łów ny K o n serw ato r W aw elu W acław Szym borski. N iestety, k o n serw acja została nag le przerw an a, poniew aż w 1950 r. płótno bez w iedzy W. Szym borskiego i jego w spółpracow ników zostało w adliw ie zw in ięte i przew iezione do M uzeum Śląskiego (obecnie M uzeum N a ro d o w e)7. W. Szym ­ borski zdążył przeprow adzić tylko najbardziej n ie ­ zbędne prace zabezpieczające. W 1956 r. pow staje ko lejn y K om itet O dbudow y „ P an o ram y ” pod p rz e ­ w odnictw em S tan isław a Daw skiego, k tó ry zain i­ cjow ał n astęp n ą próbę k o n serw acji „R acław ic”. Do W rocławia przybyło grono konserw atorów : L eonard T orw ird, Józef K ozłow ski i inni, k tórzy opracow ali założenia re sta u ra c ji płótna. Na k iero w nik a p ra c pow tórnie w yb ran o W. Szym borskiego. P rac e k o n ­ serw ato rsk ie składać się m iały z dw óch etapów : zabezpieczenia płótn a a n a stę p n ie jego zdublow ania i re k o n stru k c ji w a rstw y m alarsk iej.

Przeprow adzono wówczas p rzegląd płótna i sp orzą­ dzono dokładną dokum entację zniszczeń. W yodręb­ niono dw a b ry ty dodatkow e — 13a, o szer. 80 cm (jest to frag m en t p ow stały n a sk utek ro zd arcia w 1927 r.) oraz b ry t oznaczony „R”, na któ ry m zdu ­ blow ano w szystkie luźno zachow ane frag m en ty n ie ­ ba — ok. 30 m 2. P onadto płótno poddano dezyn ­ fekcji i naw in ięto na cztery d rew niane w ały za­ p rojektow ane przez W. Szym borskiego. Z abezpie­ czone w ten sposób b ry ty złożono w zaad ap to w a­ nym k o ry tarzu M uzeum Śląskiego. W lutym 1958 r. pierw szy etap prac nad „P an o ram ą R acław icką” 8 zakończono.

Jeszcze w 1957 r. rozpisano k o n k u rs na p ro jek t paw ilonu ekspozycyjnego, a pierw szą nagrodę p rz y ­ znano Ew ie i M arkow i D ziekońskim . Do budow y ro tu n d y przystąpiono jed n ak dopiero w 1966 r. D rugi etap prac k o n serw ato rsk ich W. S zym

borskie-4 O pis b u d o w y tech n iczn ej sporządzony został n a p o d ­ sta w ie badań p rzep row ad zon ych p rzez P a w ła K a ra szk ie- w icza z A S P K ra k ó w w 1981 r. oraz badań w y k o n a ­ n y ch w In sty tu cie M etrologii, W łók n in i O d zieżow n ict-

w a P o lite c h n ik i Ł ódzkiej pod k ieru n k iem W ojciech a

S zm eltera.

5 J. N a t u s i e w i с z, op. cit., s. 63 — p ie r w o tn ie m a lo ­ w id ło n ie b y ło w ern ik so w a n e.

8 9 k w ie tn ia 1944 roku, podczas b om b ard ow an ia L w o ­ w a, „Panoram a R a cła w ick a ” została p o w a żn ie u szk o d zo ­ na. 12 k w ie tn ia teg o ż roku Zarząd M iejsk i p o w o ła ł sp e ­ cjaln ą k om isję, w skład której w e sz li: Z ygm u n t R o zw a ­ d ow sk i, Z b ig n iew H o m u n g , Jerzy G uttler, Jan Iw an iec, W itold D o liń sk i, L eo n M a tw ijo w sk i. P o o b ejrzen iu k o ­ m isja p o sta n o w iła obraz zw in ąć i p rzech ow ać do za ­ k oń czen ia w o jn y . „P anoram a” po zab ezp ieczen iu , z w in ię ­ ciu oraz złożeniu w sp ecjaln ej sk rzy n i została p r z e w ie ­ ziona do k la szto ru oo. B ern ard yn ów w e L w o w ie, gdzie p rzeleżała do lip ca 1946 r. P o w o jn ie „P anoram ę” p rze­ w iezio n o do W rocław ia, gd zie p oczątk ow o złożono ją w m agazyn ach w o jsk o w y c h na P a rty n ica ch p rzy u l. P o z ­ n ań sk iej, a od 29 czerw ca 1949 r. p rzech o w y w a n o w

szk ole p o d sta w o w ej przy ul. K lęczk o w sk iej; patrz J.

N a t u s i e w i c z , op. cit., s. 92.

7 M a lo w id ło zostało z w in ię te w a rstw ą m alarsk ą do w e w ­ nątrz, jed n o cześn ie p o w sta ły d od atk ow e za g n iece n ia i p ofałd ow an ia.

8 P o przep row ad zen iu prac k o n serw a to rsk ich p ierw szeg o etapu b ryt z p o sta cią T adeusza K ościu szk i, w celu w y ­ p rób ow an ia w y trzy m a ło ści płótna, za w ieszo n o w h allu M uzeum Ś lą sk ieg o , g d zie przez k ilk a la t b y ł u d o stęp ­

2. S c h e m a t k o n s tr u k c ji p ra c o w ­ ni. W id o k z g ó ry , z bo k u o ra z

sta n o w isk o p r a c y w r a z z su w n i­

ca m i, A — fo r e m n ik i w y p u k łe , В — s ta n o w isk o p ła s k ie , С - — s u w n ic e , D — r u s zto w a n ie p io ­ n o w e p o lig o n a ln e, E — w iszą c e w ó z k i, F — k a n a ły w y c ią g o w e , X — o ś w ie tle n ie , ~ — prąd e le k tr y c z n y .

2. O u tlin e o f th e c o n stru c tio n of th e w o rk sh o p . T o p and sid e v ie w , w o r k p o s t w ith gaun­ tr ie s , A — c ro w n e d sw e d g e s, В — fla t p o st, С — g a u n tries, D — fie ld v e r tic a l sca ffo ld in g , E — han gin g tr o lle y s , F — lif ­ tin g ch an n els, x — lig h tin g , ~ — e le c tr ic ity

0

go nie został zrealizow any. P race te podjęto po- - now nie w 1970 r . już pod kierow nictw em M ichała B aranow skiego w ram ach specjalnie pow ołanego zespołu we W rocław skim Oddziale P P PK Z. M. B a­ ranow ski rozpoczął konserw ację od sporządzenia d okum entacji fotograficznej i rysunkow ej, gdzie za­ re je stro w an o a k tu a ln y stan zachow ania m alow idła • oraz przeprow adzono b ad an ia technologiczne 10. U su­ nięto łaty i oczyszczono odw rocie z k la jstru , częś­ ciowo oczyszczono także lico z przem alow ań i w tórnego w ern iksu . W m iejsca uby tk ó w w staw io ­ no bez w klejenia łatk i. Do dublow ania zam ierzo­ no użyć m asy w o skow o-żyw iczneju, jako nośnik posłużyć m iała tk an in a poliestrow a („ tre w ira ”). Do tego zabiegu przygotow ano gigantyczny stół du- blażow y 15X 8 m złożony z połączonych 36 sto ­ łów próżniow ych ogrzew anych gorącą wodą. P ró ­ bę dublażu w ykonano n a fragm encie b ry tu 1 3 a 12. W 1973 r. nagle prace przerw ano. Lico o b razu za­ bezpieczono bibułką japońską i m erlą, k tó re spo­ jono pastą woskową (wosk pszczeli + olejek te r ­ pentynow y). Częściowo w m iejscach dużych p ęk­ nięć, obraz zabezpieczono także od odw rocia. W szy­ stkie b ry ty zostały zw inięte na trzy m etalow e w a­ ły (dług. 8 m i 0 60 cm) i zdeponow ane w po­ m ieszczeniach H ali L udow ej. W św ietle w spółczes­ nej w iedzy k o n serw ato rsk iej należy przypuszczać, że zabieg dublow ania przeprow adzony przez M.

