Warszawa, grudzień 2003
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY
ROLNICTWO
NA TERENACH GÓRSKICH
I TERENACH O SŁABSZYCH
WARUNKACH GLEBOWYCH
KOMITET REDAKCYJNY GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO PRZEWODNICZĄCY Tadeusz Toczyński REDAKTOR GŁÓWNY Halina Dmochowska CZŁONKOWIE
Wojciech Adamczewski, Maria Bieńkowska, Stanisława Borkowska, Małgorzata Fronk, Iwona Gruczyńska, Bożena Jakóbiak, Janina Janecka, Małgorzata Kałaska, Jacek Kotowski, Liliana Kursa, Lucyna Nowak, Lucyna
Przybylska, Grażyna Szydłowska SEKRETARZ
Hanna Poławska
Opracowanie publikacji: Departament Statystyki Rolnictwa i Środowiska pod kierunkiem: Janusza Witkowskiego – Zastępcy Generalnego
Komisarza Spisowego – Wiceprezesa GUS Redakcja merytoryczna: Henryka Wanke – Zastępca Dyrektora
Departamentu Statystyki Rolnictwa i Środowiska
Autorzy opracowania: Lesław Zalewski – Zastępca Generalnego
Komisarza Spisowego Lucyna Krawiecka
Grażyna Makowska Renata Kaczkowska Prace obliczeniowe i edytorskie: Ewa Cypel
Kazimierz Dziubiński
Anna Cieślak Grażyna Nowicka Prace projektowe i przetwarzania danych: COIS Warszawa
pod kierunkiem: Jovity Januszewskiej – Zastępcy Dyrektora Centralnego Ośrodka Informatyki Statystycznej Autorzy prac projektowych i przetwarzania danych:
Anna Rozworowska Hanna Wiśniewska Maria Zaręba Graficzne wykonanie wykresów i map: Anna Cieślak
Dariusz Miziołek Projekt okładki: Sylwester Jabłoński
Druk i oprawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych Warszawa, Al. Niepodległości 208
PRZEDMOWA
Niniejsza publikacja jest kolejnym opracowaniem zawierającym wyniki
Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w okresie 21 maja – 8 czerwca 2002 r.
Publikacja dotyczy charakterystyki gospodarstw rolnych położonych na terenach górskich
i terenach nizinnych o słabych warunkach glebowych. Dla przedstawienia sytuacji na tych
terenach wykorzystano również wybrane informacje Narodowego Spisu Powszechnego
Ludności i Mieszkań 2002 r., a także założenia Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi do
delimitacji tych obszarów oraz opracowania Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa
dotyczące tej tematyki.
Publikacja składa się z: uwag metodologicznych, uwag analitycznych oraz zestawu
tablic zawierających podstawowe informacje o powierzchni gruntów, zasiewach, pogłowiu
zwierząt gospodarskich i możliwościach produkcyjnych gospodarstw rolnych położonych na
terenie obszarów górskich i terenach nizinnych o słabych warunkach glebowych w skali
całego kraju oraz poszczególnych województw.
Główny Urząd Statystyczny składa podziękowanie wszystkim osobom i instytucjom
uczestniczącym w przygotowaniu i przeprowadzeniu spisów w 2002 r. jak też w
przygotowaniu niniejszej publikacji.
Tadeusz Toczyński
Generalny Komisarz Spisowy
Prezes Głównego Urzędu Statystycznego
SPIS TREŚCI
Przedmowa ...
IIISpis treści ...
IVUwagi metodyczne...
VIIIUwagi analityczne ...
XVIIWYKAZ TABLIC
Tabl.
Str.
Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych
przeciętnie w kraju oraz na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach
gospodarowania...
1
XIXStruktura gospodarstw rolnych posiadających użytki rolne według jakości
uwarunkowań produkcyjnych oraz grup obszarowych użytków rolnych ...
2
XXIVObsada zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych ...
3
XXVIStruktura budynków gospodarczych według rodzajów budynków...
4
XXVIIIStruktura gospodarstw indywidualnych według udziału dochodów z działalności
rolniczej w dochodach ogółem gospodarstwa domowego ...
5
XXXIITABLICE ŹRÓDŁOWE
Powierzchnia gruntów...
1
1
Użytkowanie gruntów według województw
A. Grunty ogółem...
2
2
B. Użytki rolne ...
2
3
C. Grunty orne...
2
4
D. Łąki...
2
5
E. Pastwiska ...
2
6
F. Lasy i grunty leśne ...
2
7
G. Pozostałe grunty ...
2
8
Struktura gospodarstw rolnych według grup obszarowych
A. Powierzchnia ogółem ...
3
9
B. Powierzchnia użytków rolnych...
3
10
Użytkowanie gruntów według użytkowników...
4
11
Powierzchnia odłogów i ugorów na gruntach ornych
A. Ogółem ...
5
12
B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych ...
5
13
C. Na terenach górskich ...
5
14
D. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
5
15
Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów...
6
16
Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów i form własności
A. Ogółem ...
7
17
B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych ...
7
18
C. Na terenach górskich ...
7
19
D. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
7
20
Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów i grup obszarowych użytków
rolnych
A. Ogółem ...
8
21
B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych ...
8
22
C. Na terenach górskich ...
8
23
D. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
8
24
Powierzchnia zasiewów według grup ziemiopłodów i województw
V
B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych ...
9
26
C. Na terenach górskich ...
9
27
D. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
9
28
Gospodarstwa rolne według liczby działek i województw
A. Ogółem ...
10
29
B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych ...
10
30
C. Na terenach górskich ...
10
31
D. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
10
32
Powierzchnia użytków rolnych (w hektarach) w gospodarstwach posiadających grunty
w 1 lub kilku działkach a odległość najdalej położonej działki od siedziby
gospodarstwa...
11
33
Powierzchnia użytków rolnych (w hektarach) w gospodarstwach posiadających grunty
w 1 lub kilku działkach a odległość najdalej położonej działki od siedziby
gospodarstwa według województw
A. Ogółem ...
12
34
B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych ...
12
36
C. Na terenach górskich ...
12
38
D. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
12
40
Liczba gospodarstw posiadających użytki rolne w 1 lub kilku działkach a odległość
najdalej położonej działki od siedziby gospodarstwa ...
13
42
Liczba gospodarstw posiadających grunty w 1 lub kilku działkach a odległość najdalej
położonej działki od siedziby gospodarstwa według województw
A. Ogółem ...
14
43
B. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych ...
14
45
C. Na terenach górskich ...
14
47
D. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
14
49
Zwierzęta gospodarskie według użytkowników
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
15
51
B. Na terenach górskich ...
15
52
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
15
53
Zwierzęta gospodarskie według województw
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
16
54
B. Na terenach górskich ...
16
55
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
16
56
Liczba gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą według województw
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
17
57
B. Na terenach górskich ...
17
58
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
17
59
Gospodarstwa rolne według wyposażenia w urządzenia regulujące stosunki wodne i
według województw...
18
60
Gospodarstwa rolne według wyposażenia w urządzenia nawadniające i według
województw ...
19
61
Liczba gospodarstw posiadających i użytkujących ciągniki
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
20
62
B. Na terenach górskich ...
20
63
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
20
64
Gospodarstwa stosujące nawozy
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
21
65
B. Na terenach górskich ...
21
66
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
21
67
Gospodarstwa stosujące pestycydy
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
22
68
B. Na terenach górskich ...
22
69
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
22
70
VI
Gospodarstwa posiadające budynki gospodarcze
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
23
71
B. Na terenach górskich ...
23
72
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
23
73
Budynki gospodarcze w gospodarstwach rolnych według województw
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
24
74
B. Na terenach górskich ...
24
75
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
24
76
Towarowa produkcja rolnicza w roku gospodarczym 2001/02...
25
77
Gospodarstwa indywidualne według udziału dochodów z działalności rolniczej w
dochodach ogółem gospodarstwa domowego w roku gospodarczym 2001/02 ...
26
79
Gospodarstwa prowadzące działalność pozarolniczą
A. Na terenach górskich i o słabych warunkach glebowych...
27
80
B. Na terenach górskich ...
27
82
C. Na terenach o słabych warunkach glebowych...
27
84
Wydatki poniesione na zakupy wybranych materiałów i usług w roku gospodarczym
2001/02...
