MARIAN NIKLEWSKI, STANISŁAW STELIGA
PROBLEMY GOSPODARKI NAWOZAMI ORGANICZNYMI NA TERENIE PODKARPACIA
K ated ra C h em ii R oln ej W SR S zczecin
Duże ilości opadów oraz stosunkowo niskie tem peratury okresu w ege tacyjnego stwarzają korzystne warunki rozwoju bazy paszowej oraz chowu i hodowli bydła. Wysoki stan bydła, dochodzący w niektórych gospodarstwach do poziomu 150 sztuk na 100 ha użytków rolnych1, zmusza gospodarzy do maksymalnej intensyfikacji oraz do masowej uprawy poplonów zarówno w formie zielonych mieszanek, jak i brukwi. W gospodarstwach o tak dużej obsadzie bydła obornik stosuje się też co roku bądź raz na dwa lata, przy czym przeciętnie rocznie pola otrzymują
powyżej 120 q/ha obornika.
Wysoki udział w strukturze zasiewów czołowych gospodarstw roślin pastewnych i okopowych w konsekwencji spowodował obniżenie powierz chni uprawy roślin zbożowych, a co za ty m idzie — niedobory ściółki. Przeciętnie w południowych powiatach województwa rzeszowskiego i krakowskiego dzienne dawki ściółki na dorosłą sztukę bydła wahają
się w granicach 1— 3 kg. Nie jest dlatego zjawiskiem przypadkowym,
że mniej więcej na 15—20 km na południe od linii Przem yśl, Przeworsk, Rzeszów, Tarnów i Kraków w gospodarstwach chłopskich nie spotyka się już na ogół głębokich obór.
Przechodząc z północy na południe, na tereny coraz wyższe, można zauważyć stopniowe zmniejszanie się ciężaru żywej m asy dorosłych sztuk bydła, które w rejonach górskich osiągają średnio 250— 300 kg. Nasuwa się przeto pytanie, czy zjawisko to nie stoi w związku z w y dajnością pastwisk górskich. Na tle tych obserwacji widać również, jak różna z punktu widzenia gospodarczego jest rola bydła dolnej strefy w stosunku do gospodarstw strefy górnej.
1 T ak na p rzyk ład jed en z czo ło w y ch ro ln ik ó w p o w ia tu F ra n cisze k K u b it z m ie jsc o w o śc i G ło w ia n k a w la ta ch 1943— 1947 w g o sp o d a rstw ie o łączn ej p o w ierzch n i 6 ha u tr z y m y w a ł 9 d orosłych sztu k b yd ła, z czego 3 b y ły u zn an e za sztuki zarodow e.
94 M. N iklew ski. S. Stel'iga
Pierwsze doświadczenia nad wartością produkcyjną oborników o róż nych dawkach ściółki założyli autorzy w Grabownicy Starzyńskiej koło Brzozowa. Doświadczenie z przechowywaniem założono już w pierwszych dniach stycznia 1945 r. bezpośrednio po ustąpieniu oddziałów niem iec kich, a doświadczenie polowe prowadzono od 1947 r. Wyniki tego doświad czenia zestawiono w tabl. 1.
