Prace nad fosforem i nawozami fosforowymi w Polsce

ADAM WONDRAUSCH

PRACE NAD FOSFOREM I NAWOZAMI FOSFOROWYMI W POLSCE Ogłoszenie w roku 1849 teorii m ineralnego odżywiania się roślin i wskazania przez Liebiga na konieczność zw rotu glebie fosforu pobra­ nego z pól wraz z plonami wywołało żywe zainteresow anie zarówno wśród rolników praktyków jak i naukowców. Toteż pod koniec XIX, a zwłaszcza na początku XX w ieku ilość prac nad fosforem szybko wzrastała.

W arunki panujące wówczas u nas nie sprzyjały rozwojowi prac ba­ dawczych, a brak, poza zaborem austriackim , w łasnych wyższych uczel­ ni powodował, że polskich prac publikowano niewiele. Należy jednak podkreślić, że te, które się ukazały, stały na wysokim poziomie i poru­ szały zagadnienia jeszcze obecnie aktualne, jak choćby prace szkoły Godlewskiego nad odżywianiem się fosforem i jego przeróbką przez rośliny, czy też badania Mikułowskiego-Pomorskiego dotyczące wpływu granulacji superfosfatu i tom asyny na ich działanie.

W okresie m iędzywojennym głównie dzięki działalności nowych ośrodków akademickich i Państwowego In sty tu tu Naukowego Gospodar­ stwa Wiejskiego tem atyka prac została poszerzona, a liczba badań zwiększona.

Po drugiej w ojnie światowej nastąpiły pewne zmiany w profilu pro­ wadzonych badań. Zwrócono większą uwagę na zagadnienia praktyczne związane z intensyfikacją rolnictwa. Wzrost liczby wyższych uczelni i instytutów naukowych spowodował również znaczne zwiększenie w y­ dawanych publikacji. Ogólna liczba publikacji traktujących o fosforze, w ydanych do 1968 r. obejm uje ok. 320 pozycji. Można je podzielić na 4 grupy, a mianowicie na prace dotyczące:

— zawartości, form i sorpcji fosforu w glebie, — pobierania fosforu i jego przem ian w roślinie, — efektywności działania nawozów fosforowych, — m etodyki oznaczania fosforu w glebach i roślinach.

dzić dopiero w okresie międzywojennym. Pojaw ia się wówczas wiele publikacji na ten tem at.

T e r l i k o w s k i [120] wykazał, że istnieje w yraźna współzależność między odczynem gleby a zawartością w niej fosforu rozpuszczalnego w 1-procentowym kwasie cytrynowym. T e r l i k o w s k i i M i c h ­ n i e w s k i [123], studiując rozmieszczenie połączeń fosforowych gleby w zależności od ukształtow ania terenu, zauważyli pewne regularności między rzeźbą terenu a ilością i rozmieszczeniem fosforanów.

M i c h n i e w s k i [84] badał rozmieszczenie fosforu obok innych składników w różnych frakcjach profilów gleb wytworzonych z glin mo­ renowych.

Form y fosforu w glebie, ich w zajem ny stosunek i przem iany jakim podlegają, wiążą się ze zjawiskiem sorpcji. Zwrócono na to uwagę już dawno. W roku 1870 G o d l e w s k i i D o b r s k i [21] ogłosili pracę pt. Opis doświadczeń własnych nad właściwościami sorpcyjnym i ziem i

ornej. Była to pierwsza publikacja polska trak tu jąca o sorpcji kwasu

fosforowego. Wspomniani badacze stwierdzili, że usunięcie składników zasadowych przez przemycie gleby kwasem solnym zmniejszało znacznie sorpcję fosforu.

Dalsze prace z tego zakresu pojawiły się u nas dopiero w połowie XX wieku. W roku 1932 W o j t y s i a k o w a [129] opublikowała obszer­ ne studium o sorpcji kwasu fosforowego w kilku typach gleb różniących się właściwościami fizycznymi i chemicznymi. A utorka prześledziła wpływ różnych czynników, jak stężenie, czas, tem peratura, zawartość zasad i substancji organicznej, na wielkość i przebieg sorpcji. Sorpcją superfosfatu w różnych w arunkach glebowych zajmowali się również M a k s i m ó w i O z i m o w s k a [79].

Badania zdolności chłonnych torfów w stosunku do P 0 4 i próbę w y­ jaśnienia mechanizmu sorpcji przez torfy podjęli M u s i e r o w i c z i N o w i c k i [93]. Wykazali oni, że obok sorpcji chemicznej może prze­ biegać w torfach również sorpcja w ymienna jonu P 0 4. Stwierdzili też, że substancje humusowe torfu działają jako czynnik przeciw sorpcyjny w stosunku do PO4. Sorpcją fosforu w glebie zajmowało się wielu bada­ czy polskich. Prace ich nie zostały tu wymienione, gdyż zagadnienie to nie stanowiło głównego tem atu ich badań.

Uwstecznianie wniesionego do gleby superfosfatu badał Ł u k a s z e ­ w i c z [74]. Ustalił on, że w w arunkach laboratoryjnych już po jednym dniu połowa fosforanu jednowapniowego przeszła w połączenia nieroz­ puszczalne w wodzie.