B aranow skiego, zarów no ze w zględu n a m etodę, jak i proponow ane środki, m ógłby spow odow ać n ie ­ odw racalne zm iany m alow idła 1S.

Z in icjaty w y K o nrad a Jarockiego 10 p aźd ziern ik a 1980 r. pow stał działający obecnie Społeczny K o­ m ite t „P an oram y R acław ickiej” pod p rzew o d n ic­ tw em A lfreda Jah n a. Dzięki zebrany m przez K o m i­ te t funduszom od lipca 1981 r. w P P P K Z W rocław rozpoczęła sw ą działalność praco w n ia k o n serw acji płó tn a „P an o ram y ”. G łów nym k o n se rw a to re m jest S tan isław F ilipiak. P rac e postanow iono p rz e p ro w a ­ dzić w b ud ynk u ekspozycyjnym — ro tund zie. Na ru sztow an iu ponad p latfo rm ą w idokow ą w zniesio­ no drew n ian y pom ost o śred nicy ok. 25 m. N a po­ moście umieszczono dwa w ypukłe fo rem n ik i, po­ w ierzchnie w yprofilow ane zgodnie z k ształtem b ry ­ tów (15 X 8 m) o k o n stru k cji d re w n ian ej, służące jako stanow iska pracy przy dwóch b ry ta c h ułożo­ nych licem w dół. Pom iędzy nim i z n a jd u je się s ta ­ now isko płaskie, (15 X 8 m) do p rac p rz y licu m a ­ low idła. P onad forem nikam i oraz stan o w isk iem środkow ym um ieszczono ruchom ą suw nicę, sta n o ­ w iącą m iejsce pracy dla 8 ko nserw ato ró w , w ypo­ sażoną w instalację w yciągow ą i elek try czn ą o raz ośw ietlenie 14.

P rzed przy stąp ieniem do k o n serw acji p rz e p ro w a ­ dzono badania płótna i ustalono jego stan zacho­ w ania. B adania te oraz sform uło w anie p ro g ram u

8 M. B a r a n o w s k i , P r o b le m y d o k u m e n ta c ji k o n s e r w a ­

to r s k ic h d u ży c h o b ie k tó w m a la rsk ic h na p r z y k ła d z ie „ P a n o ra m y R a c ła w ic k ie j”, „B ib liotek a M u zea ln ictw a i O chrany Z ab ytk ów ”, seria B, t. X X X IV , W arszaw a 1973. s. 198— 199.

10 B ad an ia w y trzy m a ło ścio w e p łótn a p rzeprow adzono w

In sty tu cie M etrologii W łóknin i O d zieżow n ictw a P o li­

tech n ik i Ł ódzkiej. O znaczenie p ig m en tó w i sp o iw p o ­ chodzących z w a rstw y m alarsk iej oraz za p ra w y p a n o ­

ram y w yk on an o w lab oratoriu m b ad a w czo -n a u k o w y m

P K Z W arszaw a w 1972 r. pod kieru n k iem H a n n y J ę ­ d rzejew sk iej i P iotra R u d n iew sk ieg o — d ok u m en tacja w p osiad an iu P K PR PK Z W rocław .

11 3 część w osk u p szczelego + 1 część d am ary + 1/10 c zęść terp en ty n y w en eck iej.

12 K on serw ację prow ad zon o w a u li T ech n ik u m G a stro ­ n om iczn ego w e W rocław iu p rzy ul. W ielk iej.

18 Z m ian y te u w id o czn iły się na zd u b lo w a n y m fr a g ­ m en cie brytu 13a. B adania prow adzone przez zesp ó ł o­ b ecn ie k o n serw u ją cy „Panoram ę R a cła w ick ą ” pod k ie ­ ru n k iem S. F ilip ia k a — stw ierd zon o n ieo d w ra ca ln o ść

zab iegu przy jed n o czesn y m stru k tu ra ln y m p rzesy cen iu

m alow id ła. W ysoka tem p eratu ra i naoisk d o p ro w a d ziły

do zgn iecenia w y so k ic h im p astów . Z a o b serw o w a n o

zm ian y b arw n e w y n ik łe ze zm ian y k ąta załam an ia

św ia tła , por. G. A. B e r g e r , W a ch s — Im p rä g n ieru n g v o n L e in w a n d b ild e rn — ein u n d w ie d e r u n flic h e r E in­ g riff, „M altechnik — R esta u ro”, 3, nr 1, 1975, s. 41— — 42.

14 K on stru k cję tę zrealizow an o w oparciu o p ro jek ty Z. M ed w eck iej.

konserw atorskiego pow ierzono zespołow i Zofii M edweckiej z ASP K raków . Stw ierdzono, że stan zachow ania poszczególnych b ry tó w jest bardzo róż­ ny. Ogólną w ytrzym ałość m echaniczną płótna o k re ­ ślono jako dobrą — zm ienia się ona w raz ze zw ięk­ szeniem odległości od górnej kraw ędzi. We w szyst­ kich badany ch próbkach w ykry to obecność hydro- celulozy. Liczne są u ra zy m echaniczne płótna, przede w szystkim pęknięcia, od m ałych do bardzo dużych, n iekiedy na całą szerokość b ry tu (np. w brycie 3 p a rtia nieba składa się z 14 fragm entów ). Ponadto m ożna zaobserw ow ać załam ania, zagnie- cenia, pofałdow ania oraz liczne, różnej wielkości ubytki. Z apraw a w w ielu m iejscach w ykruszona i słabo p rzylegająca do płótna, jest je d n a k mocno zw iązana z pojedynczym i w łóknam i. W arstw a m a ­ larsk a w raz z zapraw ą w ykazuje u b y tk i sięgające do płótna, jak rów nież p rz etarc ia do zap raw y; w sum ie obejm ujące około 25°/o pow ierzchni. P rz e ­ prow adzone badan ia reologiczne w ykazują, że g ra ­ nica bezpiecznej te m p e ra tu ry dla o b razu w ynosi 50° do 6 0 °C .15 B adania m ikrobiologiczne w ykazały obecność następ ujących grzybów : Syncephalastrum ,

Pencilium, C haetomium, Mycelia sterilia, Rhodo- to r u la le.

P ierw szy pro g ram przygotow any przez zespół Z. M edw eckiej przew idyw ał trz y etapy p r a c 17:

— przygotow anie do dublażu,

— dublow anie na podłoże w iotk ie — spoiw o BEVA- -371, nośnik tk a n k a szklana,

— przeniesienie zdublow anego obrazu n a podłoże sztyw ne (Aneks — I).

W ydaje się, że zastosow anie sztyw nego podłoża w przypadku płótna „P an o ram y R acław ickiej” jest zbyteczne, przeczy to rów nież p ierw o tn e j idei p a ­

noram y, jako obrazu na podłożu p łó c ie n n y m 1#. Płótno nie w ykazuje tak dalece zaaw ansow anej d e­ grad acji, by trzeb a było stosow ać tr a n s f e r 19. Z asto ­ sow anie BEVA-371 jako spoiw a do dublażu, ze w zględu na ściśle określone p a ra m e try k l e j u 20 (tem p e ratu ra lam inow ania dokładnie 68°C) w św ietle b adań Teologicznych jest niem ożliwe. P ro g ram ten uleg ł zm ianie po wizycie we W rocła­ wiu i K rak ow ie G ustaw a A. B ergera, w p aźd ziern i­ ku 1981 r. W czasie tej w izyty G. A. B erger p rz e d ­ staw ił d okum entację film ow ą i fotograficzną p ro ­ wadzonej przez niego k o n serw acji „C ykloram y” w A tlancie. Z aproponow ał także odsprzedanie w y n a ­ lezionego przez siebie i stosow anego „na zim no” spoiw a BEVA-Z-15 21.