T a b l i c a 1
Wartość produkcyjna 100 q. obornika wyrażona w q suchej masy plonów . W dośw iadczen iu badano za sto so w a n ie dwóch dawek ś c i ó ł k i przy różnych warunkach p r z e w ie tr z a n ie , w p ierw szych
dn iach rozk ład u w Grabownicy S t a r z e ń s k ie j w la ta c h 19 4 5 /4 7 (4 )
M iejsce rozk łedu stosów lemp. o t o c z e n ia Termin udeptywania stosów
Zwyżki w ,g su ch ej masy plonów głównych
Średnio dawki ś c i ó ł k i na 1 sztu k ę
d z ie n n ie bydła
3 kg 9 kg
dawki św ieżego obornika w q/ha
300 600 300 600
Obora 10°C natychm ias t + 1 ,0 0 ■+ oo + 7 ,3 5 + 4 ,9 7 + 4 ,1 0
Obora 10°C po 5 dniach + 2 ,7 5 + 4 ,1 4 + 6 ,2 6 + 4 ,2 0 + 4 ,3 4
Gnojownia 1°C n atych m iast + 1 ,5 8 + 2 ,7 2 + 6 ,6 8 + 4 ,8 7 + 3 ,9 0
Gnojownia 1°C po 3 d n isch ♦ 1 .7 3 + 3 ,2 4 + 6 ,5 8 + 4 ,0 9 + 3 ,9 1
Średnio ♦ 1 .7 9 + 3 ,2 7 + 6 ,7 2 + 4 ,5 3 + 4 ,0 8
Z tablicy 1 wynika, że oborniki o wysokiej dawce ściółki wykazały przeciętnie czterokrotnie wyższe wartości produkcyjne niż oborniki o niskich dawkach ściółki. Okazuje się, że różnice te występują znacznie wyraźniej przy niskich niż przy wysokich dawkach obornika. Można również stwierdzić, że luźne ułożenie oborników na stosach w ciągu 3 pierwszych dni rozkładu bardzo korzystnie działa przy wyższej tempera turze (w stosach znajdujących się w oborze), natomiast nie działa w sto sach przy niższej temperaturze (na gnojowni). Natomiast przy wysokiej dawce ściółki przewietrzanie w ciągu trzech pierwszych dni rozkładu jest zbyteczne i działa nawet obniżająco na wartość produkcyjną obor nika.
Przyczyny ciekawej reakcji plonów roślin na działanie obornika o różnych dawkach ściółki w yjaśniły się dopiero w badaniach później szych, przeprowadzonych przez autora [4] na terenie Żuław. Okazało się, że wartość produkcyjna nawozów organicznych, jak obornika czy kompostów, jest wynikiem zsynchronizowania trzech zasadniczych ele mentów:
— przewagi procesów mineralizacji nad procesami syntezy białka, — opadów,
Problem nawozów organicznych na Podkarpaciu .95
— fazy największego zapotrzebowania pokarmów przez nawożoną roślinę.
Stwierdzono również, że termin m ineralizacji ulega przesunięciu w zależności od stopnia przewietrzenia. Wiadomo, że wysokie dawki ściół ki um ożliwiają znacznie lepszy dostęp powietrza niż niskie dawki. Z w y ników doświadczenia w Grabownicy można wysnuć wniosek, że wysoka wartość produkcyjna oborników o dużej dawce ściółki jest konsekwencją wcześniejszego osiągnięcia przewagi procesów mineralizacji nad proce sami syntezy. Natomiast mała wartość produkcyjna obornika o niskiej dawce ściółki jest wynikiem zbyt późno występującej przewagi m inerali zacji nad syntezą. Dlatego zwiększenie aeracji przez luźne ułożenie obornika w ciągu pierwszych trzech dni rozkładu, szczególnie przy w yż szej temperaturze otoczenia, działa korzystnie na podniesienie jego war tości produkcyjnej. Ten sam zabieg przy oborniku o wyższej dawce ściółki już nie daje pozytyw nych wyników.
Stwierdzono również w pracy autora [4], że wartość produkcyjna niskich dawek obornika jest zależna od wcześniejszych opadów, np. w ciągu czerwca, natomiast wartość produkcyjna wyższych dawek obor nika zależna jest od opadów w okresach późniejszych — lipcu lub sierp niu. Innymi słow y, mineralizacja wyższych dawek obornika przypada w okresach późniejszych. Dlatego też przy stosowaniu bardzo niskich
dawek obornika około 100 q/ha okazało się korzystne stosowanie obor
nika rzędowo w bruzdy. Prawdopodobnie bowiem mineralizacja niskich dawek obornika następuje tak wcześnie, że roślina nie może ich wykorzy stać. Dlatego opóźnienie mineralizacji obornika przez stosowanie w bruzdy przyczynia się do podniesienia jego wartości produkcyjnej.