28
86
Wydatki poniesione na zakup wybranych środków trwałych w roku gospodarczym
2001/02...
29
87
Wydatki inwestycyjne poniesione w roku gospodarczym 2001/02 ...
30
88
Wydatki poniesione na zakup ziemi, zalesień i dzierżawy w roku gospodarczym
2001/02...
31
89
Wydatki poniesione na spłaty kredytów i pożyczek oraz zadłużenie gospodarstw w
roku gospodarczym 2001/02 ...
32
90
WYKRESY
Powierzchnia ogólna według jakości uwarunkowań produkcyjnych...
1
XVIIUdział powierzchni gruntów ogółem terenów o niekorzystnych warunkach produkcji
w powierzchni ogółem według województw ...
2
XVIIIUdział powierzchni użytków rolnych na terenach o niekorzystnych warunkach
produkcji w powierzchni użytków rolnych według województw ...
3
XIXStruktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych ...
4
XXStruktura zasiewów według grup ziemiopłodów ...
5
XXIIIObsada podstawowych gatunków zwierząt na 100 ha użytków rolnych w sztukach...
6
XXVIUdział wybranych budynków gospodarczych położonych na terenach o
niekorzystnych warunkach produkcji w ogólnokrajowej liczbie budynków
gospodarczych...
7
XXIXUdział dochodów z działalności rolniczej w dochodach ogółem...
8
XXXIIVII
SKRÓTY
tys. =
tysiąc
mln =
milion
zł =
złoty
szt =
sztuka
kg =
kilogram
dt
= decytona (kwintal)
t =
tona
ha =
hektar
l =
litr
hl =
hektolitr
r. =
rok
cd. =
ciąg dalszy
dok. =
dokończenie
tabl. =
tablica
ZNAKI UMOWNE
Kreska (-)
- zjawisko nie wystąpiło
Zero: (0)
- zjawisko istniało w wielkości mniejszej od 0,5;
(0,0)
- zjawisko istniało w wielkości mniejszej od 0,05.
Kropka (.)
- zupełny brak informacji albo brak informacji wiarygodnych.
Znak x
- wypełnienie pozycji jest niemożliwe lub niecelowe.
„W tym”
- oznacza, że nie podaje się wszystkich składników sumy.
# -
oznacza,
że dane nie mogą być publikowane ze względu na konieczność
zachowania tajemnicy statystycznej w rozumieniu ustawy o statystyce
publicznej (uwaga: zamiana stosowanego dotychczas znaku „▼”)
* -
oznacza,
że dane zostały zmienione w stosunku do wcześniej
VIII
UWAGI METODYCZNE
Wprowadzenie
Dane zawarte w niniejszej publikacji opracowano na podstawie wyników
Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r.
Powszechny Spis Rolny oraz Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań
zostały przeprowadzone na terenie całego kraju w dniach od 21 maja do 8 czerwca 2002 r.
(według stanu w dniu 20 maja 2002 r. godz. 24.
00) zgodnie z n/w ustawami podjętymi przez
Sejm Rzeczpospolitej Polskiej:
- z dnia 2 grudnia 1999 r. o narodowym spisie powszechnym ludności i mieszkań w
2001 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 1, poz. 1) z późniejszą zmianą (Dz. U. z 2000 r., Nr 93,
poz. 1026),
- z dnia 9 września 2000 r. o powszechnym spisie rolnym w 2002 r. (Dz. U. z 2000 r.,
Nr 99, poz. 1072),
- z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. z 1995 r., Nr 88, poz. 439)
z późniejszymi zmianami.
W powyższych aktach prawnych określono termin i zakres tematyczny spisów, zasady
organizacji i realizacji prac spisowych, zobowiązanie ludności do udzielania informacji oraz
sposób ich zebrania.
Celem Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. było między innymi:
- zapewnienie podstawowej bazy informacyjnej o gospodarstwach rolnych i związanych
z nimi gospodarstwach domowych, koniecznej dla realizacji krajowej, regionalnej i
lokalnej polityki rolnej i społecznej na wsi,
- dostarczenie informacji niezbędnych dla finalizowania procesów stowarzyszeniowych
z Unią Europejską (UE), jak i zapewnienia podstaw informacyjnych w pierwszych
latach członkostwa zgodnie z wymogami UE oraz wykonanie zobowiązań Polski w
zakresie dostarczenia informacji dla potrzeb organizacji międzynarodowych (FAO,
OECD, EUROSTAT i inne),
- zbudowanie i aktualizacja statystycznych operatów losowania prób do
różnotematycznych badań reprezentacyjnych.
Zakres tematyczny Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. był bardzo obszerny i
dotyczył blisko 3 mln gospodarstw rolnych.
IX
Dotychczas przedstawiono wyniki spisu w następujących publikacjach krajowych:
- „Raport z wyników”,
- „Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich”,
- „Zwierzęta gospodarskie”,
- „Użytkowanie gruntów i ich jakość”,
- „Uprawy rolne”,
- „Uprawy ogrodnicze”,
- „Budynki i infrastruktura techniczna w gospodarstwach rolnych”,
- „Ciągniki, maszyny i inne środki transportu w gospodarstwach rolnych”,
- „Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych”,
- „Przemiany agrarne”,
Kolejne publikacje krajowe prezentujące wyniki spisu ukażą się pod następującymi
tytułami:
- „Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych”,
- „Metodologia Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r.”,
- „Cele produkcji w gospodarstwach rolnych”,
- „Charakterystyka gospodarstw prowadzących rachunkowość rolną”,
- „Nakłady pracy w gospodarstwach rolnych”
oraz w publikacjach szczebla wojewódzkiego:
- „Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich”,
- „Budynki i wyposażenie techniczne gospodarstw rolnych”,
- „Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych”,
- „Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych”,
- „Cele produkcji w gospodarstwach rolnych”.
Opracowuje się także publikacje szczebla gminnego w formie zestawu tablic
zawierających informacje o gospodarstwach rolnych na terenie gminy, o możliwościach
produkcyjnych gospodarstw rolnych, o skali upraw rolnych i ogrodniczych, o pogłowiu
zwierząt gospodarskich, o źródłach utrzymania gospodarstw domowych, o działalności
pozarolniczej itp. oraz o lokacie gminy w województwie dla podstawowych parametrów w
rolnictwie.
Ponadto w Bazie Danych Regionalnych (BDR), prowadzonej przez Urząd
Statystyczny w Jeleniej Górze, będą zamieszczone informacje ze spisu dla poszczególnych
szczebli podziału terytorialnego kraju, tj. województwa, podregionu, powiatu i gminy.
X
Zakres i tematyka Powszechnego Spisu Rolnego
Powszechnym Spisem Rolnym objęto:
- gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha,
- gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków rolnych od 0,1 do 1 ha włącznie,
- osoby fizyczne będące właścicielami zwierząt gospodarskich, nie posiadające użytków
rolnych lub posiadające użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha,
- pozostałe gospodarstwa rolne będące w użytkowaniu osób prawnych i jednostek
organizacyjnych nie mających osobowości prawnej.
Wykaz gospodarstw indywidualnych powstał w oparciu o statystyczny rejestr
podatkowy (system SPGC), który aktualizowany był przez rachmistrzów w czasie obchodu
przedspisowego oraz uzupełniany o wykaz właścicieli zwierząt gospodarskich nie
posiadających użytków rolnych lub posiadających użytki rolne o powierzchni mniejszej niż
0,1 ha. Kartotekę gospodarstw rolnych będących w użytkowaniu osób prawnych i jednostek
organizacyjnych nie mających osobowości prawnej utworzono na podstawie Bazy Jednostek
Statystycznych.
Dla gospodarstw rolnych, których użytkownicy odmówili udziału w Powszechnym
Spisie Rolnym 2002 r. oraz w przypadkach, gdy kontakt z użytkownikami gospodarstw był
niemożliwy, dokonano imputacji danych o gospodarstwie.