Formy, w jakie przechodził łatwo przysw ajalny dla roślin fosfor w glebach spod wieloletnich statycznych doświadczeń nawozowych, ba­ dali Ł a k o m i e ć [73], M o s k a l i P e t r o v i c [90] oraz D e 1 с z

e-w a - W a l e e-w a i M o s k a l [18]. Łakomieć oznaczył e-w nich zae-wartość ogólnego i przyswajalnego fosforu, a Moskal i współpracownicy określali formy, w jakie przechodził w tych w arunkach fosfor superfosfatu i ozna­ czali wzajem ny stosunek ilościowy tych form; stwierdzili, że nastąpiło zwiększenie ogólnej ilości fosforu, a w tym głównie fosforanu glinu i że­ laza.

Przemieszczanie się fosforu rozpuszczalnego w wodzie w glebach 0 różnych właściwościach fizycznych i chemicznych badali M y s z k a 1 M i s z t a l [97].

Zmiany, jakim ulega fosfor w glebach organicznych były przedm io­ tem badań O k r u s z k i [102]. A utor ten wykazał, że w m iarę mursze- nia torfu procentowa zawartość fosforu wzrasta, ale powstałe połączenia są dla roślin coraz trudniej dostępne.

B o r a t y ń s k i [8] oznaczając organiczny fosfor w glebach K ujaw wskazał na znaczny udział tej formy w ogólnej zawartości fosforu gleb m ineralnych. Tem at ten podjął B r o g o w s k i [13], określając zaw ar­ tość fosforu organicznego w glebach piaskowych Polski. Form y i zaw ar­ tość fosforu w glebach górskich oznaczała W o n d r a u s c h [132]. Spra­ wą udziału drobnoustrojów glebowych w przem ianach fosforu i jego udostępnianiu roślinom zajmowali się S z e m b e r [113], S o b i e s z- c z a ń s k i [109], M y ś k o w [98], G o ł ę b i o w s k a [22] i inni.

Prace traktujące o pobieraniu i przem ianach fosforu w roślinach ukazały się u nas dopiero w pierwszych latach XX wieku. Zapoczątko­ w ała je B a l i c k a - I w a n o w s k a [1] w 1906 r. Stwierdziła, że przy braku fosforu nagrom adzają się w roślinach m ineralne form y tego składnika, a zahamowaniu ulega norm alny proces przeróbki pobranych przez rośliny fosforanów na organiczną formę fosforu. W 3 lata później ukazała się praca S t a n i s z k i s a [111] Znaczenie fosforu w życiu

roślin, jego pobieranie i przerabianie, oraz publikacja Jentysa O sto­ sunku ilościowym N : P w ziarnie jako w skaźniku braków pokarm owych ziemi.

Spraw ą oddziaływania zwiększających się dawek fosforu na zaw ar­ tość różnych jego form w ziarnie zajmowali się V o r b r o d t [1121, L e - w o n i e w s k a [56, 57], K o r c z e w s k i i M a j e w s k i [42] oraz M a j e w s k i [75], zmianami wywołanymi nadm iernym żywieniem fosforem — L i t y ń s k i [58, 59, 60], a wpływem wilgotności środo­ wiska glebowego na pobieranie i zawartość fosforu w roślinie — K u -

r y ł o w i с z [46].

Rośliny pobierają fosfor z soli kwasu ortofosforowego. G l i x e l l i i B o r a t y ń s k i [20] w badaniach swych wykazali, że mogą one ko­ rzystać także z m eta- i pirofosforanów.

w glebie na plon i zawartość fosforu w roślinie stwierdził, że efekt na~ wożenia zależał od gatunku roślin; tłumaczył to różnicą w szybkości roz­ w oju system u korzeniowego rośliny i reagowaniu jej na niedobór fosforu.

W latach powojennych tem atem szeregu prac było zagadnienie gos­ podarki fosforowej roślin i poznanie okresów krytycznych żywienia ich fosforem.

Badania z tego zakresu prowadzili z motylkowymi N o w o t n y - M i e - c z y ń s k a [101], B i r e c k a i W ł o d k o w s k i [5], z roślinam i zbo­ żowymi L e h m a n n [52-55], z lnem S k u p i ń s k a [107, 108], a z łu ­ binem pastew nym L a s o t a [49-51].

Dalszym rozwinięciem tych prac były prowadzone przez S z u k a ł - s k i e g o [114-116] oraz B i r e c k ą i współpracowników [3, 6] badania nad wpływem zasobności nasion wzbogaconych w fosfor na wzrost i roz­ wój roślin. Autorzy stwierdzili, że niedobór fosforu w pierwszych fazach rozwoju rośliny obniża znacznie wzrost i plon roślin. Każdy gatunek roślin zachowuje się nieco inaczej, natom iast u odmian tego samego ga­ tunku nie zaznaczają się różnice w reakcji na brak fosforu.