12 listopada 1981 r. podczas n a ra d y Zespołu N ad ­ zoru K on serw ato rskiego g ru p a pod k ieru n k iem Z. M edw eckiej p rzedstaw iła zm odyfikow any prog ram , w k tó ry m zrezygnow ano z użycia BEVA-371 oraz dublażu na podłoże sztyw ne. Zalecono użycie k le ­ ju BEVA-Z-15 (Aneks — II i III). Obecni na n a r a ­ dzie Ewa i J e rz y W olscy zaproponow ali w łasne w ytyczne postępow ania konserw ato rsk iego , pozo­ staw iając jed n ak jako o tw a rtą , spraw ę środków (Aneks — IV). W łasny p ro g ram p rzed staw ił S. F ili­ piak, kiero w n ik zespołu realizacyjnego „P an o ram y R acław ickiej”. Z aproponow ał on zaw ieszenie b r y ­ tów do im p reg nacji i uzależnienie dalszego try b u postępow ania ko nserw ato rsk ieg o (ew en tualny du- blaż) od u k ształtow an ia się płótna. S. F ilip iak roz­ p a try w a ł możliwość ew entualnego dublow ania (pro­ filaktycznego) n a cienką tk a n k ę sieciową, przy u ży ­ ciu k lejów OSOLAN K L 22 lu b V inapas EP-1 *3. W stosunku do innych czynności k o n serw ato rsk ich zgodził się on z wyżej opisanym i program am i.

15 B adania p row ad zon e b y ły p rzez dw a ośrodki. P. K a- raszk iew icza (ASO K raków ) w w y n ik u bad ań p row ad zo­ nych w p racow n iach A G H i P o litech n ik i K rak ow sk iej, dopuszcza się podczas prac k o n serw a to rsk ich b ezp iecz­ ną tem peraturę ok. 50°C. N a to m ia st b a d a n ia przepro­ w ad zon e w In sty tu cie T ech n o lo g ii O rganicznej i T w o ­ rzy w S ztu czn ych P o lite c h n ik i W rocław sk iej pod k ie r u n ­ k iem A. P a stern a k a i R. S te lle r a w y k a za ły , że od k ształ­ cen ia trw a łe w tych w aru n k ach , w sk ra jn y m przyp ad ­ ku, n ie przekraczają 0,2 m m n ieza leżn ie od grubości w a r stw y m alarsk iej, z w y k le są one jed n ak m n iejsze niż 0,1 mm .

18 B ad an ia p rzeprow adzone w lab oratoriu m ch em iczn ym p rzy PK Z W rocław p rzez Z b ign iew a B u rsk ieg o , p o tw ie r ­ dzone przez A lic ję S trzelczy k z Z akładu K o n serw a cji i R estau racji P ap ieru i S k ó ry U M K w T oruniu.

17 Program został p rzek azan y do rea liza cji P ra co w n i

K o n serw a cji „P anoram y R a cła w ick iej” 8 czerw ca 1981 r. 18 Por. gen ezę panoram oraz ich fu n k cję i budow ę, S.

O e 11 e r m a n, op. cit., s. 7— 76.

19 W la ta ch 60-tych przeprow adzono p rak tyczn ą próbę w y trzy m a ło ści brytu 14 z K ościuszką, k tó r y bez sp e c ja l­ n eg o zab ezp ieczen ia w is ia ł przez k ilk a la t w h a llu M u­ zeu m Ś lą sk ieg o w e W rocław iu . Por. ta k że m eto d y k o n ­ serw a cji in n ych te g o typ u ob iek tów : G. A . B e r g e r , N e w

a p p re a c h e s fo r sp ecia l p ro b le m s: T h e c o n s e r v a tio n of th e A tla n ta C yclo ra m a (w:) P r e p r in ts o f P a p e rs P re se n -

t e t a t th e N in th A n n u a l M eetin g of A IC , P h ila d elp h ia , P e n sy lv a n ia 1981, s. 28—86; G. A. B e r g e r , C o n se rv a ­

tio n o f th e A tla n ta C y c lo ra m a (w:) C o n se rv a tio n W ith in

H isto ric B u ild in g s P re p rin ts o f C o n trib u tio n s to th e 8 th IIC C ongres, W iedeń 1980, s. 155— 161; J. N i t k i e w i c z

T r a tm e n t of th e G e tty s b u r g C yclo ra m a , „S tu d ies in C on­ serv a tio n ”, 10, 1965, s. 91— 118.

20 BEV A-371 w y n a lezio n a przez G. A . B ergera, skład:

octan w in y lo w o -e ty lo w y , ż y w ic a p o lie ty le n o w o -k e to n o w a , p arafin a sta n o w ią ce 40 % roztw ór w to lu e n ie — in fo rm a ­ cja z k atalogu firm y L a sca u x -R esta u re; por. ta k że A. R ó ż a ń s k i , Z a sto s o w a n ie B EV A -371 do d u b lo w a n ia o b ra z ó w (w:) D u b lo w a n ie o b ra z ó w na p o d ło żu p łó c ie n ­

n y m , PK Z — O środek Inform acji, W arszaw a 1981, s. 7— — 9; G. A. B e r g e r , H e a t-S e a l L in in g o f T e rn P a in tin g

w ith B E V A -371, „S tu d ies in C o n serv a tio n ”, 20, n r 3, 1975, s. 126— 152.

21 B E V A -Z -15, d ysp ersja w od n a ży w ic term o p la sty cz­

nych z d od atk iem skrobi i środka op óźn iającego p a le ­ n ie. D o k ła d n y skład je s t p a ten tem w y n a la zcy . P o r ó w ­ naj tak że G. A . B e r g e r , C o n se rv a tio n o f a th e a te r cu r­

ta in b y P ica sso , „M altechnik — R estau ro”, nr 1, 1977,

s. 51—55, B E V A -Z -15 je s t p ro d u k tem zb liżon ym do

B E V A -D -8.

22 O SO LAN KL, roztw ór kop olim eru m eta k ry la n u b u ty ­ lu z k w a sem m eta k ry lo w y m w o cta n ie etylu , patrz L. P r a w d z i ń s k a , H. Z y g m u n t , K le je — in fo rm a to r, w yd . III, B iu ro W yd aw n icze „C hem ia”, W arszaw a 1971, s. 166.

23 V innapas E P-1, produkt fir m y W ack er-C hem ie; je s t to m o d y fik o w a n y PCW. B ad an ia d otyczące m. in. tego środka w za sto so w a n iu do dublażu „ sty k o w eg o ” op isu je А. К e t n a t h, D ie V e rw e n d u n g vo n A c r y lh a r z e n u n d d e r H eiss — S ie g e lm e th o d e z u r K o n s e r v ie r u n g v o n L e in ­ w a n d b ild e r , „M altechnik — R estauro", n r 2, 1977, s.

101— 102.

24 W zw iązku z d y sk u sja m i w 1980 r. n a tem a t m ie j­ sca ek sp o zy cji p łótna w ła d ze za d ecy d o w a ły o jeg o k o n ­ serw a cji w W arszaw ie, gd zie też obraz przew iezion o. W w y n ik u działania S p o łeczn eg o K om itetu „P anoram y R a cła w ick iej” i sp o łeczeń stw a w r o c ła w sk ie g o 13 listo p a ­ da 1980 r. „Panoram a R a cła w ick a ” p o w ró ciła do W ro­ cła w ia i zo sta ła złożona w M uzeum A rch itek tu ry .

W sk u te k ro z b ież n o śc i zalecono re a liz a c ję je d y n ie n a ­ stę p u ją c y c h p u n k tó w :

— w ło żen ie b ry tó w licem w dół n a fo re m n ik u w y ­ p u k ły m ,

— u s u w a n ie ła t p rz y k le jo n y c h n a m asę w oskow o- -ży w iczn ą i m e c h a n ic zn e doczyszczanie w osku, — z sz y w a n ie ro z d a rć p łó tn a i w sz y w a n ie ła t, z u p rz e d n io z a g ru n to w a n e g o p łó tn a ln ian e g o , n ićm i ln ia n y m i.