Tematyka Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r. została ujęta na formularzach
spisowych w następujących działach:
- Powierzchnia gospodarstwa,
- Struktura własnościowa użytków rolnych gospodarstwa,
- Struktura dochodów,
- Działalność gospodarcza,
- Pracujący w indywidualnym gospodarstwie rolnym,
- Powierzchnia zasiewów,
- Powierzchnia inna,
- Pogłowie zwierząt gospodarskich,
- Rozdysponowanie produkcji rolniczej,
- Infrastruktura gospodarstwa,
- Budynki i budowle,
XI
- Nawozy i pestycydy w gospodarstwie,
- Maszyny i urządzenia rolnicze,
- Wybrane wydatki w gospodarstwie.
W ramach spisu w gospodarstwach indywidualnych o powierzchni użytków rolnych
powyżej 1 ha zebrano następujące informacje:
1) dane o osobach będących użytkownikami gospodarstw rolnych:
a) nazwisko i imiona użytkownika gospodarstwa rolnego,
b) poziom wykształcenia rolniczego użytkownika,
c) wkład pracy w gospodarstwo rolne w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie
- liczba godzin przepracowanych w gospodarstwie,
2) o liczbie pracowników najemnych stałych i pracowników dorywczych zatrudnionych w
gospodarstwie rolnym,
3) o użytkowaniu gruntów, a w szczególności:
a) o powierzchni gruntów ogółem, w tym użytków rolnych (gruntów ornych, sadów,
łąk gruntów pastwisk trwałych), lasów i gruntów leśnych oraz pozostałych gruntów
i nieużytków,
b) o powierzchni zasiewów głównych upraw,
4) o pogłowiu zwierząt gospodarskich według gatunków i grup produkcyjno-użytkowych oraz
liczbie pni pszczelich,
5) o rozdysponowaniu produkcji rolniczej,
6) o budynkach, infrastrukturze i wyposażeniu technicznym gospodarstw, w tym:
a) rodzaje budynków, budowli i ich powierzchnia,
b) liczba ciągników rolniczych i innych środków transportowych oraz maszyn
rolniczych,
c) źródła zaopatrzenia w wodę, sposoby odprowadzania ścieków i usuwania śmieci,
d) wyposażenie w sieć elektryczną i telefon,
e) rodzaje urządzeń melioracyjnych,
7) o stosowaniu nawozów i pestycydach w gospodarstwie w okresie 12 miesięcy
poprzedzających badanie,
8) o zadłużeniu gospodarstw rolnych,
9) o działalności gospodarczej (rolniczej i pozarolniczej) prowadzonej przez użytkownika
gospodarstwa rolnego lub osobę dorosłą pozostającą z użytkownikiem we wspólnym
gospodarstwie domowym,
XII
10) o ważniejszych wydatkach poniesionych w okresie 12 miesięcy poprzedzających
badanie, w tym na:
a) zakup gruntów,
b) budowę lub modernizację budynków,
c) powiększenie stada podstawowego,
d) zakup ciągników rolniczych i innych środków transportowych oraz maszyn
rolniczych.
Informacje o wieku, płci, poziomie wykształcenia ogólnego, głównych i dodatkowych
źródłach utrzymania użytkownika i członków jego gospodarstwa domowego, a także osób
pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach rolnych pozyskano z Narodowego
Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, który, jak wspomniano na wstępie, odbył się
jednocześnie z Powszechnym Spisem Rolnym 2002 r.
Dla osób fizycznych użytkujących gospodarstwa indywidualne o powierzchni użytków
rolnych od 0,1 ha do 1 ha włącznie oraz dla właścicieli zwierząt gospodarskich zebrano w/w
informacje, z wyłączeniem tych, o których mowa w pkt. 8 i 10, a w ramach punktów 3b, 6b, i
7 zebrano dane w ograniczonym zakresie tematycznym.
W ramach spisu u osób prawnych i w jednostkach organizacyjnych nie mających
osobowości prawnej zebrano informacje, o których mowa w punktach 2-10.
Zgodnie z ustawą z dnia 2 grudnia 1999 r. o narodowym spisie powszechnym ludności
i mieszkań w 2002 r. (Dz. U. z 2000 r., Nr 1, poz. 1 i Nr 93 poz. 1026) i rozporządzeniem
Rady Ministrów z dnia 22 maja 2002 r. w sprawie wylosowanych obwodów objętych spisem
kontrolnym (Dz. U. Nr 66, poz. 597) po zakończeniu Powszechnego Spisu Rolnego i
Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań przeprowadzono w dniach od 17 do
25 czerwca 2002 r. spis kontrolny w wylosowanych 903 obwodach spisowych, co stanowiło
0,5% ogółu obwodów spisowych.
Ważniejsze definicje, pojęcia spisowe i zasady spisywania
Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami
lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić
zorganizowaną całość gospodarczą oraz prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem
gospodarstwa rolnego.
XIII
Za gospodarstwo indywidualne uważa się gospodarstwo rolne o powierzchni
użytków rolnych od 0,1 ha, będące własnością lub znajdujące się w użytkowaniu osoby
fizycznej lub grupy osób.
Za właściciela zwierząt gospodarskich uważa się osobę nie posiadającą użytków
rolnych lub posiadającą użytki o powierzchni mniejszej niż 0,10 ha, która ma co najmniej:
1 sztukę bydła lub (i) 5 sztuk trzody chlewnej albo 1 lochę lub (i) 3 sztuki owiec bądź kóz lub
(i) 1 konia lub (i) 30 sztuk drobiu lub (i) 5 sztuk samic zwierząt futerkowych (w tym
królików) lub (i) 1 pień pszczeli.
Za użytkownika gospodarstwa indywidualnego uważa się osobę fizyczną lub grupę
osób, które faktycznie użytkują grunty, niezależnie od tego, czy są właścicielami,
dzierżawcami, czy użytkują je z innego tytułu i niezależnie od tego, czy grunty te są
zlokalizowane w jednej, czy w kilku gminach.
Za gospodarstwo domowe użytkownika gospodarstwa rolnego (właściciela zwierząt
gospodarskich) uważa się zespół osób mieszkających i utrzymujących się wspólnie, jeżeli
wśród nich jest osoba prowadząca gospodarstwo indywidualne (właściciel zwierząt
gospodarskich).
Za działalność gospodarczą (rolniczą i pozarolniczą) uważa się pracę (na rachunek
własny) bezpośrednio związaną z prowadzeniem produkcji rolniczej (roślinnej i zwierzęcej) i
prowadzeniem gospodarstwa rolnego oraz pracę poza gospodarstwem rolnym (np. własne
zakłady przemysłowe, rzemieślnicze, handlowe i usługowe, zatrudniające lub nie zatrudniające
pracowników najemnych, także wolne zawody).
Za
dochód całkowity gospodarstwa domowego uważa się łączne dochody wszystkich
osób zamieszkałych wspólnie z użytkownikiem gospodarstwa i utrzymujących się razem z nim
z: tytułu prowadzenia działalności gospodarczej (rolniczej i pozarolniczej) oraz z tytułu:
pobierania rent i emerytur, zasiłków z pomocy społecznej, zasiłku wychowawczego, alimentów,
stypendiów, posiadania lokat kapitałowych, uzyskiwania pomocy zagranicznej, wygranych w
grach liczbowych i loteriach itd.
Na potrzeby spisu działalność gospodarczą prowadzoną na własny rachunek przez
użytkowników gospodarstw rolnych lub osoby dorosłe pozostające we wspólnym gospodarstwie
domowym z użytkownikiem gospodarstwa rolnego pogrupowano w sekcje działalności,
wykorzystując kategorie klasyfikacyjne Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD).
W spisie uwzględniono następujące sekcje działalności gospodarczej:
- rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo - (wg PKD sekcja A),
XIV
- rybołówstwo i rybactwo - (sekcja B),
- przetwórstwo przemysłowe - (dawniej działalność produkcyjna - sekcja D),
- wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę - (sekcja E),
- budownictwo - (sekcja F),
- handel, hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych - (sekcja G),
- hotele i restauracje (sezonowy wynajem pokoi, agroturystyka) - (sekcja H),
- transport, działalność magazynowa i łączność - (sekcja I),
- obsługa nieruchomości, wynajem maszyn i sprzętu - (sekcja K),
- pozostała działalność - (sekcje C, J, L, M, N, O, P, Q).
W ramach sekcji A „Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo” wyodrębniono w spisie
następujące rodzaje działalności:
- działalność rolniczą związaną z uprawą roślin oraz chowem i hodowlą zwierząt,
- działalność usługową związaną z uprawami rolnymi, chowem i hodowlą zwierząt,
- leśnictwo.