Ludność Podkarpacia stosując wysokie dawki obornika, który z natury rzeczy wolno ulega rozkładowi wskutek niedoborów tlenu, z własnej inicjatyw y przeważnie daje pod buraki cukrowe obornik dwukrotnie: połowę jesienią i połowę na wiosnę. Przez takie stosowanie obornika znacznie przyspiesza się termin mineralizacji azotu, co na terenie Pod karpacia przy oborniku o niskich dawkach ściółki może bardzo wydajnie przyczyniać się do podniesienia jego wartości produkcyjnej. Opierając się na tym przypadku można podziwiać trafność obserwacji i słuszność w wyciąganiu wniosków m iejscow ych rolników.
Na podstawie w yników doświadczeń przeprowadzonych na Żuławach można by również wysunąć sugestię, aby w warunkach niedoborów ściółki na terenie Podkarpacia w *celu zapewnienia dostępu powietrza w czasie rozkładu obornika w stosach, używać jedynie słom y długiej, która zapewnia lepsze przewietrzenie m asy odchodów niż w tej samej
96 M. N iklew ski, S. Steliga
dawce stosowana słoma cięta na sieczkę. Nasuwa się przeto wniosek, aby na terenie Podkarpacia stosowano powszechnie m aszyny szerokomłotne, a nie m aszyny sztyftow e, które rozszarpują słomę.
Doświadczenia przeprowadzone na Żuławach w latach 1956— 1958 posunęły zagadnienie ściółki w oborniku o dalszy krok naprzód, jak na to wskazują dane zestawione w tabl. 2. Z tablicy tej wynika, że 1956 r., odznaczającym się wysokim i opadami (887 mm), reakcja roślin na obor niki o różnych dawkach ściółki zarówno torfowej, jak i słom owej była zupełnie podobna do reakcji w Grabownicy Starzyńskiej. Jednakże w na stępnym roku, odznaczającym się niższymi opadami, różnice pomiędzy
T a b l i c a 2
Suma plonów suchej masy k o r z en i buraków pastew nych i zia r n a ję c zm ie n ia kom binacji bez nawożenia,
Wartość produkcyjna iCO q św ieżego obornika p rzedstaw iona w plonach su ch ej masy ko rzen i buraków pastewnych i z is r n a ję c z m ie n ia . L o św ia cczen ie w J a n ta rz e w la ta c h 1956-53 D ośw iadczenie I II Rok 1556 1357 1957 1958 Suma opadów w mm 837 394 594 779 bez prepa r a tu z prepa ratem e fe k t p rep a r a tu bez prepa ra tu z prepa ratem e fe k t prepa r a tu Suma plonów s .u . bez
nawożenia q /h e W plon ach s.m . w artość
produkcyjna (q /h a ) IGO i obornika o dawce: 5 kg słomy 3 kg to r fu 9 kg słomy 9 kg to r fu 134,4 ♦ 2 ,1 - 1 ,3 + 4 ,8 + 7 ,8 1 3 7 ,4 + 7 ,0 + 4 ,3 + 2 ,0 + 1,7 + 3 ,0 + 4 ,9 + 6 ,1 - 2 ,8 - 6 ,1 7 7 ,7 + 1 ,2 + 2 ,4 + 2 ,8 + 1 ,7 7 6 ,6 + 1 ,2 + 2 ,5 ♦ 3 ,1 + 4 ,0 - 1 ,1 t 0 ,0 + 0 ,1 + 0 ,3 + 2 ,3
obornikami o różnych dawkach ściółki zatarły się. Można twierdzić, że stopień areacji oborników w czasie rozkładu w stosach odgrywa decydu jącą rolę w klim acie w ilgotnym przy pełnym nasyceniu gleby wilgocią, natomiast w latach suchych nie ma większego znaczenia. W ten sposób udało się stwierdzić największe przeciwieństwo zachodzące pomiędzy mo
żliwościami produkcji i wykorzystania obornika na terenie Pod
karpacia. Obfite opady decydują o niedoborach ściółki, a równocześ nie uniemożliwiają wykorzystanie przez rośliny obornika, zawierającego niskie dawki ściółki.