D nia 17 lis to p a d a 1981 r. b r y ty „ P a n o ra m y R a c ła ­

w ic k ie j” p rz e w ie z io n o do ro tu n d y .24 Od 1 g ru d n ia 1981 r. ro z p o c z ę ła sw ą d ziałaln o ść P ra c o w n ia K o n ­ s e rw a c ji „ P a n o ra m y R a c ła w ic k ie j” O d d ziału P P P K Z w e W ro c ła w iu . Z a tru d n io n o 20 osób i p rz y s tą ­ piono do r e a liz a c ji za d a ń z a tw ie rd z o n y c h p rzez K o ­ m isję N a d z o ru K o n s e rw a to rs k ie g o w d n iu 12 lis to ­ p a d a 1981 r. W d w a m ie sią c e p ó źn iej, 12 sty c z n ia 1982 r. p o n o w n ie z e b ra ła się K o m isja N a d z o ru K o n ­ s e rw a to rs k ie g o (A neks — V). W w y n ik u d y sk u sji i p ro p o z y c ji Z. M e d w e ck iej, J. W olskiego o ra z p rzed

-3. R o z w i j a n i e b r y t u ^0 na s t a ­ n o w i s k u p ł a s k i m p r z e d p r z y ­ s t ą p i e n i e m do prac k o n s e r w a t o r ­ s k ic h p r z y licu m a l o w id ł a , s t y ­ c ze ń 1982 r. (fot. J. Szu l) 3. U n fo ld in g of g ore 10 on a f l a t p o s t prio r to co n se r v a tio n w o r k s on th e fa cing of th e p a in ­ ting, J a n u a ry 1982 4. P ra c e p r z y c z y s z c z e n i u od- w r o c ia b r y t u 11 — u s u w a n ie łat p r z y k l e j a n y c h na m a s ę w o s k o - w o - ż y w i c z n ą i m e c h a n i c z n e d o ­ c z y s z c z a n i e w o s k u . B r y t zo sta ł u ło ż o n y na s p e c j a l n y m d r e w ­ n ia n y m w y p u k ł y m fo r em n ik u . d o s t o s o w a n y m w y m i a r a m i (15X X8) i k s z t a ł t e m do k o n s e r w o w a ­ nego f r a g m e n t u „ P a n o r a m y ”, lu ­ t y 1982 r. (fot. J. Szu l) 4. W o r k s on clean in g th e r e ­ v e r s e of gore 11: r e m o v a l of p a tc h e s s t ic k e d to w a x - r e s i n m a s s and final m e c h a n ic a l c le ­ anin g of w a x . T h e gore w a s p u t on a special w o o d e n c r o w n e d s w e d g e w i t h d im e n s i o n s (15X8) an d sh ape a d ju s te d to th e deta il of „T h e P a n o r a m a ” bein g p r e ­ s e r v e d , F e b r u a r y 1982

5. Z s z y w a n i e ro z d a r ć p łó tn a i

w s z y w a n i e łat, z u prz edn io z a ­ g r u n t o w a n e g o p łó tn a ln ianego n ić m i ln i a n y m i , b r y t I3a (fot. J. Szul)

5. S ti t c h i n g of to r n pa rts of th e c a n v a s and p u t t i n g of th e p a t ­ ch es f r o m t h e earlier g ro u n d e d c a n w a s b y m e a n s of linen t h r e ­ ads, gore 13a

s ta w ic ie li P ra c o w n i K o n s e rw a c ji „ P a n o ra m y R a c ła ­ w ic k ie j” d o k o n an o n a s tę p u ją c y c h u s ta le ń :

— im p re g n a c ja o d w ro c ia 10°/» ro z tw o re m P a ra lo id u B-72 25 w ac eto n ie, z d o d a tk ie m ś ro d k a d e z y n fe k u ­ jąceg o 26; p a r tie p rzesy co n e m a są w o sk o w o -ży w icz- n ą po d o k ład n y m oczyszczeniu 20% ro z tw o re m P a ­ ra lo id u B-72 w to lu e n ie ,

— o d w ró c e n ie m a lo w id ła lic em do g ó ry ,

— o d b ezp ieczen ie lica z b ib u łk i ja p o ń sk ie j i oczy­ szczenie z m a sy w osk o w o -ży w iczn ej (chem iczne, b e n z y n ą e k s tra k c y jn ą ),

— p o w leczen ie lica 10% ro z tw o re m P a r a lo id u B-72 w aceto n ie,

— o d w ró c e n ie m a lo w id ła licem w dół, n a p o d k ła - dę z p a p ie ru silik o n o w eg o ,

— ro z p ra so w a n ie zag n ieceń le tn im żelazkiem przez w ilg o tn ą szm a tk ę, w szycie p o z o sta ły c h ła t,

— n a k le je n ie w zd łu ż g ó rn e j k ra w ę d z i b r y tu tk a n i­ n y w z m a c n ia ją c e j27 p rz y u ż y c iu k le ju B EV A -Z-15,

— z a w ie sz e n ie je d n e g o b r y tu , a je ż e li n ie w y s tą ­ p ią u sz k o d zen ia, ró w n ie ż d ru g ie g o są sia d u ją c e g o . P rz y ję to , że b ęd zie m iało m ie jsc e p rz y n a jm n ie j je d n o d u b lo w a n ie n a tk a n in ę s z k la n ą , p rz y użyciu, o ile b ęd zie to m o żliw e k le ju B E V A -Z -15. J e d n o ­ cześnie p o zo staw io n o w o ln ą rę k ę P ra c o w n i K o n ­ s e rw a c ji „ P a n o r a m y ” w p o s z u k iw a n iu o p ty m a ln e g o k le ju do d u b lo w a n ia 28.

R óżnicę p o g lą d ó w w zb u d ził zab ieg d u b lo w a n ia o b ­ ra z u . A u to r w sp ó ln ie z k ie ro w n ik ie m p ra c o w n i w y ­ su n ę li w ty m w zg lęd zie w ła sn ą p ro p o zy cję. N ie w y d a je się słu sz n e d u b lo w a n ie w p o z y cji leżącej, p o n ie w a ż n ie k tó re s fa łd o w a n ia , n ie m o ż liw e do roz- p r a s o w a n ia n a fo re m n ik u , są w y n ik ie m n a tu ra ln e g o k s z ta łtu p łó tn a . J e ż e li p łó tn o je s t n a p ię te w je d ­ n y m k ie r u n k u w y w o łu je to k o n tr a k c ję w p o z o sta ­ łych. W p rz y p a d k u ta k ic h o b ra z ó w , ja k p a n o ra m y , d z ia ła n ie siły g ra w ita c ji p o w o d u je sp ecy ficzn e u ­ k s z ta łto w a n ie się p łó tn a. W te n sposób p łó tn o

25 P araloid B -72, ż y w ica term o p la sty czn a — kop olim er m etak rylan u ety lu i akrylanu e ty lu p rod u k ow any przez firm ę R ehm & Haas.

28 D o d ezy n fek cji zastosow an o 4 — C hloro — m — k re­ zol, roztw ór 0,3°/o w a ceto n ie (zalecen ie A. S trzelczyk z Z akładu K on serw acji i R estau racji P ap ieru i S k óry UM K w Toruniu).

27 D o teg o celu zostan ie zaproponow ana przez E lżb ietę P arad ow sk ą z In sty tu tu W łó k ien n ictw a w e W rocław iu przędzina poliam idcrw o-w iskozow a PVM -104, o p a ra m e­ trach w y trzy m a ło ścio w y ch : o — 300 K G /5 cm, w — 400 KG /5 cm.

28 W gru d n iu 1981 r. P ra co w n ia K on serw acji „Panoram y R a cła w ick iej” n aw iązała k on tak t ze szw ajcarsk ą firm ą L ascau x, w w yn ik u k tó reg o dyrektor firm y p. A lo is К. D ieth elm zaproponow ał u ży cie do n a szy ch celó w je d n e ­

go ze sw oich k lejó w : A crylk leb er 498 HV, 498 20X,

360 HV. J ed n o cześn ie za su g ero w a ł m o żliw o ść sk om p o­ n o w a n ia sp ecja ln eg o k leju do n aszych potrzeb, w opar­ ciu o p rzep row ad zon e przez n ich b ad an ia na p rzesła ­

nych p róbkach „P an oram y R a c ła w ic k ie j”. W m arcu

1982 r. otrzy m a liśm y odpow iedź p. D ieth elm a , w k tó ­ rej po p rzep row ad zen iu w S zw a jca rii badań na prób­ k ach n aszego p łótna stw ierd za, że n a jw ła śc iw sz y m k le ­ jem do dublażu b y łb y A cry lk leb er 498 HV.