W ramach sekcji D „Przetwórstwo przemysłowe” (d. działalność produkcyjna)
wyodrębniono następujące rodzaje działalności:
- przetwórstwo produktów rolnych,
- przetwarzanie drewna,
- rękodzieło.
Ważniejsze grupowania i zakres publikowanych danych
Dane spisowe zostały ujęte w dwóch podstawowych formach własności, tj. w sektorze
publicznym i prywatnym.
W sektorze prywatnym podstawowymi formami własności są: własność prywatna
krajowa (gospodarstwa indywidualne, gospodarstwa spółdzielcze i spółki prywatne), własność
zagraniczna i własność mieszana.
Do sektora publicznego zaliczono gospodarstwa własności państwowej (Skarbu
Państwa i państwowych osób prawnych), gospodarstwa będące własnością samorządową
(gmin) oraz gospodarstwa stanowiące własność mieszaną (spółki z przewagą mienia
państwowego).
W ramach sektora prywatnego dane opracowano dla gospodarstw:
- własności prywatnej krajowej, w tym dla:
XV
- gospodarstw indywidualnych,
- spółdzielni produkcji rolniczej, które obejmują rolnicze spółdzielnie produkcyjne,
spółdzielnie kółek rolniczych i inne gospodarstwa spółdzielcze o przeważającej
działalności rolniczej,
- własności zagranicznej,
- własności mieszanej.
Gospodarstwa indywidualne obejmują:
- gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych powyżej 1 ha, prowadzone przez
rolników na gruntach własnych i niewłasnych,
- gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych od 0,1 ha do 1 ha włącznie użytkowane
rolniczo przez osoby prywatne,
- osoby fizyczne będące właścicielami zwierząt gospodarskich, nie posiadające użytków
rolnych lub posiadające użytki rolne o powierzchni mniejszej niż 0,1 ha.
W ramach sektora publicznego dane opracowano dla gospodarstw:
- własności państwowej, w tym gospodarstw skarbowych,
- własności samorządowej,
- własności mieszanej.
W niniejszej publikacji do wyodrębnienia obszarów górskich i nizinnych o
trudnych warunkach gospodarowania (nazywanych umownie w nomenklaturze Unii
Europejskiej - LFA) wykorzystano ustalenia Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
Problem terenów górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach rozwoju rolnictwa
został ujęty jako jedno z działań strukturalnych w dokumencie „Plan Rozwoju Obszarów
Wiejskich dla Polski na lata 2004-2006.
Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania
występują: duży udział gleb słabych i zakwaszonych, niekorzystne warunki fizjograficzne i
klimatyczne, niski poziom infrastruktury technicznej, w tym transportowej, niska i
pogarszająca się rentowność gospodarstw rolnych, niedobory finansowe i znikomy dopływ
kapitału zewnętrznego lub kredytów. Poważnym zagrożeniem dla tych terenów jest zanikanie
produkcji także z powodów braku środków finansowych na dostosowanie do standardów
unijnych.
XVI
Niezależnie od w/w grupowań - dane Powszechnego Spisu Rolnego 2002 r.
opracowano według grup obszarowych powierzchni użytków rolnych, wyodrębniając
następujące grupy: do 1 ha (0,00, 0,01-0,10, 0,10-0,20, 0,20-0,50, 0,50-1,00), 1-2, 2-3, 3-5,
5-7, 7-10, 10-15, 15-20, 20-30, 30-50, 50-100, 100-200, 200-300, 300-500, 500-1000, 1000
ha i więcej.
W tablicach zawierających informacje liczbowe w ujęciu odsetkowym
zaprezentowano je z jednym znakiem po przecinku i z uwagi na elektroniczną technikę
zaokrągleń mogą one nie sumować się na 100%. Liczby te są poprawne pod względem
merytorycznym.
W związku z koniecznością zachowania tajemnicy statystycznej przy opracowywaniu
niektórych tablic publikacyjnych dokonano niezbędnej agregacji przekrojów (np. grup
obszarowych użytków rolnych, sekcji działalności pozarolniczej, skali sprzedaży produkcji
rolniczej) dla których prezentowane były dane statystyczne.
XVII
UWAGI ANALITYCZNE
Użytkowanie gruntów
Przeprowadzony w 2002 r. Powszechny Spis Rolny wykazał, że ogólna powierzchnia
gospodarstw rolnych gospodarujących na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych
warunkach produkcyjnych (nazwanych w tabelach umownie o słabych warunkach
glebowych) wynosiła 10245 tys. ha, tj. 53,0 % powierzchni kraju będącej w dyspozycji
gospodarstw rolnych. Na terenach górskich znajdowało się 672 tys. ha (3,5%), a na terenach
nizinnych o trudnych warunkach produkcyjnych - 9573 tys. ha (49,5%).
Wykres 1. Powierzchnia ogólna według jakości uwarunkowań
produkcyjnych
tereny górskie 3,5%
tereny nizinne o słabych warunkach produkcyjnych
49,5% pozostałe
47,0%
Udział poszczególnych województw w krajowej ogólnej powierzchni gruntów górskich
wynosił: małopolskie - 53,1%, dolnośląskie - 19,5%, podkarpackie -19,0% , śląskie - 8,1% i
świętokrzyskie - 0,3 %.
W krajowej ogólnej powierzchni gruntów nizinnych o niekorzystnych warunkach
gospodarowania udział poszczególnych województw wahał się od 0,1% w małopolskim, 0,6%
w opolskim i 1,5% w śląskim do 11,1% w warmińsko-mazurskim, 13,3% w podlaskim i 17,6%
w mazowieckim.
W powierzchni ogólnej, którą dysponowały gospodarstwa rolne, udział gruntów
gospodarstw z terenów górzystych i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania w
XVIII
przekroju województw wahał się od 9,6% w opolskim do 92,9% w podlaskim. W
województwach warmińsko-mazurskim i lubuskim udział tych gruntów stanowił ponad 75%.
68,7% 51,8% 77,0% 43,9% 32,5% 54,8% 92,9% 28,9% 9,6% 67,5% 37,4% 56,2% 75,6% 37,5% 39,1% 27,2% 53,0% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko-mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie Polska
Wykres 2. Udział powierzchni gruntów ogółem terenów o
niekorzystnych warunkach produkcji w
powierzchni ogółem według województw
Użytki rolne zlokalizowane na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach
gospodarowania stanowiły 52,2 % ogólnej powierzchni użytków rolnych w kraju, z tego 3,1%
znajdowało się na terenach górskich, a 49,1% na terenach nizinnych o niekorzystnych
warunkach gospodarowania. Łączna powierzchnia użytków rolnych położonych na terenach
górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania stanowiła jednocześnie
86,1% powierzchni ogólnej gospodarstw rolnych gospodarujących na tych terenach.
W porównaniu do krajowej struktury użytkowania gruntów, w gospodarstwach rolnych
położonych na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania,
rozpatrywanych łącznie, zarówno powierzchnia użytków rolnych jak i powierzchnia głównych
kategorii składowych, a mianowicie: gruntów ornych, gruntów pod zasiewami i sadów,
XIX
stanowiły mniejszy udział w powierzchni ogółem (odpowiednio o: 1,3 pkt%, 4,9 pkt%, 5,1
pkt% i 0,5 pkt%). Większy udział stanowiła natomiast powierzchnia: odłogów i ugorów, łąk
trwałych, pastwisk trwałych i grunty leśnych (odpowiednio o: 0,2 pkt%, 2,5 pkt%, 1,8 pkt% i
1,9 pkt%).
70,5% 51,0% 79,0% 41,9% 31,7% 53,0% 92,9% 26,0% 9,3% 66,5% 35,0% 55,0% 77,1% 36,4% 38,2% 27,5% 52,2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko-mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podkarpackie Opolskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie PolskaWykres 3. Udział powierzchni użytków rolnych na terenach o
niekorzystnych warunkach produkcji w
powierzchni użytków rolnych według województw
Tabl. 1. Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych
przeciętnie w kraju oraz na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych
warunkach gospodarowania
Polska Tereny
górskie i
nizinne o
niekorzy-stnych
warunkach
gospodaro-wania łącznie
Tereny
górskie
nizinne o
Tereny
niekorzy-stnych
warunkach
gospodarowa-nia
Wyszczególnienie
w odsetkach powierzchni ogólnej
Powierzchnia gospodarstw
rolnych ogółem...