Efektywnością działania różnych form nawozów fosforowych zajmo­ wano się od dawna, porównując skuteczność ich działania w doświadcze­ niach polowych. Nie były to jednak badania systematyczne. Te ostatnie podjęto dopiero pod koniec XIX w. Były to doświadczenia z mączką kostną, tom asyną i superfosfatem . Najdłużej prowadzone, bo aż do osta­ tnich praw ie lat były doświadczenia z mączką fosforytową.

Badania przydatności mączek fosforytowych dla celów nawozowych zapoczątkował u nas w roku 1897 M i k u ł o w s k i - P o m o r s k i [87]. Porównując w doświadczeniach w egetacyjnych działanie fosforytów ria- zańskich z superfosfatem i tom asyną stw ierdził on dobre w ykorzystanie fosforu z mączek. Zwyżki plonu wynosiły 4/s nadwyżek uzyskanych przy pozostałych nawozach. Bliższe zajęcie się tą form ą nawozów fosforowych nastąpiło kilkadziesiąt lat później po odkryciu w Rachowie własnych złóż niskoprocentowych fosforytów, które nie nadaw ały się do przeróbki na superfosfaty.

Opierając się na w stępnych wynikach doświadczeń wazonowych i po­ lowych V o r b r o d t zwrócił uwagę na możliwość ich w ykorzystania do produkcji mączek. W 1927 r. powołano Komisję Fosforytową, z ram ie­ nia której przeprowadzono 7 doświadczeń łąkowych, 29 polowych, jedne dw u- i trzyletnich z żytem, koniczyną i owsem. Wyniki opracowane przez Vorbrodta [125] wykazały, że mączka fosforytowa o tak wysokim prze­ miale (80% przechodziło przez sito o 0 oczek 0,088 mm) zastosowana w dawce 50 kg P 20 5 na h ek tar osiąga średnio 2/з działania równej jej ilości tomasyny. K orzystne działanie mączek rachowskich zaznaczyło się nie tylko na glebach kwaśnych, lecz również na lekko kwaśnych, a n a­

w et obojętnych. W okresie tym wykonano szereg prac w celu poznania warunków, jakie należy stworzyć dla bardziej efektywnego działania m ą­ czek fosforytowych.

M e n c i ń s k i [83] wykazał, że zwiększenie stopnia przem iału m ą­ czek powoduje uruchom ienie zawartego w nich fosforu. V o v k [126] otrzym ał korzystne rezultaty stosując fizjologicznie kwaśne nawożenie azotowe. M u s i e r o w i c z wykazał [92, 94], że efektywność mączek fosforytowych w zrasta po kompostowaniu ich z torfem. W i a d r o w s k i [128], O s t r o w s k a i M e n c i ń s k i [104] w doświadczeniach wazo­ nowych, a T e r l i k o w s k i i współpracownicy [121] oraz M u s i e r o ­ w i c z i współpracownicy [96] również w doświadczeniach polowych wy­ kazali, że wprowadzenie obok mączki fosforytowej, użytej jako główny nawóz fosforowy, niewielkiego dodatku łatwo rozpuszczalnych fosfora­ nów (zabezpieczających roślinę w początkowych stadiach rozwoju) pod­ niosło skuteczność działania mączek.

Ograniczenie po wojnie im portu fosforytów i konieczność w ykorzy­ stania własnych surowców spowodowało, że spraw a mączek fosforyto­ wych stała się aktualna. Komisja Fosforytowa M inisterstwa Przemysłu Chemicznego podjęła na szeroką skalę zakrojoną akcję, przeprow adza­ jąc w latach 1958-1962 cykl doświadczeń polowych z annofosem — mącz­ ką fosforytową o zwiększonym, w porównaniu z przedwojennym, stopniu przem iału (80% przechodziło przez sito o 0 0,06 mm).

W czteropolowym płodozmianie norfolskim porównywano działanie annofosu z supertom asyną na różnych glebach o niskim pH i o niskiej zawartości fosforu przyswajalnego. Ogółem przeprowadzono 25 doświad­ czeń na łąkach torfowych i m ineralnych, 128 doświadczeń polowych z ziemniakami, pszenicą jarą i jęczmieniem, koniczyną i strączkowym i oraz żytem i pszenicą ozimą. Dały one rezultaty pozytywne. Annofos okazał się nawozem, którego produkcyjność w stosunku do supertom a- syny wynosiła w w arunkach doświadczeń — przy stosowaniu niskich dawek azotu i potasu — średnio 60 do 70%.