Na tym tle powstaje pytanie, jak zwiększyć przy nadmiarze opadów wartość produkcyjną obornika wyprodukowanego w warunkach
anaero-Problem nawozów organicznych na Podkarpaciu 97
bowych. Transport ściółki słom owej czy torfowej z innych regionów kraju nie wydaje się m ożliwy. Istnieje natomiast inne rozwiązanie.
Jak wiadomo z badań N i к 1 e w s к i e g o, E y s y m o n t t a i K a - m i ń s k i e g o [2], pod w pływ em rozkładu w warunkach aerobowych powstają w wodzie rozpuszczalne związki próchniczne. Związki te za wierają duże ilości tlenu i one zapewne regulują procesy oksydacyjne przy wykorzystyw aniu obornika przez rośliny. W yniki doświadczenia zestawione w tabl. 2 wykazują, że te w wodzie rozpuszczalne związki próchniczne, wytworzone w warunkach aerobowego rozkładu, można za stąpić przez podobnie w wodzie rozpuszczalne hum iany sodu, zawarte w preparatach torfowych. Okazało się, że zastosowanie takiego preparatu w dawce 30 kg/ha nie do obornika, lecz do gleby w kombinacji z oborni kiem o 3 kg ściółki na 1 sztukę w płynęło bardzo wydatnie na podniesie nie wartości produkcyjnej obornika. Natomiast dodatek tego samego pre paratu do aerobowych oborników spowodował wyraźny spadek ich war tości produkcyjnej.
T a b l i c a 3
Wyniki dośw iadczeń ś c i s ł y c h przeprowadzonych przez S t .S t e l i g ę w p o w ie c ie Krosno z burakami cukrownymi u gospodarzy indyw idualnych w roku 1957 (2 )
Nazwisko i imię .Gromada
Plony k o r z en i E fek t prepara tu Koszt preparatu Wartość zw yżki wywołanej prepara tem E fek t ekonomi czny stosow an ia preparatu bez p r e p aratu z prepa ratem q/ha z ł / h a
Z ejd o l Jan Suchodół 247 259 + 12 180 720 540
Kubit S t . Suchodół 325 336 + 11 180 660 480 Guzik S t . Głowienka 347 363 + l 6 180 960 780 G lazar P . ‘ W .Krościenko 432 441 ♦ 9 180 540 360 liik a F . Komborn ia 393 405 + 12 180 720 540 Ż elazo K. Łączki J . 416 438 + 22 180 1 320 1 140 Węgrzyniak S. Łączki J . 438 476 + 38 180 2 280 2 100 Rec Â. Łęki S t r z . • 352 362 + 10 180 600 420 S ty ś R. Ź eglce 382 424 + 42 180 2 520 2 340 P ięk o ś W. W.Krościenko 339 346 + 7 180 420 240 . J a sło w sk i W. Ż ręс in 268 268 + 0 180 - - 180 P e lc z a r E. W.Krościenko 335 337 + 2 180 120 - 60
Twaróg Fr. Moderówka 355 365 + 10 180 6OO + 420
Średnia 356 371 ♦ 1 4 ,7 180 882 + 702
Opierając się na tych przesłankach Steliga w 1957 r. przeprowadził szereg doświadczeń u indywidualnych rolników w powiecie Krosno przy zastosowaniu preparatu pod buraki cukrowe. Wyniki tych doświadczeń zestawiono w tabl. 3.