100,0 100,0 100,0 100,0
XX
Tabl. 1. Struktura użytkowania gruntów pozostających w dyspozycji gospodarstw rolnych
przeciętnie w kraju oraz na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych
warunkach gospodarowania (dok.)
Polska
Tereny
górskie i
nizinne o
niekorzy-stnych
warunkach
gospodaro-wania łącznie
Tereny
górskie
Tereny
nizinne o
niekorzy-stnych
warunkach
gospodarowa-nia
Wyszczególnienie
w odsetkach powierzchni ogólnej
Grunty orne ...
67,6 62,7 39,5 64,3
pod zasiewami ...
55,7 50,6 23,9 52,5
odłogi i ugory ...
11,9 12,1 15,6 11,8
Sady...
1,4 0,7 0,9 0,7
Łąki trwałe...
13,1 15,6 26,0 14,9
Pastwiska trwałe...
5,3 7,1
10,4 6,9
Lasy i grunty leśne ...
6,2 8,1
18,2 7,4
Pozostałe grunty ...
6,3 5,8 5,0 5,8
Wykres 4. Struktura użytkowania gruntów pozostających w
dyspozycji gospodarstw rolnych
87,4% 76,8% 86,8% 67,6% 64,3% 39,5% 55,7% 52,5% 23,9% 7,4% 6,2% 18,2% 6,3% 5,0% 5,8% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Polska tereny górskie tereny nizinne o niekorzystnych warunkach glebowych
XXI
Gospodarstwa rolne położone na terenach górskich charakteryzowały się zdecydowanie
mniejszym udziałem w powierzchni ogólnej: użytków rolnych (76,8%) i gruntów ornych
(39,5%). Pod zasiewami było mniej niż 1/4 gruntów ogółem (23,9%). Na tych terenach
wystąpił dość znaczny udział: łąk i pastwisk (26,0%), odłogów i ugorów (15,6%) i lasów
łącznie z gruntami leśnymi (18,2%).
Przy rejestrowanym w 2002 r. udziale powierzchni ogólnej będącej w dyspozycji
podmiotów gospodarujących na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach
produkcyjnych w krajowej powierzchni gospodarstw rolnych na poziomie 53,0%, udział dla
poszczególnych rodzajów użytkowania gruntów wynosił odpowiednio:
- użytki rolne - 52,2 %,
- grunty orne - 49,1%,
- łąki - 63,3%,
- pastwiska - 70,5 %,
- lasy i grunty leśne - 69,2 %,
- pozostałe grunty - 48,2 %.
Na terenach górskich bardzo poważnym problemem jest zaniechanie upraw. Udział
odłogów i ugorów w gruntach ornych jest wysoki. Największy udział odłogów i ugorów w
powierzchni gruntów ornych na terenach górskich (ponad 50% powierzchni gruntów ornych)
wystąpił w województwach: podkarpackim (57,8%) i śląskim (57,7%).
Na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania udział odłogów i
ugorów w gruntach ornych kształtował się na niższym poziomie niż w strefach górskich. W
przekroju województw najwyższym udziałem odłogów i ugorów w powierzchni gruntów
ornych charakteryzowało się województwo śląskie (42,7%), podkarpackie (35,1%) i
małopolskie (33,2%).
Użytkownicy gruntów
Na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania - 96,3%
powierzchni ogólnej użytkowały gospodarstwa rolne sektora prywatnego (w tym 90,3%
gospodarstwa indywidualne), a 3,7 % - podmioty sektora publicznego.
Na terenach górskich sektor prywatny posiadał 92,7% gruntów ogółem, a sektor
publiczny - 7,3 %, natomiast na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach glebowych
udziały te wynosiły odpowiednio: 96,5 % i 3,5%.
XXII
W sektorze prywatnym na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach
gospodarowania użytki rolne stanowiły 86,4%, w tym grunty orne - 63,3% powierzchni
ogólnej na tych terenach, a w sektorze publicznym odpowiednio - 77,9% i 45,6%. Udział łąk
w sektorze prywatnym wynosił 15,5% powierzchni ogólnej, pastwisk - 6,9%, natomiast w
sektorze publicznym odpowiednio: 19,3% i 12,9%. Na omawianych terenach lasy i grunty
leśne stanowiły w sektorze prywatnym 7,9% powierzchni ogólnej, w sektorze publicznym -
12,9%, a pozostałe grunty - w sektorze prywatnym stanowiły 5,6%, a w publicznym 9,1%.
Na terenach górskich w sektorze prywatnym użytki rolne stanowiły 79,6%, w tym
grunty orne - 41,5% powierzchni ogólnej na tych terenach, a w sektorze publicznym
odpowiednio - 42,2% i 20,0%. Udział łąk w sektorze prywatnym wynosił 27,5% powierzchni
ogólnej, pastwisk - 9,6%, natomiast w sektorze publicznym odpowiednio: 6,9% i 21,4%. Dość
znaczny udział w powierzchni ogólnej na terenach górskich stanowiły lasy i grunty leśne (w
sektorze prywatnym - 15,5%, a w publicznym - 51,5%) oraz pozostałe grunty (w sektorze
prywatnym 4,9%, a w publicznym 6,3%).
Na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania użytki rolne
stanowiły 86,9%, w tym grunty orne - 64,8% powierzchni ogólnej na tych terenach, a w
sektorze publicznym odpowiednio - 83,3% i 50,4%. Udział łąk w sektorze prywatnym wynosił
14,7% powierzchni ogólnej, pastwisk - 6,7%, natomiast w sektorze publicznym odpowiednio:
21,2% i 11,6%. Na omawianych terenach lasy i grunty leśne stanowiły w sektorze prywatnym
7,4% powierzchni ogólnej, w sektorze publicznym - 7,2%, a pozostałe grunty - w sektorze
prywatnym stanowiły 5,7%, a w publicznym 9,5%.
Niekorzystna struktura użytków na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach
gospodarowania wynika przede wszystkim z gorszych, niż przeciętnie w kraju, warunków
naturalnych.
Na uciążliwość w gospodarowaniu na tych terenach wpływa rozproszenie gruntów. Na
terenach górskich gospodarstwa posiadające grunty na 6 i więcej działkach stanowiły blisko
1/4 ogółu (24,7%). Na terenach nizinnych ten odsetek wynosił 14,2%, a w całym rolnictwie -
12,4%.
W przekroju województw, na terenach górskich, największym udziałem gospodarstw
posiadających grunty na 6 i więcej działkach, charakteryzowały się województwa: śląskie
(30,6% ogółu gospodarstw w województwie) i małopolskie (28,1%).
XXIII
Powierzchnia i struktura zasiewów
Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania
znajdowało się 48,2 % powierzchni zasiewów w kraju, z tego na terenach górskich - 1,5%, a na
terenach nizinnych - 46,7%.
Udział poszczególnych rodzajów upraw w ogólnokrajowej powierzchni zasiewów na
terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania (ujętych łącznie), w tym
terenach nizinnych, wynosił:
- zboża - 50,3%, w tym tereny nizinne - 49,0%,
- strączkowe jadalne - 14,0% w tym tereny nizinne - 13,7%,
- ziemniaki - 51,9% w tym tereny nizinne - 48,4% ,
- przemysłowe - 29,1% w tym tereny nizinne - 28,7%,
- pastewne - 48,5 % w tym tereny nizinne - 45,3%,
- pozostałe - 32,0% w tym tereny nizinne - 30,8%.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Polska tereny górskie tereny o słabych warunkach produkcji
Wykres 5. Struktura zasiewów według grup ziemiopłodów
zboża
strączkowe jadalne
ziemniaki
przemysłowe
pastewne
pozostałe
Struktura zasiewów na terenach górskich różniła się znacznie od struktury zasiewów
notowanej przeciętnie w kraju. Udział zbóż w strukturze zasiewów na terenach górskich
wynosił 67,6%, podczas gdy przeciętnie w kraju - 77,0%, a na terenach nizinnych o
niekorzystnych warunkach produkcji - 80,8%. Udział uprawy ziemniaków i pastewnych na
terenach górskich stanowił 17,2% i 10,4% powierzchni zasiewów ogółem wobec odpowiednio:
XXIV
7,5% i 4,9% przeciętnie w kraju oraz 7,7% i 4,8% na terenach nizinnych o niekorzystnych
warunkach produkcji.