Liczne badania laboratoryjne i w egetacyjne, przeważnie wazonowe, z wielu roślinam i prowadzone były przez L i t y ń s k i e g o i G ó r a l ­ s k i e g o [63-65], B o r a t y ń s k i e g o i T u r y n ę [12], L i t y ń ­ s k i e g o i M a z u r a [72], M a z u r a [80-82], N i k l e w s k i e g o i W e n g l i k o w ą [99]. Działanie annofosu porównywano z działaniem supertom asyny i mączek fosforytowych afrykańskich. W celu lepszego udostępnienia roślinom fosforu mączek fosforowych S m i e r z c h a l s k a [117, 113] stosowała szczepienie bakteriam i fosforowymi, P a n a k [105] ferm entację annofosu z obornikiem, J u r k o w s k a [40] zaś komposto­ w anie z węglem brunatnym .

o-fosfatów. Już w okresie m iędzywojennym G ó r s k i i S t r e b e y k o [30] oraz G ó r s k i i T e r l i k o w s k i [33] ogłosili w yniki badań w e­ getacyjnych z term ofosfatem sodowym — supertom asyną. W doświad­ czeniach polowych, w których porównywano jej działanie z superfosfa- tem, okazała się ona równorzędnym, a często naw et lepiej działającym nawozem fosforowym. L i t y ń s k i i G o r l a c h stwierdzili, że granu­ lacja supertom asyny, a więc zmniejszenie powierzchni styku, zm niejsza­ ło skuteczność działania nawozu [66, 67].

W roku 1953 polski przem ysł chemiczny przekazał rolnikom próbną partię termofosfatów magnezowych, przy produkcji których zastosowano w miejsce sody serpentyn lub dolomit. Ustaleniem wartości nawozowej termofosfatów magnezowych zajęły się liczne placówki naukowe, w tym również zakłady naukowe WSR.

W szechstronne badania laboratoryjne, w egetacyjne wazonowe i poło­ wę prowadzone w latach 1955-1966 przez L i t y ń s k i e g o i współ­ pracowników [69-71], K u r y ł o w i c z a i współpracowników [47, 48], G ó r s k i e g o i współpracowników [24, 34, 36], B o r a t y ń s k i e g o i współpracowników [9-11], K o t e r a i współpracowników [44], M a ­ j e w s k i e g o i współpracowników [76, 77], B i r e c k ą i T u c h o ł k ę [4] i K r z y ś z t o f o w i c z [45] wykazały dobre działanie term ofosfa­ tów magnezowych.

W latach powojennych, w związku z ograniczeniem produkcji nawo­ zów fosforowych, podjęto badania nad zwiększeniem efektywności super­ fosfatu. Lepsze w ykorzystanie fosforu starano się uzyskać przez zm niej­ szenie powierzchni zetknięcia nawozu z glebą i zbliżenie go do rośliny, a więc przez granulację i rzędowy wysiew wraz z ziarnem. Na korzystne działanie superfosfatu granulowanego za pomocą agaru wskazywał już w 1913 r. M i k u ł . o w s k i - P o m o r s k i [86]. Doświadczenia w egeta­ cyjne, przeważnie wazonowe, B y c z k o w s k i e g o i O s t r o m ę c k i e j [16, 17], B o g u s z e w s k i e g o i współpracowników [7], G ó r s k i e g o i współpracowników [25, 26, 28, 32, 35, 37], B i r e c k i e j i współpracow­ ników [2], K o t e r a i B a r d z i c k i e j [43] wykazały, że superfosfat granulow any działa lepiej niż superfosfat zwyczajny.

Tę w stępną orientacyjną ocenę potwierdziły w yniki 115 doświadczeń polowych ze zbożami jarym i i ozimymi. Wspomniane doświadczenia za­ łożone przez doświadczalnictwo terenow e IUNG wykazały, że na gle­ bach reagujących na nawożenie fosforowe mała dawka superfosfatu (8 kg P 20 5) granulowanego, wysiana rzędowo z ziarnem daje praw ie takie same zwyżki jak 30 kg superfosfatu zwyczajnego wysianego rzu ­ towo. Przy rzutow ym wysiewie obu form superfosfatu nieco lepsze w y­ niki uzyskiwano przy superfosfacie granulowanym .

wano pudrow anie w ęglanem wapnia bądź neutralizację amoniakiem ( G ó r s k i i S t u p n i c k a [31]). Z nawozami jeszcze u nas w praktyce rolniczej nie stosowanymi, z fosforanem amonu, przeprowadzili dośw iad­ czenia w egetacyjne G ó r s k i i K r o t o w i c z ó w n a [27], a z m eta- fosforenem wapnia — M a j e w s k i i J a n i s z e w s k a [78] oraz L i- t y ń s k i i ‘ J u r k o w s k a [68]. Stwierdzono korzystne ich działanie zarówno na glebach kw aśnych jak obojętnych.

Wartość nawozową dwufosfatu sprawdzono w okresie m iędzywojen­ nym za pomocą licznych doświadczeń polowych. Okazał się on nawozem bardzo dobrym, nie ustępującym superfosfatowi.

W badaniach naukowych dużą rolę odgrywa dobór metodyki, toteż ze wzrostem prac nad fosforem zwiększyła się również liczba prac m eto­ dycznych. Dotyczyły one głównie zawartości i form fosforu w glebach i roślinach oraz potrzeb nawożenia tym składnikiem.

Ilościowo największą grupę stanowią prace dotyczące oznaczania łatwo dostępnego dla roślin fosforu. O bejm ują one zarówno orientacyjne polowe metody ( T e r l i k o w s k i i K r ó l i k o w s k i [122]), szybkie testowe metody laboratoryjne (A. W o n d r a u s c h [130], J. W o n- d r a u s c h [131], M i c z y ń s k i i G n i ł k a [85]), jak i ilościowe K a c - K a c a s a i B a r t u z i e g o [41] (przystosowanie metody Egne- ra-Rhiem a do gleb węglanowych) oraz O k r u s z k i [103] (zastosowanie 0,5 n HC1 do oznaczania przyswajalnego P 20 5 w glebach torfowych).