29 Z ja w isk o to zo sta ło d okładnie p rzeb ad an e przez G. A. B ergera podczas resta u ra cji C yk loram y w A tla n cie, por.: G. A. B e r g e r , Conservatio n... op. cit. s. 156 oraz zn aj­ du jący się w p osiad an iu P K P R d zięk i u p rzejm ości p. B ergera n ie p u b lik o w a n y a rty k u ł T h e role of te m s io n

in th e p r e s e r v a t i o n of ca n a v a s pain tin g: a s t u d y of p a ­ n o ram as.

30 D zięk i za sto so w a n iu przez G. A. B erg era ścisk o w y ch p łyt elek tro m a g n ety czn y ch i p io n o w y ch sto łó w

próżnio-6. F r a g m e n t b r y t u 10 z w i d o c z ­ n y m i ś l a d a m i u s z k o d z e ń , p r z e d p r z y s t ą p i e n i e m do k o n s e r w a c j i (Fot. J. Szul) 6. D e ta il o f t h e go re w i t h n o ­ t i c e a b le tr a c e s o f damages, p r i o r to c o n s e r v a tio n

p rzy jm u je k sz ta łt hiperboloidalny, zbliżony do pierw otnego. Z dublow anie więc płótn a na leżąco u trw a liło b y form ę b ry tu , k tó rą przy jm u je on le ­ żąc na f o rem niku poziom ym 2®, n atom iast po za­ w ieszeniu ta k zdublow anego płótna pow stałoby sze­ reg deform acji, szczególnie przy brzegach b ry tu , gdzie działać będą najw iększe siły. D ublow anie „na wisząco” w ydaje się więc bardziej logiczne, chociaż stw orzy tru d n e do rozw iązania problem y technicz­ ne 80.

Z astosow anie BEVA-Z-15 stw arza n atom iast n ie ­ bezpieczeństw o pofałdow ania płótna na sk u tek skurczu k le ju p rzy w y sy c h a n iu 31. Do dublow ania „P an o ram y R acław ickiej” pow inien więc być za­ stosow any ta k i klej, k tó ry w ykluczałby użycie w o­ dy oraz w ysokiej te m p e ra tu ry (badania reologiczne m alow idła). Rozważano zatem zastosow anie kom po­ zycji klejów firm y L ascaux, ew entualnie P le x to lu D 360 firm y Rohm and Haas, k tó re spełniały by

7. S c h e m a t k s z t a ł t u płó tn a : A — k s z t a ł t t e o r e t y c z n y bez

dzia ła n ia sił g r a w it a c ji , В — h ip e r b o lo i d a ln y k s z t a ł t p o ­ w s t a ł y po z a w ie s z e n iu m a l o w i d ł a

7. O u tlin e of th e sh a p e o f th e canvas: : A — t h e o r e t i ­

cal f o r m w i t h o u t th e e f f e c t of g r a v i t a t i o n fo rces, В — h y p e r b o l o id a l f o r m c r e a t e d a f t e r h angin g th e p a in tin g

w y c h p rzep row ad zan o w A tla n c ie dublaż w p ozycji w e r ­ ty k a ln ej. P od ob n e rozw iązan ia m ogą zn aleźć za sto so w a ­ n ie przy k o n serw a cji „Panoram y R a cła w ick iej”.

31 B E V A -Z -15 je s t d ysp ersją w od n ą (o dużej cząsteczce) i w p row ad zen ie jej w stru k tu rę obrazu, szczególn ie ta ­

k ieg o ja k „Panoram a R acław ick a” (czas p o w sta n ia

X IX w . i w ie lk ie rozm iary) w y w o ła deform acje. W oda sp ow od u je także rea k cję sp o iw zaw artych w m a lo w id le. W szelk ie zm ian y w y w o ła n e zastosow an iem B EV A -Z -15

(duże sfałd ow an ia) b y ły w id oczn e na p rzed staw ion ym

przez B ergera film ie d o tyczącym k on serw acji C yk lora- m y w A tla n cie; por. R. M e h r a, N a p — B o n d Cold —

L im in g on a L e w — P r e s u r e Table , „ M a lte c h n ik —

R esta u ro ”, nr 2, 1975, s. 87— 94; oraz H. A l t h o f e r , N o ­

ti z e n z u r M a l te c h n i k u n d R e sta u r ie u ru n g m o d e r n e К и п - s t o b ie k t e , „M altechnik — R estau ro”, nr 2, 1976, s. 105—

— 106.

8. K s z t a ł t p o je d y n c z e g o b r y t u p o w s t a ł y na s k u t e k w i e ­

lo le tn ie g o e k s p o n o w a n ia : A — p r z e d z a w i e s z e n i e m , В — po z a w i e s z e n i u

8. F o r m of a single g o re c r e a t e d d u e to a long dis p la y: A — p r io r to hangin g, В — a f t e r hangin g

r --- J ' £ V g 1 p 1x4 и ч>

= ш

с

wyżej omówione w aru n k i bezpieczeństw a d u blo w a­ nia 8Z. Czynności dublow ania w iążą się ściśle z za­ w ieszeniem płótna. Sądzim y, że w łaściw y b y łb y w tym przy padku system zaw ieszenia zastosow any przez G. A. B erg era w A tlancie 83f po dokonaniu pew nych m odyfikacji i zaadap to w an iu go do n a ­ szych w arunków . System ten polega n a p rzesu w a­ n iu m alow idła w zdłuż osi poziom ej ro tu n d y , przy ustaw ien iu pom ostów roboczych n a ru sz to w an iu s ta ­ łym od odw rocia o brazu do lica, n ato m iast zam on­ to w an iu ruchom ych wiszących wózków. O pracow a­ nie szczegółowego rozw iązania zaw ieszenia płótna „P an o ram y R acław ickiej” zlecone zostało A ndrze­ jow i B orow em u z W rocław skiego B iu ra P ro je k ­ tów.

O statnią czynnością proponow aną przez nas przed zaw ieszeniem byłoby w ykonyw ane w pozycji h o ­ ryzo n taln ej n ak leje n ie od góry płó tna n a długoś­ ci ок. 1 m pasów tk a n in y dublażow ej (szklanej) oraz pasów tk a n in y w zm acniającej od odw rocia i lica. W ten sposób b ry ty w raz z dodatkow ym i tk a ­ n inam i będą m ogły znaleźć się w „szczękach” szy­ n y nośnej, co um ożliw i zaw ieszenie. Szczegółowy opis czynności zw iązanej z dublow aniem p rz e d sta ­

w ia się następująco:

— fabryczne pow leczenie pasów tk a n in y szklanej (dublażowej) spoiw em dublażow ym ;

— zw inięcie pasów, po o dp aro w aniu rozpuszczalni­ ka, n a w ały z zastosow aniem p rzekładk i z p ap ieru silikonow ego;

— przy k lejen ie kolejno pasów nośnika na brycie (po usunięciu p ap ieru silikonow ego i rozw inięciu całości) od górnej kraw ęd zi na długości ок. 1 m sąsiadujące ze sobą pasy zachodzą na siebie (oko­ ło 5 cm);

— po n a k le je n iu tej części tk a n in y dublażow ej pod­ k lejen ie pasa tk a n in y w zm acniającej od odw rocia; — n ak leje n ie pasa tk a n in y w zm acniającej od lica (pas zachodzi ok. 20 cm n a lico m alow idła); — w prow adzenie góry b ry tu w „szczęki” szyny noś­

nej; _

— podczepienie do szyny dodatkow ej tk a n in y („ trew iry ” — 15 X 8 m), chroniącej płótno orygi­ n aln e i tk an in ę dublażow ą w tra k c ie przesuw ania i podw ieszenia obrazu;

— podw ieszenie b ry tó w i in stalo w an ie do system u za wiesz eniowego;

— zestaw ienie sąsiadujących b ry tó w i trw a łe ich połączenie (zszywanie oraz dodatkow e p o d k leje­ nie);

32 P rop on ow an e przez firm ę L asoau x k le je są k o p o li­ m eram i ży w ic ak rylow ych na b azie estru b u ty lo w e g o k w asu a k rylow ego i k w asu p o lim eta k ry lo w eg o o te m p e ­ raturze la m in o w a n ia od 50° do 60°G; patrz k atalog fir ­ m y L ascau x — „R estau re” z roku 1981, r. 12, 13, 14, T em peratura la m in o w a n ia P le x to lu D -360 ok. 40°C, j e ­ go w ła ściw o ści p rzed staw ia A. K e t h a t h , op. cit. s.