Struktura gospodarstw rolnych
Na obszarach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania znajdowało
się 1242526 gospodarstw rolnych (188215 na terenach górskich i 1054311 na terenach
nizinnych). Użytki rolne posiadało 1234731 gospodarstw, z tego na terenach górskich -
187689, a na terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania - 1047042
gospodarstw.
Gospodarstwa rolne położone na obszarach górskich i nizinnych o niekorzystnych
warunkach gospodarowania stanowiły 42,4% ogółu spisanych podmiotów, z tego podmioty
gospodarujące na terenach górskich stanowiły 6,4% ogółu, a na terenach nizinnych o
niekorzystnych warunkach gospodarowania - 36,0 %.
Tabl. 2. Struktura gospodarstw rolnych posiadających użytki rolne według jakości
uwarunkowań produkcyjnych oraz grup obszarowych użytków rolnych
Grupy obszarowe
użytków rolnych
Polska Tereny
górskie
Tereny nizinne o
trudnych warunkach
produkcji
Ogółem...
100,0 100,0 100,0
Do 1 ha ...
32,9 34,8 22,6
1-2...
17,7 25,1 15,1
2-3...
9,6 14,6 8,9
3-5...
12,0 14,7 12,7
5-7...
7,4 5,3 9,4
7-10...
7,2 2,8
10,2
10-15...
6,3 1,4 9,8
15-20...
2,9 0,5 4,8
20-30...
2,2 0,4 3,7
30-50...
1,1 0,2 1,8
50-100...
0,4 0,1 0,6
100 ha i więcej...
0,2 0,1 0,4
XXV
Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych,
podobnie jak w całym rolnictwie, rozdrobnienie gospodarstw było bardzo duże.
Na terenach górskich aż 89,2% stanowiły gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych
nie przekraczającej 5 ha, w tym 34,8% gospodarstwa, których powierzchnia użytków rolnych
nie przekraczała 1ha. Biorąc pod uwagę fakt, że na tych terenach powierzchnia zasiewów nie
przekraczała 30% ogółu użytkowanych gruntów, można stwierdzić, że potencjał produkcyjny
podmiotów gospodarujących na terenach górskich jest bardzo mały.
Na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania, gospodarstwa o
powierzchni użytków rolnych do 5 ha stanowiły 59,3%, w tym o powierzchni użytków rolnych
do 1 ha - 22,6%. Do rzadkości należały na omawianych terenach gospodarstwa o powierzchni
ponad 30 ha.
Zwierzęta gospodarskie
W maju 2002 r., w gospodarstwach rolnych położonych na terenach górskich i
nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych znajdowało się:
- bydła - 3290,0 tys. sztuk (59,5% stanu krajowego),
- trzody chlewnej - 9291,3 tys. sztuk. (49,9%),
- owiec - 205,2 tys. sztuk (59,4%),
- koni - 187,1 tys. sztuk (56,8%),
- kóz - 83,9 tys. sztuk (43,4%),
- drobiu ogółem - 93902,7 tys. sztuk (47,2)%.
W odniesieniu do wszystkich gatunków zwierząt z wyjątkiem owiec udział sektora
prywatnego wynosił ponad 99,4%. Udział sektora prywatnego w stadzie owiec wynosił 98,5% .
Udział krów w stadzie bydła ogółem wynosił 52,3%, tj. o 0,4 % więcej niż przeciętnie
w kraju.
W przekroju województw, na terenach górskich, największy odsetek (ponad 50%)
pogłowia bydła, w tym krów, trzody chlewnej, w tym loch, owiec i koni znajdował się w
województwie małopolskim. W przypadku pogłowia drobiu ogółem - województwo
małopolskie utrzymywało 48,3% całej populacji drobiu na terenach górskich.
Na obszarach nizinnych o niekorzystnych warunkach produkcyjnych ponad 2/3 stanu
zwierząt znajdowało się na terenie województw: mazowieckiego, podlaskiego,
wielkopolskiego i warmińsko-mazurskiego.
XXVI
Obsada zwierząt gospodarskich na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych
warunkach produkcyjnych rozpatrywanych łącznie, w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych,
kształtowała się następująco:
- bydło - 37,3 szt., w tym krowy - 19,5 szt.,
- trzoda chlewna - 105,3 szt., w tym lochy - 10,8 szt.,
- owce - 2,3 szt.,
- konie - 2,1 szt.,
- drób ogółem - 1064,4 szt.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 sztukiPolska tereny górskie tereny o słabych warunkach produkcji
Wykres 6. Obsada podstawowych gatunków zwierząt na 100 ha
użytków rolnych w sztukach
bydło
w tym krowy
trzoda chlewna
w tym lochy
owce
konie
Tabl. 3. Obsada zwierząt gospodarskich na 100 ha użytków rolnych
Wyszczególnienie Polska Tereny
górskie
Tereny nizinne o
trudnych warunkach
produkcji
Bydło ...
32,7 38,8 37,2
w tym krowy...
17,0 23,9 19,2
Trzoda chlewna ...
110,2 19,6 110,6
w tym lochy...
11,4 1,8 11,3
Owce...
2,0 16,5 1,4
Konie ...
1,9 4,3 2,0
Drób ogółem...
1176,3
543,1
1096,8
XXVII
Na terenach górskich była większa, niż na pozostałych terenach, obsada bydła, w tym
krów oraz owiec i koni, mniejsza natomiast była obsada trzody chlewnej i drobiu ogółem.
Na terenach górskich największa obsada zwierząt gospodarskich podstawowych
gatunków na 100 ha użytków rolnych wystąpiła w województwie małopolskim (52,4 sztuki
była, w tym 33,3 sztuki krów; 24 sztuki trzody chlewnej; 25,8 sztuk owiec oraz 5,6 sztuk koni).
Pod względem obsady drobiu, największe natężenie chowu tego gatunku odnotowano w
województwie świętokrzyskim (857 sztuk) oraz dolnośląskim (841 sztuk).
Na terenach nizinnych zróżnicowanie obsady zwierząt na 100 ha użytków rolnych w
przekroju województw było znaczne i wahało się dla:
- bydła - od 12,5 sztuk w zachodniopomorskim do 60,3 sztuk w podlaskim,
- trzody chlewnej od 29,3 sztuk w małopolskim do 248, 6 sztuk w wielkopolskim,
- owiec od 0,5 sztuk w mazowieckim do 2,7 sztuk w łódzkim,
- koni od 0,7 sztuk w zachodniopomorskim do 4,6 sztuk w podkarpackim,
- drobiu ogółem od 287,5 sztuk w małopolskim do 1810,1 sztuk w wielkopolskim.
W przeliczeniu pogłowia zwierząt podstawowych gatunków (bydło, trzoda chlewna,
owce i konie) na sztuki duże, na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach
gospodarowania znajdowało się łącznie 56,6% ogólnej liczby sztuk dużych w Polsce. W
przekroju województw największym udziałem pogłowia zwierząt w sztukach dużych
charakteryzowały się województwa: mazowieckie - 19% ogólnej liczby zwierząt w sztukach
dużych utrzymywanych na obszarach górskich i nizinnych o trudnych warunkach
gospodarowania), podlaskie - 16,4% i wielkopolskie - 14,9%, a najmniejszym udziałem
województwa: opolskie - 0,4% i śląskie - 1,4%.
Jednocześnie wskaźnik ten obliczony w odniesieniu do ogólnej liczby sztuk dużych w
całym kraju wynosił w: mazowieckim 10,7%, podlaskim 9,3%, wielkopolskim 14,9%,
opolskim 0,2% i śląskim 0,7%.
Porównanie wskaźnika liczby sztuk dużych na terenach górskich i nizinnych o trudnych
warunkach gospodarowania do wskaźnika liczonego dla wszystkich terenów i dla
poszczególnych województw wskazuje, że na terenach o niekorzystnych warunkach
gospodarowania znajdowało się 71,3% wszystkich sztuk dużych województwa
mazowieckiego, 93,1% województwa podlaskiego, 50,3% województwa wielkopolskiego,
7,8% województwa opolskiego i 30,2% województwa śląskiego.