Obszerne studium, którego celem była ocena izotopowych metod ozna­ czania przyswajalnego fosforu w glebie, przeprowadził M o s k a l [88]. Porównując je ze znanymi m etodam i chemicznymi, jak m etodą Trouga, Braya-K urtza, Egnera, Egnera-Riehm a i am onitową oraz z wynikam i doświadczeń wazonowych doszedł do wniosku, że metody izotopowe dają jednakowe możliwości oceny przyswajalnego fosforu w glebie, jak me­ tody Egnera, Egnera-Riehm a i amonitowa.

Oznaczeniu za pomocą izotopu P 32 sorpcji fosforanów w wyciągach glebowych poświęcone są dwie prace tego autora [89, 91]. Porównawcze badania metod chemicznych i m etody N eubauera prowadzili G ó r s k i i D ą b r o w s k a [29].

Oznaczanie fosforu przyswajalnego za pomocą ekstrakcji biologicznej (pomidory) zaproponowali T e r l i k o w s k i i F i l u t o w i c z [119]. Mikrobiologiczną metodę oznaczania potrzeb nawożenia gleb fosforem za pomocą azotobaktera opracowała Z i e m i ę c k a [133]. G ó r s k i i N o ­ w o s i e l s k i [38] zastosowali w tym celu grzyb Cunninghamella ele-

gans, a N o w o s i e l s k i [100] i W a l c z y n a [127] — Aspergillus niger.

Specyficznym działaniem kwasu szczawiowego na fosforany glebowe zajmował się G i g i e 1 [1.9]. Kwas ten rozpuszcza m ineralne form y

fosfo-ru w glebie, nie nafosfo-ruszając organicznych połączeń tego składnika. W yni­ ki prac Gigla były później w ykorzystane przez M u s i e r o w i c z a i B r o g o w s k i e g o [95] do opracowania metody oznaczania fosforu mineralnego i organicznego w glebach. Metodyka oznaczania mineralnego i organicznego fosforu w glebie oraz urucham ianie fosforu glebowego za pomocą elektrodializy były tem atem dalszych prac B r o g o w s k i e g o [13-15].

Oznaczaniem fosforu w m ateriale roślinnym oraz jego form zajmo­ wał się L i t y ń s k i [61, 62]. Metodyce oznaczania fosforu nukleinow e­ go poświęcił on obszerne studium.

Tem atem prac S o z a ń s k i e g o i B r o n i a r z a [110] oraz R e y - s n e r a , R u z i e w i c z a i S k r o d z k i e g o [106] było również ozna­ czanie fosforu w roślinie.

Jak z tego krótkiego i niepełnego przeglądu widać, badania nad na­ wożeniem fosforowym w Polsce nie ustępują na ogół analogicznym p ra­ com prowadzonym w krajach bardziej rozwiniętych. Głównym niedo­ ciągnięciem dotychczasowych naszych badań jest brak oceny ekonomicz­ nej zalecanych zabiegów nawozowych.

Minęło już 150 lat od czasu ogłoszenia teorii mineralnego odżywiania się roślin. Zdawałoby się, że główne problem y związane z fosforem i na­ wożeniem fosforowym powinny być już w pełni opracowane. Duże po­ stępy mamy w poznaniu roli fosforu w metabolizmie roślin, w poznaniu form fosforu glebowego, nadal jednak nie potrafim y skutecznie przeciw ­ działać tak ważnemu z punktu widzenia rolnictw a procesowi uwstecznia­ nia fosforu wprowadzonego do gleby.

W rozwiązywaniu tych zagadnień nie powinno braknąć i nauki pol­ skiej.

LITERATURA

[1] B a l i c k a - I w a n o w s k a G.: Rozpr. Wyd. Mat. Przyr. A.U., t. 6, 1906, s. 3. [2] B i r e c k a H., L i s i e w i c z A., L e h m a n n K., S z e k a l s k i A.: Rocz.

Nauk roi., 73-A-3, 1956, 327-2.

[3] B i r e c k a H., T u c h o ł k a Z.: Rocz. Nauk roi., 73-A-l, 1956, s. 1.

[4] B i r e c k a H., T u c h o ł k a Z., K u ź m i ń s k a K., W o j t e c k a R.: Rocz. Nauk roi., 72-A-2, 1956, s. 255.

[5] B i r e c k a H., W ł o d k o w s k i M.: Rocz. Nauk roi., 81-A-3, 1960, s. 511. [6] B i r e c k a H., W ł o d k o w s k i M., S k u p i ń s k a J.: Rocz. Nauk roL

85-A-l, 1962, s. 29.

[7] B o g u s z e w s k i W., W y s z y ń s k a - S m i e r z c h a l s k a K.: Pam. puł., z. 2, 1961, s. 195.