102— 104. Jed n ak że P le x to l D -360 je s t k lejem zb yt e la ­ sty czn y m do tak ciężk iego p łótn a.

83 G. A. B e r g e r , N ew... op. cit., s. 31— 34; por. M o n o ­

rails — R e s to r e H i s t o r y r e m a n t s — M a s s iv e P a in tin g Is H u n g F rom C ircu la r M onoraill fo r R e s to r a tio n , „A cco-

m a tio n — C ureent T ren d s in M aterial H a n d lin g ”, nr 1, 1981, s. 13.

— dublow anie „na wisząco” :

a. zainstalow anie ściskow ych p ły t elek tro m ag n e­ tycznych 84,

to. „lam inow an ie” przez ogrzew anie odw rocia w obrębie ram y p ły ty elektrom agnetycznej cie­ płym pow ietrzem — użycie pistoletów em itu ­ jących ciepłe pow ietrze firm y „L e iste r” o tem p e ra tu rz e ustalo n ej do w ybranego k leju (przypuszczalnie ok. 60°C) — przeprow adze­ nie zabiegu n a całości obrazu.

K o lejn y etap stanow i zam ocow anie szyny obciąża­ jącej na dolnej kraw ędzi m alow idła. Do uzup ełn ie­ n ia ubytków przew idyw ana je st kitó w k a sporzą­

dzona z BEVA-371 i L ascaux A crylem ulsion D-498 M z w y p e łn iac zem 85. Im itato rsk ie u zupełnienie u ­ by tków w a rstw y m alarsk iej w yk on an e zostanie przy użyciu farb firm y Talens 36 — R em brand t, od­ sączonych ze spoiw a olejnego i uzupełnionych w e r­ niksem retu szersk im tejże firm y. Z akładam y także końcow e w erniksow anie, p ó łm a to w e ет. P o zakoń­ czeniu prac re sta u ra to rsk ic h przy płótnie „ P a n o ra ­ m y R acław ick iej” n astąp i re k o n stru k cja jej otocze­ nia. S ztafaż potęguje iluzję rzeczyw istości, co w raz z ośw ietleniem („parasol”, płótno refleksyjne) stw a ­ rza sytuację, że widz zn ajd u jący się n a platfo rm ie w idokow ej jest w śro dku „rzeczyw istej” sceny **,

1

I

Ч

в \

[

SN

\

A

A.

11. P ły t y e le k tr o m a g n e ty c z n e , w id o k z p rzo d u i z boku: A — ra m a , В — e le k tro m a g n e sy , С — p a s y tk a n in y d u b la ż o w e j

11. E le c tro m a g n e tic p la te s , fr o n t an d sid e v ie w : A — fra m e , В — e le c tro m a g n e ts, С — b e lts o f p ly in g -u p c lo th

10. S c h e m a t c zyn n o ści z w ią z a n y c h z d u b lo w a n ie m : 1,2 — widok, z p rzo d u : A — fr a g m e n t p o d k le jo n y c h p a só w tk a n in y d u b la ż o w e j w p o z y c ji h o ry z o n ta ln e j, В — tk a ­ n in a d u b la ż o w a n ie p o d k le jo n a , С — d o k le jo n a od o d ­ w r o c ia tk a n in a w zm a c n ia ją c a tz w . k ry z a ; 3 — w id o k z boku : A — p łó tn o o ry g in a ln e , В — tk a n in a d u b la ż o ­ w a (szk la n a ), С — „ k ryza " p o d k le jo n a od o d w ro c ia , D — „ k ryza " p o d k le jo n a o d lica; 4 — w id o k z b oku : A — sz y n a nośna, В — tk a n in a w zm a c n ia ją c a p o d k le jo n a od o d w ro cia , С — tk a n in a w zm a c n ia ją c a p o d k le jo n a od l i ­ ca, D — tk a n in a d u b la ż o w a , E — p łó tn o o ryg in a ln e 10. D ia g ra m o f th e o p e ra tio n s in v o lv e d in p ly in g -u p : 1 ,2-fron t v ie w : A •— d e ta il o f s tic k e d b e lts o f p ly in g - u p c lo th in a h o rizo n ta l p o sitio n ; В — u n s tic k e d p ly in g -u p clo th , С — rein fo rcin g c lo th (th e so -c a lle d fla n g e) s tic ­ k e d to th e re v e r se ; 3 — sid e v ie w : A — o rig in a l ca n ­ v a s, В — p ly in g -u p c lo th (glass), С — „fla n g e " s tic ­ k e d to th e re v e r se , D — „flange" stic k e d to th e fa ­ cing; 4 — sid e v ie w : A — c a rr y in g ra il, В — re in fo r ­ cin g c lo th stic k e d on th e re v e r s e , С — re in fo rc in g clo th s tic k e d to th e fa cin g , D — p ly in g -u p d o t h , E — o rig i­ nal c a n v a s

84 B y u sz ty w n ić d u b lo w a n y fragm en t od lic a i od od­ w rocia sy m etry czn ie do sie b ie w zg lęd em p łaszczyzn y p ion ow ej obrazu, będą zesta w io n e d w ie p ły ty elek tro m a ­ gn etyczn e. S k ład ają się one z d rew n ian ej ram y i u m ie ­

szczon ych na jej bokach dw óch elek trom agn esów . P o

p odłączeniu urządzenia do prądu n a stęp u je p rzyciągan ie różn oim ien n ych pól m a g n ety czn y ch obu p ły t, co p o w o ­ d u je ich m ocn e połączen ie poprzez m a lo w id ło i u sz ty w ­ n ien ie „ zam k n iętego” w ich ob w od zie fragm en tu obrazu. Jed n o cześn ie b y d od atk ow o zm n iejszyć p odatność p łó t­ na na d ziałan ie n acisk u , w ew n ętrzn a p o w ierzch n ia ra ­ m y licow ej b ęd zie w yp osażan a w u m ieszczoną p łask ą p ły tę z lek k ieg o tw o rzy w a . U m o żliw i to w trak cie la m i­ n o w a n ia zw ięk szen ie n acisk u i popraw i sk u teczn o ść z a ­ biegu.

35 K itów k a z BEVA-371:1 część BEV A -371 rozcieńczona 4 częścia m i b en zy n y ek stra k cy jn ej — czA — 1 cz. ob ję­ to ścio w a , w y p ełn ia cz — litop om ( + b łęk it k o b a lto w y w p artii nieba); czB — 2 części ob jętościow e. Inform acja z k a ta lo g u fir m y L a sca u x „R estaure”, r. 5 i 6; por. A. R ó ż a ń s k i , op. cit., s. 9. K itów k a z L ascau x A cryl - em u lsio n D -498 M -f w y p ełn ia cz j.w .

38 W ybór m a teria łó w fir m y T alen s został dokonany

przez Z ofię M edw ecką.

37 C zynność zo sta n ie w y k o n a n a przez rozp ylan ie w e r ­ n ik su i p ęd zlow an ie.

38 Por. S . O e 11 e r m a n, op. cit., rozd ział d otyczący bu­

W założeniach pierw szych p an o ram sztuczny te re n ustaw iony najczęściej na d re w n ian y ch ru sz to w a­ niach zabud ow any był n a p rzestrzen i pom iędzy b ry ta m i a p latfo rm ą widokową. B udow ano go z n a ­ tu ra ln y c h m ateria łó w (ziemia, kam ień, tra w a , k rz a ­ ki, drzew a), w scenach bitew nych dostaw iano do­ datkow e elem enty, akcesoria w ojskow e, b ro ń itp., w inny ch fra g m e n ty budow li, przed m io ty codzien­ nego u ży tk u i inne. Sztuczny te re n m u siał być ta k zakom ponow any, by stanow ił logiczną k o n ty n u ację n a rra c ji m alow idła 89.