XXVIII
Budynki gospodarcze
Na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania - 987
tys. gospodarstw rolnych posiadało budynki gospodarcze (tj. 79,2% ogółu gospodarstw
położonych na tych terenach oraz 47,8% wszystkich spisanych).
Liczba gospodarstw, w których zarejestrowano poszczególne typy budynków,
przedstawiała się następująco:
- obory - 454,8 tys. gospodarstw (46,0% ogółu gospodarstw z terenów górskich i
nizinnych),
- chlewnie - 160,0 tys. (16,2%),
- kurniki - 186,5 tys. (18,9%),
- stodoły - 577,4 tys. (58,5%),
- wiaty - 127,4 tys. (12,9%),
- garaże - 326,1 tys. (33,03%),
- budynki wielofunkcyjne - 399,6 tys. (40,5%),
- inne pomieszczenia - 128,5 tys. (13,0%).
Tabl. 4. Struktura budynków gospodarczych według rodzajów budynków
Wyszczególnienie Polska
Tereny
górskie
Tereny nizinne o
trudnych warunkach
produkcji
Ogółem ...
100,0 100,0 100,0
obory...
17,1 13,3 19,1
chlewnie ...
6,4 2,4 7,2
kurniki ...
7,3 4,1 7,8
stodoły ...
22,3 22,9 23,3
wiaty...
5,8 5,9 5,5
garaże ...
15,6 10,5 15,0
budynki wielofunkcyjne...
19,0 36,3 15,0
inne pomieszczenia ...
6,5 4,6 7,1
XXIX 49,3% 46,3% 47,4% 48,2% 41,2% 39,2% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Obory Ch lew nie Kurni ki St odo ły Wi at y B udynki wi el ofunkc yj ne
Wykres 7. Udział wybranych budynków gospodarczych położonych na
terenach o niekorzystnych warunkach produkcji w ogólnokrajowej
liczbie budynków gospodarczych
Na terenach górskich ponad 50% gospodarstw posiadało budynki wielofunkcyjne
(podkarpackie 62,7%, małopolskie 58,4% i śląskie 54,3%).
Zróżnicowanie struktury gospodarstw pod względem posiadanych budynków według
typów i w przekroju województw na terenach górskich i nizinnych jest bardzo znaczne.
Spośród gospodarstw z obszarów górskich i o niekorzystnych warunkach
gospodarowania posiadających obory największy odsetek podmiotów znajdował się w
województwach: mazowieckim (23,7%), łódzkim (11,5%) i podlaskim (10,3%), a najmniejszy
w opolskim (0,6%).
Wśród gospodarstw posiadających chlewnie największym udziałem takich podmiotów
charakteryzowały się województwa: wielkopolskie(18,8%) i podlaskie (18,0%), a
najmniejszym: podkarpackie (0,6%).
Wśród gospodarstw posiadających kurniki największym udziałem tych podmiotów
charakteryzowały się województwa: podlaskie (14,0%), łódzkie (13,0%), mazowieckie
(12,7%) i wielkopolskie (11,4%), a najmniejszym: opolskie (1,1%).
Spośród gospodarstw z obszarów górskich i o niekorzystnych warunkach
gospodarowania posiadających stodoły największy odsetek podmiotów znajdował się w
województwach: mazowieckim (21,2%), a najmniejszy w opolskim (0,8%).
Spośród gospodarstw posiadających wiaty, garaże, budynki wielofunkcyjne odsetek
inne pomieszczenia, największy odsetek podmiotów z tymi budynkami gospodarczymi
XXX
znajdował się w województwach: mazowieckim (odpowiednio: 14,8%, 18,0%, 14,4% i
18,9%), a najmniejszy w opolskim (odpowiednio: 1,3%, 0,9%, 1,0% i 0,9%).
Wyposażenie gospodarstw w urządzenia regulujące stosunki wodne.
Na terenach górskich i nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania 692,9 tys.
(46,3%) gospodarstw posiadało urządzenia regulujące stosunki wodne, w tym urządzenia
nawadniające posiadało 6641 podmiotów.
Na terenach górskich urządzenia regulujące stosunki wodne posiadało 92,1 tys.
gospodarstw, w tym wyposażonych w urządzenia nawadniające było tylko 128 gospodarstw.
Na terenach nizinnych o słabych warunkach glebowych 600,8 tys. gospodarstw było
wyposażonych w urządzenia regulujące stosunki wodne, w tym urządzenia nawadniające
posiadało 6513 gospodarstw.
Wyposażenie gospodarstw w ciągniki
Na terenach górskich i nizinnych o słabych warunkach glebowych 508,8 tys.
gospodarstw (40,9% ogółu podmiotów z tych terenów) posiadało i użytkowało ciągniki, z tego
na terenach górskich - 53,8 tys. (28,6% gospodarstw z tych terenów), a na terenach nizinnych o
słabych warunkach glebowych - 455,0 tys. (43,2%). W skali całego kraju odsetek gospodarstw
posiadających i użytkujących ciągniki wynosił 36,7%.
Wśród gospodarstw na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach
produkcyjnych posiadających ciągniki, najliczniejszą grupę (41,7%) stanowiły gospodarstwa
posiadające ciągniki o mocy silnika 25-40 KM (na terenach górskich - 38,6%, a na obszarach
nizinnych 42,0%). Ciągników o małej mocy, tj. do 15 KM, posiadało 12,2% gospodarstw na
terenach górskich i 4,1% na terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania.
Odwrotna sytuacja wystąpiła w przypadku ciągników o dużej mocy silnika, tj. 60-100 KM. Na
terenach górskich ciągniki te posiadało 3,1% gospodarstw posiadających ciągniki, a na
terenach nizinnych - 7,4%.
Gospodarstwa stosujące nawozy i pestycydy
Nawozy mineralne stosowało 659,2 tys. gospodarstw rolnych położonych na terenach
górskich, tj. 53,1% ogółu podmiotów gospodarujących na tych terenach. Struktura gospodarstw
XXXI
stosujących poszczególne rodzaje nawozów przedstawiała się następująco: nawozy azotowe
stosowało 88,3% gospodarstw, fosforowe - 61,2% gospodarstw, potasowe - 57,2%, wapniowe
- 24,4%, wieloskładnikowe - 65,0% .
Na terenach górskich gospodarstwa stosujące nawozy mineralne stanowiły 36,1%, a na
terenach nizinnych - 56,7%. Na terenach górskich udział gospodarstw stosujących
poszczególne rodzaje nawozów mineralnych był wyraźnie mniejszy niż na terenach nizinnych
o trudnych warunkach gospodarowania.
Nawozy organiczne pochodzenia zwierzęcego na terenach górskich i nizinnych o
słabych warunkach rozwoju stosowało 576,2 tys. gospodarstw (46,4% ogółu), a pestycydy
stosowało 633,6 tys. gospodarstw (51,0%). .
Wybrane elementy sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych
W gospodarstwach rolnych położonych na terenach górskich i o słabych warunkach
glebowych wartość produkcji rolniczej sprzedanej w 2001/02 roku wyniosła 15771 mln. zł
(45,4 % wielkości krajowej), z tego na terenach górskich - 323 mln. zł, a na terenach nizinnych
o niekorzystnych warunkach produkcyjnych - 15448 mln. zł.
W przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych, wartość produkcji sprzedanej, wynosiła:
- w skali całego kraju - 2429 zł ,
- na terenach górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania wartość
była niższa, bowiem wyniosła - 2104 zł (tj. 86,6% w stosunku do średniej krajowej), z
tego na terenach górskich - 1091 zł (tj. 44,9% średniej krajowej), a na terenach
nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania - 2146 zł (tj. 88,3% średniej
krajowej).
We wszystkich grupach gospodarstw, uszeregowanych pod względem skali sprzedaży
produkcji rolniczej w 2001/02 roku, wartość sprzedaży przeliczona na 1 ha użytków rolnych
położonych na terenach górskich i terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach
gospodarowania (łącznie) była niższa niż notowana przeciętnie w kraju dla ogółu gospodarstw.