[8] B o r a t y ń s k i K.: Rocz. Nauk roi., t. 48, 1939, s. 77.

[9] B o r a t y ń s k i K., R o s z y k o w a S . , T u r y n a Z . : Rocz. Nauk roi., 70-A-3 1955, s. 583.

[11] B o r a t y ń s k i K., T u r y n a Z.: Zesz. nauk. WSR Wroc., nr 12, Roi. III, 1958, s. 45.

[12] B o r a t y ń s k i K., T u r y n a Z.: Zesz. nauk. WSR Wroc., nr 33, Roi. 12, I960, s. 3.

[13] B r o g o w s k i Z.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 1, s. 209. [14] B r o g o w s k i Z.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 1, s. 193. [15] B r o g o w s k i Z.: Zesz. probl. Post. Nauk roi., z. 40, 1963, s. 193.

[16] B y c z k o w s k i A., O s t r o m ę c k a M.: Rocz. Nauk roi., 69-A-2, 1954, s. 151. [17] B y c z k o w s k i A., O s t r o m ę c k a M.: Rocz. Nauk roi., 66-A-4, 1953, 5. [18] D e 1 с z e w a - W a 1 e w a D., M o s k a l S.: Rocz. glebozn., t. 18, 1968, z. 2.

s. 523.

[19] G i g i e ł J. A.: Rocz. Nauk roi., t. 11, 1924, s. 481.

[20] G i x e l l i S., B o r a t y ń s k i K.: Rocz. Nauk roi., t. 30, 1933, z. 3. s. 333. [21] G o d l e w s k i E., D o b r s k i J.: Opis doświadczeń własnych nad właściwo­

ściami sorpcyjnymi ziemi ornej. 1870.

[22] G o d l e w s k a J., J a k u b i s i a k B.: Rocz. glebozn., dod. do t. 14, 1964, s. 129.

[23] G o r ł a c h E.: Zesz. nauk. WSR Krak., nr 5, Roi. 4, 1958, s. 29. [24] G ó r s k i M., B a r s z c z a k T.: Rocz. Nauk roi., 72-A-l, 1955, s. 227. [25] G ó r s k i М., В i r e с к а H.: Biul. CIR, nr 4, 1952.

[26] G ó r s k i M., В i г e с к a H.: Rocz. Nauk roi., 69-A-2, 1954, s. 137. [27] G ó r s k i M., K r o t o w i c z ó w n a J.: Nawozy sztuczne, 1923.

[28] G ó r s k i M., K r z y s z t o f o w i c z J.: Rocz. Nauk roi., 77-A-2, 1957, s. 173-215.

[29] G ó r s k i M., D ą b r o w s k a I.: Rocz. glebozn., t. 10, 1961, s. 397. [30] G ó r s k i M., S t r e b e y k o P.: Nawozy sztuczne, nr 12, 1933, s. 28. [31] G ó r s k i M., S t u p n i с к а Ii.: Rocz. Nauk roi., t. 72, 1955, 157.

[32] G ó r s k i М., В i r e с к а H., S t u p n i c k a H.: Rocz. Nauk rol., t. 69, 1954, s. 138.

[33] G ó r s k i M., T e r l i k o w s k i F.: U prawa Roli i Nawożenie, t. 6, 1934, 11-139.

[34] G ó r s k i M., W y s z y ń s k a K.: Rocz. Nauk roi., 80-A-2, 1959, 193. [35] G ó r s k i M., W y s z y ń s k a K.: Rocz. Nauk roi., 72-A-2, 1956, s. 179. [36] G ó r s k i M., W y s z y ń s k a K.: Prace Działu Żywienia Roślin i Nawożenia

IUNG, 1956, s. 85.

[37] G ó r s k i M., W y s z y ń s k a K.: Rocz. Nauk roi., 73-A-4, 1956, s. 435. [38] G ó r s k i M., N o w o s i e l s k i O.: Rocz. glebozn., t. 4, 1955, s. 117. [39] J e n t y s S.: Rocz. Nauk roi., t. 4, 1909, z. 2.

[40] J u r k o w s k a H.: Zesz. nauk. WSR Krak., nr 2, 1957, s. 119. [41] K a c - K a c a s М., В a r t u z i J.: Rocz. Nauk roi., 92-A-2, 1964, s. 313. [42] K o r c z e w s k i М., M a j e w s k i F.: Rocz. Nauk roi., t. 22, 1929, s. 213. [43] K o t e r M, B a r d z i c k a B.: Zesz. nauk. WSR Olszt., nr 1, 1956, 107-118. [44] K o t e r M., P a n a k K.: Zesz. nauk. WSR Olszt., nr 3, 1958, 3-23. [45] K r z y s z t o f o w i c z J.: Rocz. glebozn., t. 12, 1962, 229-235.

[46] K u r y ł o w i c z B.: Rocz. Nauk. roi., t. 48, 1939, s. 1.

[47] K u r y ł o w i c z B., G ą s i o r o w s k i S.: Post. Nauk roi., R. 4 (9), 1957, nr 1, 45. [48] K u r y ł o w i c z B., K o p e r S.: Rocz. Nauk roi., 76-A-l, 1957, s. 30.