Późniejsze doświadczenia, przeprowadzone przez Steligę, wykazały, że w latach suszy preparaty te nie działały korzystnie na rozwój roślin. 7 R o c z n ik i G le b o z n a w c z e'
со 00
T a b l i c e 4
D z ie le n ie obornika, nawozów m ineralnych i preparatów torfow ych na plon y kłębów tr z e c h odmian ziem niaków, przeprowadzone przez Koło Studentów przy Katedrze Chemji R olnej WSR w S z c z e c in ie na p o la ch RZL L ip ki w roku 1962 (w q/ha)
Nawożenie m ineralno prepa r a t Lenino F lo ra Epoka Lp. Obornik plony zwyżki wywołane plony
zwyżki wywołane zwyżki wywołane
ob orn i
kiem K4 < * 0 propa-ratem o b o rn ikiem K40M30
prepa ratem plony o b o rn i kiem K4 0 N50 prepa ratem 1 0 _ - 164 - - - 146 - - - 128 _ - _ 2 - *40*30 - 188 - 24 - 210 - + 64 - 213 - + 85 -3 - K40N30 V r 8 236 - ■f 24 + 48 207 - ♦ 64 - 3 220 - ♦ 85 + 7 4 200 q/ha - - 172 ♦ 0 - - 202 f 56 - - 181 + 53 _ 5 200 » K4 ( Ao - 194 + 8 + 27 - 172 + 56 - 30 - 224 + 53 4 43 -6 200 " K40N30 pr8 251 + 8 + 22 - 57 260 + 56 - 30 4 88 255 ♦ 53 + 43 1- 31 7 300 qAa - - 195 + 31 - - 237 + 91 - - 190 + 62 _ _ 8 300 •• З д з о - 199 + 31 ♦ 4 - 236 ♦ 91 - 1 - 227 + 62 ♦ 37 -9 300 " K40N30 Pr8 292 + 31 + 4 + 97 272 - 91 - 1 + 36 219 + 62 + 37 - 8
Średnie 200 q/ha obornika + 8 + 56 + 53
zwyżki wywołane przez 300 q/ha obornika K4CP30 preparat 8 + 31 + 17 r 67 + 91 + 11 + 40 + 62 + 55 + 10 P r z e d z ia ł u fn o śc i dla P - 0 ,9 5 - 18 Ni kl e w sk i, S . S te li g a
Problem nawozów organicznych na Podkarpaciu S9
Doświadczenia lat ostatnich przeprowadzone przez autora i współpra cowników w WSR w Szczecinie wykazały, że preparaty szczególnie ko rzystnie działają na glebach kwaśnych, blokując retrogradację nawozów m ineralnych. W pewnym stopniu potwierdzenie tych w yników dają ostatnie badania G u m i ń s k i e g o [1], który twierdzi, że hum iany sodu w roztworach wodnych nie dopuszczają do tworzenia się w form ie osadu kom pleksowych połączeń żelaza i fosforu oraz ułatwiają roślinie nie tylko pobieranie fosforu, ale i żelaza.
Ostatnie doświadczenia wykonane w Szczecinie wykazują, że prepa raty torfowe działają w różny sposób na poszczególne odmiany ziemnia ków, jak to widać z tabl. 4. Okazuje się, że najlepiej na preparaty reagu je odmiana ziemniaków „Lenino”, a prawie wcale odmiana ,,Epoka”.
Reasumując podane wyniki doświadczeń należałoby w warunkach Podkarpacia dążyć w następujący sposób do przyspieszenia rozkładu obornika o małej zawartości ściółki:
1. Na gnojowniach osłoniętych ścianami i dachem należałoby udep tywać obornik 3 dnia po ułożeniu na stosie, na gnojowniach otwartych zaraz po wyrzuceniu.
2. Do produkcji oborników należy stosować słom ę długą z młocarń szerokomłotnych*.
3. Na glebach o odczynie kw aśnym należy stosować obok obornika preparaty torfowe.
4. Należy stosować m ożliwie częste, lecz niskie dawki obornika. 5. Wskazane byłoby przeprowadzić badania nad możliwością zasto sowania innych środków przyspieszających rozkład, jak np. stosowanie wapna palonego bądź mączki fosforytowej jako dodatku do obornika.