W gospodarstwach o wartości sprzedaży w roku gospodarczym 2002/2002 do 3 tys. zł -
wartość sprzedaży na 1 ha użytków rolnych wynosiła przeciętnie w kraju 305 zł, a na terenach
górskich i nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania - 252 zł, w tym na terenach
górskich - 241 zł, a na terenach nizinnych o niekorzystnych warunkach gospodarowania - 254
zł na 1 ha użytków rolnych.
XXXII 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Polska tereny górskie tereny o słabych warunkach produkcji
Wykres 8. Udziału dochodów z działalności rolniczej w dochodach
ogółem
poniżej 10% 10-30% 30-50% 50-67% 67-90% 90-100
W gospodarstwach, w których wartość produkcji sprzedanej w roku gospodarczym
2002/2002 wyniosła 3 tys. zł i więcej, przeciętnie w kraju wartość ta w przeliczeniu na 1 ha
użytków rolnych wynosiła 2731 zł, a na terenach górskich i obszarach nizinnych o
niekorzystnych warunkach gospodarowania - 2357 zł, w tym na terenach górskich - 1674 zł (o
38,7% mniej niż przeciętnie w kraju), a na terenach nizinnych - 2375 zł (o 13,0% mniej niż
przeciętnie w kraju).
Tabl. 5. Struktura gospodarstw indywidualnych według udziału dochodów z działalności
rolniczej w dochodach ogółem gospodarstwa domowego
Udział dochodów z
działalności pozarolniczej
Polska Tereny
górskie
Tereny nizinne o
trudnych warunkach
produkcji
Ogółem...
100,0 100,0 100,0
poniżej 10%...
36,0 42,8 29,5
10-30% ...
23,6 31,6 21,9
30-50% ...
9,5 9,5 10,5
50-67% ...
7,2 5,2 8,9
67-90% ...
6,5 2,7 8,5
90-100% ...
17,2 8,2 20,7
XXXIII
Na terenach górskich blisko 3/4 gospodarstw indywidualnych wykazało, że w ogólnych
dochodach ich gospodarstwa domowego - dochody z działalności rolniczej nie przekraczały
30%. Na terenach nizinnych gospodarstwa indywidualne, w których dochód z działalności
rolniczej nie przekraczał 30% całkowitych dochodów ich gospodarstwa domowego stanowiły
nieco ponad 50%.
Wyniki PSR 2002 r. wykazały, że wydatki poniesione na zakup wybranych środków
trwałych przez gospodarstwa położone na terenach o niekorzystnych warunkach
gospodarowania (górskich i nizinnych o trudnych warunkach produkcji) były niższe niż w
pozostałych gospodarstwach.
Na zakup środków trwałych i na inne wydatki inwestycyjne, w przeliczeniu na 1 ha
użytków rolnych, gospodarstwa rolne wydały:
- ciągniki - 547 zł (przeciętnie w kraju - 568 zł),
- inne środki transportu - 496 zł (520 zł),
- inne zakupy inwestycyjne do prowadzenia działalności pozarolniczej - 751 zł (853
zł),
- budowa, remont lub modernizacja budynków mieszkalnych - 629 zł (720 zł),
- budowa, remont lub modernizacja budynków gospodarczych - 447 zł (465 zł),
- nowe nasadzenia i zmiana kierunku produkcji roślinnej - 179 zł (249 zł),
- zakup ziemi - 42 zł (56 zł),
- zalesienia - 1 zł (0,8 zł),
- dzierżawy - 17 zł (22 zł),
- melioracje, gaz, wodociągi, kanalizacja, telefon, utwardzanie dróg i podwórza - 134 zł
(151 zł),
- nawozy, wapno, środki ochrony roślin 295 zł (371 zł),
- pasze - 432 zł (463 zł),
- paliwa - 220 zł (252 zł),
- usługi rolnicze - 161 zł (185 zł).
Analiza wydatków poniesionych przez gospodarstwa rolne w podziale na tereny górskie
i nizinne o niekorzystnych warunkach gospodarowania, wskazuje, że na terenach górskich
poniesiono znacząco większe wydatki niż przeciętnie w kraju oraz na terenach nizinnych
o niekorzystnych warunkach produkcji na: budowę, remont lub modernizację budynków
mieszkalnych, melioracje, gaz, wodociągi, kanalizację, telefon, utwardzenie dróg lub
XXXIV
podwórza, zakup ciągników i innych środków transportu i na pozostałe inwestycje do
prowadzenia działalności pozarolniczej.
Na terenach górskich również wysokość spłaty kredytów i pożyczek, w przeliczeniu na
1 ha użytków rolnych, była większa o 17,5% niż przeciętnie w kraju i większa o 37,0% niż na
terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania.
Zadłużenie gospodarstw rolnych położonych na terenach górskich, w przeliczeniu na
1 ha użytków rolnych, było o 7,9% wyższe niż przeciętnie w kraju i o 23,3% wyższe niż w
gospodarstwach położonych na terenach nizinnych o trudnych warunkach gospodarowania.
Gospodarstwa prowadzące działalność pozarolniczą
Powszechny Spis Rolny w 2002 r. wykazał, że na terenach górskich i nizinnych o
niekorzystnych warunkach gospodarowania 147,7 tys. podmiotów prowadziło działalność
pozarolniczą (11,9% ogółu położonych na tych terenach), z tego na terenach górskich - 25,7
tys. (13,7% gospodarstw z tych terenów), a na nizinnych – 122,0 tys. (11,6 %). Najczęściej
podejmowanym przez gospodarstwa rodzajem działalności pozarolniczej były: handel i
przetwórstwo przemysłowe. Agroturystyką zajmowało się tylko 3087 gospodarstw położonych
na tzw. trudnych terenach, tj. zaledwie 0,2%, z tego na terenach górskich - 1235 gospodarstw
(0,7 % ogółu gospodarujących na terenach górskich)), a na terenach nizinnych - 1852
gospodarstwa (0,2 % ogółu gospodarujących na terenach nizinnych o trudnych warunkach
produkcji).
TABLICE ŹRÓDŁOWE
TABL. 1. POWIERZCHNIA GRUNTÓW
OGÓŁEM... 19324782 10244632 672307 Użytki rolne... 16899297 8822168 516564 Grunty orne... 13066504 6420712 265623 w tym: pod zasiewami... 10764289 5185016 160706 odłogi i ugory... 2302215 1235697 104916 Sady... 270955 71934 6172 Łąki trwałe... 2531284 1602629 174665 Pastwiska trwałe... 1030554 726892 70104 Lasy i grunty leśne... 1201192 831822 122055 Pozostałe grunty... 1224294 590642 33688 OGÓŁEM... 100,0 100,0 100,0 Użytki rolne... 87,4 86,1 76,8 Grunty orne... 67,6 62,7 39,5 w tym: pod zasiewami... 55,7 50,6 23,9 odłogi i ugory... 11,9 12,1 15,6 Sady... 1,4 0,7 0,9 Łąki trwałe... 13,1 15,6 26,0 Pastwiska trwałe... 5,3 7,1 10,4
Lasy i grunty leśne... 6,2 8,1 18,2
Pozostałe grunty... 6,3 5,8 5,0 OGÓŁEM... 100,0 53,0 3,5 Użytki rolne... 100,0 52,2 3,1 Grunty orne... 100,0 49,1 2,0 w tym: pod zasiewami... 100,0 48,2 1,5 odłogi i ugory... 100,0 53,7 4,6 Sady... 100,0 26,5 2,3 Łąki trwałe... 100,0 63,3 6,9 Pastwiska trwałe... 100,0 70,5 6,8
Lasy i grunty leśne... 100,0 69,2 10,2
Pozostałe grunty... 100,0 48,2 2,8 59,1 45,5 49,1 24,3 56,4 63,7 46,7 7,4 5,8 W odsetkach 49,5 49,1 47,1 11,8 0,7 14,9 6,9 86,8 64,3 52,5 5024309 709767 556953 100,0 W odsetkach 1130780 65763 1427964 656788 8305604 6155090 W hektarach 9572324
W tym tereny górskie i o słabych warunkach glebowych
tereny o słabych warunkach glebowych
Wyszczególnienie Ogółem