[49] L a s o t a T.: Rocz. Nauk roi., 88-A-4, 1964, s. 855. [50] L a s o t a T.: Rocz. Nauk roi., 88-A-3, 1964, s. 523. [51] L a s o t a T.: Rocz. Nauk roi., 85-A-l, 1962, s. 47.

[52] L e h m a n n K.: Rocz. Nauk roi., 84-A-2, 1961, 215. [53] L e h m a n n K.: Rocz. Nauk roi., 84-A-3, 1961, s. 409. [54] L e h m a n n K.: Rocz. Nauk roi., 84-A-4, 1961, s. 733. [55] L e h m a n n K.: Rocz. Nauk roi., 85-A-l, 1962, s. 133. [56] L e w a n d o w s k a S.: Rocz. Nauk rol., t. 6, z. 1, 1912, 99. [57] L e w a n d o w s k a S.: Pam. puł., t. 10, 1929, s. 191.

[58] L i t y ń s k i T.: Upraw a Roślin i Nawożenie, t. 7, 1935, s. 335. [59] L i t y ń s k i T.: Acta Soc. Bot., t. 13, 1936, 313.

[60] L i t y ń s k i T.: Prz. Dośw. roi., t. 2, 1939, nr 8, s. 370. [61] L i t y ń s k i T.: Prace rol.-leś. PAN, nr 21, 1936, s. 1. [62] L i t y ń s k i T.: Rocz. Chem., t. 15, 1935, s. 37.

[63] L i t y ń s k i T., G o r l a c h E.: Przem. ehem., t. 40, 1963, nr 2, s. 92. [64] L i t y ń s k i T., G o r l a c h E.: Zesz. nauk. WSR Krak., nr 10, Roi. 7,

1960, 99.

[65] L i t y ń s k i T., G o r l a c h E.: Zesz. nauk. WSR Krak., nr 10, Roi. 7, 1960, s. 77.

[66] L i t y ń s k i T., G o r l a c h E. K o t a s M.: Spraw. PAN, nr 8, 1951, 711. [67] L i t y ń s k i T., G o r l a c h E.: Rocz. Nauk roi., 67-A-3, 1953, s. 71. [68] L i t y ń s k i T., J u r k o w s k a H.: Zesz. nauk. WSR Krak., Roi. 2, 1957, s. 65. [69] L i t y ń s k i T., J u r k o w s k a H.: Zesz. nauk. WSR Krak., Roi. 1, 1956,

s. 119.

[70] L i t y ń s k i T., J u r k o w s k a H., G o r l a c h E.: Zesz. nauk. WSR Krak., Roi. 1, 1956, s. 103.

[71] L i t y ń s k i T., J u r k o w s k a H.: Zesz. nauk. WSR Krak., Roi. 1, 1956, s. 111.

[72] L i t y ń s k i T., M a z u r K.: Post. Nauk roi., R. 10 (15), nr 1 (79), 1963, s. 27. [73] Ł a k o m i e ć J.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, s. 2, s. 565.

[74] Ł u k a s z e w i c z W.: Rocz. Nauk roi., t. 32, 1934, 79. [75] M a j e w s k i F.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 7, 1930/31, s. 467.

[76] M a j e w s k i M., M a j e w s k a W.: Rocz. Nauk roi., 81-A-3, 1960, s. 483. [77] M a j e w s k i F., M a j e w s k a W., J a n i s z e w s k a Z.: Rocz. Nauk roi.,

82-A-l, 1960.

[78] M a j e w s k i F., J a n i s z e w s k a Z.: Rocz. Nauk roi., 84-A-2, 1961, s. 237. [79] M a k s i m ó w A., O Z i m o w s k a I.: Rocz. Nauk roi., t. 44, 1938.

[80] M a z u r K.: Rocz. glebozn., dod. do t. 19, 1968, s. 214. [81] M a z u r K.: Acta Agr. et Silv. Ser. Agr., t. 6, nr 1, 1966, s. 25. [82] M a z u r K.: Acta Agr. et Silv. Ser. Agr., t. 5, 1965, s. 67.

[83] M e n с i ń s к i J.: Rocz. Nauk roi., dod. t. 44, 1938, nr 19. [84] M i c h n i e w s k i : Rocz. Nauk roi., t. 15, 1926, s. 236.

[85] M i c z y ń s k i J., G n i ł k a W.: Rocz. Nauk roi., 68-A-4, 1954, s. 647. [86] M i k u ł o w s k i - P o m o r s k i F.: Zeit. f. Land. Versuchswesen Oesterreich,

t. 17, 1913, s. 1043.

[87] M i k u ł o w s k i - P o m o r s k i : Spraw., Lwów 1897. [88] M o s k a l S.: Dział W ydawnictw SGGW, 1964, s. 81.

[89] M o s k a l S., Б а г s z c z a к T.: Rccz. glebozn., t. 17, 1966, z. 1, s. 45. [90] M o s k a l S., P e t r o v i e M.: Rocz. glebozn., dod. do t. 14, 1964, s. 81. [91] M o s k a l S., S r o c z y ń s k i W.: Rocz. glebozn., t. 13, 1963, z. 2, s. 343. [92] M u s i e r o w i c z A.: Rocz. Nauk roi., t. 20, 1928, s. 371.