„ P an o ram a R acław icka” m iała typow y u k ła d sz tu ­ cznego te re n u , ch arak tery sty czn y dla obiektów tego ty p u z końca X IX w. W p orów n aniu z innym i p a­ no ram am i w E uro pie stosunkow o m ało było w n iej w spom nianych elem entów dodatkow ych. Z najdow ały się tam m .in.: frag m en ty p łotu i g lin ian e g arn k i. N iestety, żaden z elem entów pierw otnego sztafażu „P an o ram y R acław ickiej” nie zachow ał się do n a ­ szych czasów. W zw iązku z tym re k o n stru k c ja sz tu ­ cznego te re n u m usi n astąpić w yłącznie n a po d­ staw ie przekazów ustnych oraz ikonograficznych

(fo to g rafie)40.

P roblem em konserw ato rsk im p rzy re k o n stru k c ji sztucznego te re n u będzie użycie ta k ic h m ateria łó w , by nie stan o w iły one zagrożenia dla p łó tn a 41. E le­ m en ty nośne sztafażu zostały za p ro jek to w an e przez głównego p ro je k ta n ta ro tu n d y M. Dziekońskiego. S k ład ają się na nie elem enty r u r m etalo w y ch p rz y k ry ty ch p ły tam i blach. K o n stru k c ja nośna szta­ fażu za p ro jek to w an a je st w te n sposób, że m ożna p rzy k ry ć ją do wysokości 0,5 m b ezpośrednim m a­ teria łe m im itatorskim . W szelkie p rzed m io ty z n a j­ dujące się n a sztucznym tere n ie zostaną o d tw orzo­ ne ściśle w edług stary c h ry cin i fotog rafii. W ydaje się, że najodpow iedniejsze będzie zastosow anie m a ­ teria łó w n atu ra ln y ch , tak ich ja k ziem ia, k am ień polny, k rz ak i, drzew a oraz drew n o po u p rzed n iej im pregnacji połączonej z p ro filak ty czn ą d ezy nfek­ cją. Jak o podłoża m ożna użyć p a p ie r m âché, spe­ cjalnie sprep aro w an eg o gipsu sztu k ato rsk ieg o , ew en tu aln ie żywic epoksydow ych, czy też p ian ki p o liu retan o w ej.

P recedensow y ch a ra k te r p rac k o n serw ato rskich po­ w odow any jest ogrom nym i rozm iaram i płótna, w zw iązku z tym dokładna analiza problem u pow o­ dow ała k o n tro w e rsje w śród konserw atorów . W pierw szym etapie p rac podstaw ow ym k ry te riu m jest w ytrzym ałość m echaniczna płótna, zarów no w odniesieniu do pojedynczych b ry tó w , jak i do ca­ łości m alow idła. W d rugim — zachow anie w yjścio­ wego założenia autorów pan o ram y , czyli uzyskanie m aksym alnej iluzji rzeczyw istości. P odstaw ow ym problem em , czysto k o nserw atorsk im , są zagad nie­ nia techniczne w iążące się z ta k w ielkim m alo w i­ dłem o raz technologią i tech n ik ą XIX-,w iecznego obrazu. Ze w zględu na niedoskonałość m ateria łó w k o n serw ato rsk ich pow racało p ytanie, k tó ry ze środków stanow ić będzie m niejsze niebezpieczeń­ stwo d la o biektu. P olem ikę w zbudzały przede w szystkim m etoda i spoiwo dublażow e — czy sto­ sować środek w odny „na zim no”, czy też użyć czynników term icznych przy w yelim inow aniu w o­ dy, jako rozpuszczalnika i dużego nacisku. P ra g ­ m aty k a i dośw iadczenie w skazują, naszym zdaniem , n a tę d rug ą m etodę. Zabiegi ko nserw ato rsk ie w chw ili obecnej prow adzone są z pow odzeniem i m a ­ m y nadzieję, iż ta najdłuższa z polskich realizacji ko nserw ato rsk ich zostanie doprow adzona do k o ń ­ ' ca, dzięki tym w szystkim , k tó rzy od 1945 roku

przyczyniali się, b y to niecodzienne zjaw isko, j a ­ kim jest „P an o ram a R acław icka”, uzyskało szansę pow rócenia do stan u niegdysiejszej świetności.

m g r Ryszard W ojtow icz Pracownia K onserw acji ,JPanoramy R acław ickiej” PP P K Z — Oddział we W rocław iu

89 Ibidem .

40 J. N a t u s i e w i с z, op. cit., s. 81—86.

41 Z astosow an ie n atu raln ej ziem i m ogłob y się p rzy czy ­ n ić do rozw oju m ik ro flo ry i m ik rofau n y; p od ob n ie w y ­ gląd ałab y spraw a przy za sto so w a n iu roślin n ości.

A N E K S

1. 1. U sunięcie zabezpieczeń z m asy w oskow o-żyw i- cznej i b ib u łk i japońskiej, ta k b y m asa nie prze- siąknęła do spodnich w arstw .

2. U trw a len ie łuszczącej się w a rstw y m a la rsk ie j przez pow leczenie roztw orem BEVA-371 w b en zy­ nie lakow ej (1:3) ogrzanym n a łaźni w odnej w tem p. 40°C — pędzlow anie.

3. O dw rócenie b ry tu licem w dół n a p a p ie r silik o ­ nowy.

4. Doczyszczenie odw rocia, dezynfekcja, rozpraso- w anie w tem p. 40°C—45°C po zw ilżeniu zagięć i fałd.

5. P rzy go to w anie kalek dla protez p łó tn a w skali 1 :1.

6. W staw ienie protez płótna lnianego — sk lejan ie poprzez w tap ian ie p o lim e ta k ry lan u b u ty lu wzdłuż kraw ęd zi k au terem , w szyw anie u przedn io w ię k ­ szych fragm en tów .

7. Pow leczenie odw rocia roztw o rem BEVA-371 w benzynie lakow ej (1 :2) podgrzanej n a łaźni w od­ nej do uzysk ania klarow nego roztw oru.

8. N aklejen ie n a rozdarcia i pęknięcia b ib u łk i j a ­ pońskiej n a m asę BEVA-371 (roztw ór ja k wyżej) i p raso w an ie w tem p. 45°C.

9. R ozw inięcie b ry tu na pow ierzchni p łaskiej i do­ konanie dokładnych pom iarów płótna dla ze sta w ie­

nia b ry tó w ze sobą.

II i III. E tap d ru g i obejm ow ać m iał d u b lo w a­ nie n a podłoże w iotkie przy użyciu tk a n in y szkla­ nej ST-19 n asyconej fabrycznie m asą BEVA-371. W o statn im etap ie przew idy w ano zapro jek to w an ie p o ­ dłoża sztyw nego.

II. W n arad zie udział wzięli: Zofia M edwecka, J a d ­ w iga W yszyńska, P aw eł K araszkiew icz — Zespół ASP K rak ów ; Ew a i Je rz y W olscy — k o n serw ato ­ rzy z Łodzi; E lżbieta P ara d o w sk a — In sty tu t Włó-52

k iennictw a z W rocław ia; D aniela Stankiew icz i J ó ­ zef P ią tek — M uzeum N arodow e z W rocław ia; K ry ­ styna Som m er — Przew odnicząca Sekcji K o n ser­ w ato rsk iej ZPA P W arszaw a; Jo an n a P rosnako w a — Z arząd P P PK Z W arszaw a; O lgierd C zerń er — w i­ ceprzew odniczący Społecznego K om itetu „ P a n o ra ­ m y R acław ick iej”, W rocław ; Zenon B rad k e — In ­ sp ek to r N adzoru „P an o ram y R acław ick iej”, W ro­ cław ; M arek D ziekoński — B iuro P ro jek tó w , W ro­ cław; M aria K ow alska, Ja n in a N atusiew icz, M iro­ sław P rzy łęcki, S tanisław F ilipiak, Je rz y Ilkosz, R y­ szard W ojtow icz — Zespół PK Z Oddział W rocław. III. P ro pono w any przez ASP K raków program prac: 1. Ułożenie m alow idła licem w dół; usunięcie s ta ­ ry ch ła t i doczyszczenie odw rocia.