L IT E R A T U R A
[1] G u m i ń s k i S.: p ry w a tn e in fo rm a cje.
[2] N i k l e w s k i B. , E y s y m o n t t J., K a m i ń s k i Z.: B ad an ia nad g orącą fe r m e n ta c ją obornika. R oczn. N auk. R oln. i L eśn., P ozn ań 1936.
[3] N i k l e w s k i M.: O k syh u m — m ik ro n a w ó z to rfo w y . G azeta C u k row n icza, 12, 1960.
[4] N i k l e w s k i M.: W p ły w op ad ów n a w y k o r z y sta n ie w z ra sta ją cy ch d a w e k o b orn ik a, sto so w a n y ch pod b u rak i cu k row e. R oczn. N a u k R oln., t. 53, 1950. [5] N i k l e w s k i M. , M a k a r e w i c z S.: S to su n ek w o d y do p o w ietrza ja k o
czy n n ik d ecy d u ją cy o w a r to śc i p ro d u k cy jn ej obornika. Z eszy ty N a u k o w e W SR w S zczecin ie, 7, 1962.
1 0 0 M. N iklew ski, S. Stel'iga М . Н И К Л Е В С К И Й , С . С Т Е Л И Г А П РО БЛ ЕМ Ы Х О ЗЯ Й С Т В О В А Н И Я О РГА Н И Ч ЕСКИ М И У Д О БРЕН И Я М И В Р А Й О Н А Х П О Д К А РП А Т Ь Я К а ф е д р а А г р о х и м и и Щ т е т и н с к о й С е л ь с к о х о з я й с т в е н н о й А к а д е м и и Р е з ю м е Б ольш ая п ов ерхн ость лугов, а в м есте с этим больш ое поголовье скота в П од - к арп атье при небольш ой пов ер хн ости возделы в ан и я зер н ов ы х к ультур ведёт к тому, что н ав оз со д ер ж и т м иним альное количество подстилки (1—2 кг в ден ь на одно ж ивотное). В р езу л ь та т е недостатк а подстилки навоз не им еет хорош его доступ а в о з д у х а и слиш ком п оздн о процесс м и н ерализации достигает преим ущ ества над си н тезом белка, что в п оследствии приводит к слабой эф ф ек ти в н о ст и навоза. У становлено, что п рибавление 30 кг га тор ф ян ого препарата, сод ер ж ащ его около 21°/о e воде растворимого гумата натрия, явственно повы ш ает э ф ф е к т и в ность восстановлен ного навоза. М . N I K L E W S K I , S . S T E L I G A PR O BL E M S OF O R G A N IC M A N U R E S H U S B A N D A R Y O N THE A R E A S OF C A R PA T EN H IG H L A N D S C h a i r o f A g r o c h e m i s t r y , C o l l e g e o f A g r i c u l t u r e , S z c z e c i n S u m m a r y
E x te n siv e s su rfa ces of g reen crops and in co n seq u en ce grea t n u m b er of cattle w ith sm a ll su r fa c e s of corn crops it cau ses a v e r y sm a ll dose of stra w litte r d a y ly about 2— 6 pounds per piece. T he farm yard m an u re w ith sm a ll d oses of stra w litte r it is in an aerob ic con d icion s decom p osed , and it rea ch es to la te the p rep on d eran ce of m in era lisa tio n com pounds in rela tio n to th eir sy n th e tic p ro cesses. T h e r e -fo r e th e m an u red p lan ts ca n ’t u se the n o u rish in g com pounds and th e p ro d u ction v a lu e of a n aerob ic farm yard m an u re is v e r y low . A p p lica tio n into th e soil, of 30 pounds per acre of fe r tilisin g p eat p rep aratu res, co n ta in in g about 21% o f w a te r so lu b le hu m ic com pounds p ick s up th e e ffic ie n c y of a n aerob ic farm yard m an u re and it red u ces th e e ffic ie n c y of aerob ic farm yard m anure.