[94] M u s i e r o w i c z A.: Rocz. Nauk roi., t. 21, 1929, z. 2, s. 248.

[95] M u s i e r o w i c z A., B r o g o w s k i Z.: Rocz. glebozn., dod. do t. 7, 1958, s. 181.

[96] M u s i e r o w i c z A., K o t e r M., W o n d r a u s c h A.: Rocz. Nauk roi., t. 53, 1949, z. 1, s. 51.

[97] M y s z k a A., M i s z t a l M.: Ann. UMSC Ser. E, t. 19, 1965, s. 189. [98] M y ś k ó w W.: Rocz. Nauk roi., Ser. D, t. 88, 1960.

[99] N i k l e w s k i M., W e n g l i k o w s k a E.: Zesz nauk. WSR Szczec., nr 13, 1964, s. 21.

100] N o w o s i e l s k i O.: Rocz. Nauk roi., 88-A-l, 1964, s. 157.

101] N o w o t n y - M i c z y ń s k a A., Z i e n k i e w i c z J.: Rocz. Nauk roi., t. 71, 1955, s. 199.

102] O k r u s z k o H.: Rocz. glebozn., dod. do t. 14, 1964, s. 183. 103] O k u s z k o H.: Wiad. IMUZ, t. 4, 1964, z. 2, s. 9.

104] O s t r o w s k a M., M e n c i ń s k i J.: Rocz. Nauk roi., t. 26, 1931, s. 297. 105] P a n a к H.: Zesz. nauk. WSR Olszt., t. 12, 1962, z. 2, s. 305.

106] R e y s n e r S., R u z i e w i c z S., S k r o d z k i M.: Rocz. Nauk roi., 70-A-l, 1954.

107] S k u p i ń s k a J.: Rocz. Nauk roi., 85-A-3, 1962, s. 461. 108] S k u p i ń s k a J.: Rocz. Nauk roi., 85-A-4, 1962, z. 4, s. 573.

109] S o b i e s z a ń s k i J.: Zesz. nauk. WSR Wrocł., Roi. 14, 1961, s. 109. 110] S o z a ń s k i S., B r o n i a r z J.: Rocz. Nauk roi., t. 61, 1952, s. 234. 111] S t a n i s z k i s W.: Rocz. Nauk roi., t. 4, 1909, z. 2.

112] S t r e b e y k o P.: Acta Soc. Bot. Pol., t. 11, z. 2, 1934, s. 213. 113] S z e m p e r A.: Ann. UMCS Ser. E, t. 15, 1962, s. 133. 114] S z u k a l s k i K.: Rocz. Nauk roi., 84-A-4, 1961, s. 89. 115] S z u k a l s k i H.: Rocz. Nauk roi., 84-A-3, 1961, s. 463. 116] S z u k a l s k i K.: Rocz. Nauk roi., 85-A-l, 1962, s. 107. 117] S m i e r z c h a l s k i K.: Rocz. Nauk roi., 85-A-2, 1962. 118] Ś m i e r z c h a l s k i K.: Post. Nauk roi., nr 5, 1965, s. 27.

119] T e r l i k o w s k i F., F i l u t o w i c z A.: Rocz. Nauk roi., t. 50, 1948, s. 12. 120] T e r l i k o w s k i F.: Rocz. Nauk roi., t. 22, 1929, s. 427.

121] T e r l i k o w s k i F., K o t e r M.: Rocz. Nauk roi., t. 53, 1949, z. 1, s. 76. 122] T e r l i k o w s k i F., K r ó l i k o w s k i L.: Rocz. Nauk roi., t. 21, 1929, z. 2,

s. 285.

123] T e r l i k o w s k i F., M i c h n i e w s k i S.: Rocz. Nauk roi., t. 18-1927, s. 193. 124] V o r b r o d t W.: Rocz. Nauk roi., t. 6, 1912, z. 1, s. 1.

125] V o r b r o d t W., Wydz. Kom. Fosf. Zw. Roi. Zakł. Dośw., Kraków 1931. 126] V о V к В.: Rocz. Nauk roi., t. 22, 1929, s. 89.

127] W a l c z y n a J.: Rocz. glebozn., t. 16, 1966, z. 1, s. 275. 128] W i a d r o w s k i A.: Rocz. Nauk roi., t. 29, 1933, s. 407. 129] W o j t y s i a k o w a М.: Rocz. Nauk roi., t. 27, 1932, s. 65. 130] W o n d r a u s c h A.: Ann. UMCS Sec. E, t. 7, 1952, s. 161. 131] W o n d r a u s c h J.: Ann. UMCS Sec. E, t. 6, 1951, s. 429. 132] W o n d r a u s c h J.: Ann. UMCS Sec. E, t. 15, 1962, s. 1. 133] Z i e m i ę c k a J.: Rocz. Nauk roi., t. 21, 1929, z. 2, s. 267.