2. Im preg n acja płótna od odw rocia:

a. w m iejscach przew oskow anych 20% roztw o­ rem P a ra lo id u B-72 w toluenie,

b. w pozostałych 10% roztw orem P a ra lo id u B-72 w acetonie.

3. U sunięcie zabezpieczeń z lica.

4. K onsolidacja w a rstw obrazu od lica — 10% roz­ tw orem P ara lo id u B-72 w acetonie.

5. P rosto w an ie deform acji płótna (prasow anie i n a ­ ciąganie).

6. D ublow anie „na leżąco” na fo rem n ik u w y p u ­ kłym — nośnik tk a n in a szklana, spoiwo BEVA-Z- -15.

7. N aklejenie tk a n in y w zm acniającej w górnej p a r ­ tii nieba (pas szerokości ok. 1 m od górnej k ra w ę ­ dzi).

8. Zaw ieszenie m alow idła i łączenie brytów .

9. P ow tó rn e dublow anie „na w isząco” — nośnik tk a n in a szklana, spoiwo BEVA-Z-15.

10. K ito w anie i punktow anie.

IV. 1. R ozw inięcie b ry tu na płycie odw rociem do góry.

2. Doczyszczenie odw rocia i kraw ędzi do sklejenia. 3. S k lejen ie pęknięć.

4. W klejenie ła t na styk.

5. D odatkow e wzm ocnienie sklejeń w m iejscach przew oskow anych.

6. Izolacja p a rtii przew oskow anych i im pregnacja płótna.

7. W zm ocnienie górnej części b ry tu pasem tk anin y. 8. U łożenie b ry tu na płycie licem do góry.

9. U sunięcie n a d m ia ru wosku.

10. K o re k ta od lica klejenia, pęknięć i łat. 11. Z aw ieszenie brytów .

12. P ołączenie brytów .

13. Przym ocow anie dolnej obręczy. 14. D ublow anie.

15. Doczyszczenie lica. 16. N anoszenie kitów . 17. O pracow anie m alarskie. 18. W erniksow anie.

V. W n arad zie udział wzięli: Zofia M edw ecka, J a d ­ w iga W yszyńska, W ładysław Z alew ski, P aw eł K a- raszkiew icz — Zespół ASP, K raków ; E lżbieta P a ­ radow ska — In s ty tu t W łókiennictw a z W rocław ia, D aniela S tank iew icz i Józef P ią te k — M uzeum N a­ rodowe, W rocław ; J e rz y W olski — ko nserw ato r, Łódź; O lgierd C zerner — w iceprzew odniczący Spo­ łecznego K o m itetu „P an o ram y R acław ick iej” we W rocław iu; M irosław P rzyłęcki — d y re k to r Od­ działu P K Z i pełnom ocnik Z arząd u P P PK Z; S ta­ n isław F ilip iak , M aria R egulińska, J e rz y Ilkosz, R y­ szard W ojtowicz — kierow nictw o P rac o w n i „P ano­

ra m y R acław ick iej”.

TH E C O N SER V A TIO N O F ”THE P A N O R A M A O F R AC ŁA W IC E ” A N D IT S PR O BLEM S

In J u ly 1981 a W rocław branch office of th e M onu­ m e n ts C o n serv a tio n W orkshop brou gh t t o lif e a c o n ­ se r v a tio n w o rk sh o p w h o se m a in task w a s t o restore ’’T h e P an oram a o f R a c ła w ic e ”, one of th e b ig g e s t P o ­ lish p a in tin g s (ca 120 m X 15 m ). „The P an oram a of R a c ła w ic e ” w a s p a in te d in L v o v in 1892— 1894 b y a tea m of p a in ters u n der th e d irectio n o f W ojciech K o s­ sak and Jan Styka. T he p ain tin g d ep icts a v icto rio u s b a ttle o f th e P o lish a r m y com m an d ed b y T a d eu sz K oś­ ciu szk o, fo u g h t a g a in s t a d eta ch m en t o f R u ssia n G e­ n eral A lex a n d er T orasov near R a cła w ice on 4th A p ­ r il 1794. A co m p lex h is to r y of th e p a in tin g b rought a b o u t its v a st d estru ction . ’’T he P a n o ra m a ” w a s su b je­

cted to freq u en t con servation and p r o te c tiv e op era­

tion s. In 1927 in L v o v a fter co m in g o ff o f th e ca n v a s, th e p reserv a tio n w o r k s w e r e ca rried o u t b y Z. R oz­ w a d o w sk i, M. H a ra sim o w icz, W. K ossak an d J. S ty - k a ’s sons. In 1944 tw o bom bs f e l l d o w n o n ’’T h e P a n o ­ ra m a ”. In 1949 an d 1950, W. S zy m b o rsk i u n d erto o k c o n ­ serv a tio n w orks and after a six -y e a r b reak (1956— 1958) ihe co n tin u ed th em . In 1957 E. an d M. D zieikoń- sk i w o n th e c o m p e titio n for a p ro ject o f a d is p la y p a ­ v ilio n . In 1970— 1973 c o n se r v a tio n w o rk s w e r e carried out b y a team o f 'Conservators h ea d ed b y M. B a r a n o w ­ ski. The p la n w a s to p ly -u p th e p a in tin g on w a x and resin m ass. The o p era tio n w as n ever done. In t h e lig h t of m o d ern c o n serv a tio n m eth o d s th is k in d o f p roced u re cou ld b rin g a b ou t ir r e v e r sib le ch a n g es in th e p a in tin g due to b o th a tech n iq u e and agen ts.

In 1980 th e S o c ia l C om m ittee for ’’T h e P a n o ra m a of R a c ła w ic e ” h ea d ed b y A. Jaihn w a s crea ted an d i t is s till op era tin g . The C o m m ittee in itia te d co n serv a tio n of th e .painting. T he p o s t o f th e C o n serv a to r G en eral w a s a ssu m ed b y S. F ilip ia k . A fte r a te c h n o lo g ic a l e x a ­ m in a tio n a n d 'discussions h e ld at th e m e e tin g s o f the C om m ission fo r C o n serv a tio n S u r v e illa n c e a program m e for c o n se r v a tio n w o r k s w a s agreed . T he con servators g ave up t h e in itia l id e a (A rt A ca d em y in C racow ) of p ly in g -u p th e p a in tin g o n a rig id b a se an d refra in ed from u sin g B E V A -Z -15 g lu e d e v e lo p e d b y G. A. B er­ ger. T he sh rin k in g of g lu e d u rin g a p ly in g -u p p rocess resu lts in an e x te n s iv e u n d u lation of th e origin al ca n ­ vas. F o llo w in g a series of th e stu d ies m ad e, th e C on­ serv a tio n W orkshop d em o n stra ted th a t 'the b e st a d h e si­

v e for p ly in g -u p w o u ld b e A cry lk leb er 498 H v by

L ascau x (S w itzerlan d ). T he a d h esiv e w ill b e p u t tw ice on a glass c lo t h (p ly in g -u p ) an d a fte r v a p o riza tio n , th e tw o c a n v a se s w ill be stio k ed togeth er. A sh o rt tim e o f trea tm en t (1 secon d ), tem p . 60°C and lo w p ressu re gu ­ ara n tee th e s a fe ty o f th is co n serv a tio n p rocedure. In

ad d ition to th is , th e w h o le o f it w ill be coated w ith 10 per c e n t so lu tio n of P araloid B -72 in a ceto n e. D u ­ ring th e p ro cess of p ly in g -u p th e e q u ip m e n t e m ittin g w arm a ir a t d e fin ite tem p era tu re and p ressu re w ill be in sta lled . S e t e le c tr o m a g n e tic fram es w ill be used to stiffe n p lie d -u p parts. It is a lso p la n n ed t o ad d a fir e - -proteG ting a g e n t to a p ly in g -u p a d h e siv e . T h e p a in tin g w ill be h u n g o n a sp e c ia l r a il sy ste m . It a llo w s to