Rozmieszczenie związków żelaza w glebach płowych Wysoczyzny Siedleckiej

JOLANTA RACZUK

ROZMIESZCZENIE ZWIĄZKÓW ŻELAZA

W GLEBACH PŁOWYCH WYSOCZYZNY

SIEDLECKIEJ

D IS T R IB U T IO N O F IR O N C O M PO U D S IN L ESSIV É S

SO ILS O F TH E SIED LC E U PLA N D

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Akademia Podlaska w Siedlcach A bstract: The aim of the study was to determine the content and distribution of different

compounds of iron in genetic horizons of lessivés soils of the Siedlce upland.. The content of soluble iron in 20% HC1 ( FeHCl) as well as Fed and Fe0 extractable forms changed with depth and corresponded with the clay fractions (<0,02 mm) distribution in the profiles. The Fed, Fe0, content was the highest in illuvial horizons (Fed 3,31-6,63: Fe0 0,97-1,26 mg/g) and parents rock (Fed 4,25-7,13; Fe0 0,96-1,62 mg/g) and it was lowest in luvic horizons (Fed 1,81-1,96: 0,56-0,67m g/g). In all of the genetic horizons of the soils investigated Fe relased decreasing order was as follows: FeHCl > Fed > Fe0 > Fep.

Słowa kluczowe: gleby płowe, żelazo wolne, żelazo rozpuszczalne w 20% HC1 Key words', lessivés soils, free iron, iron soluble in 20% HC1

WSTĘP

W Polsce gleby płowe łącznie z brunatnymi zajmują 51,5% powierzchni kraju [Bednarek, Prusinkiewicz 1990]. Na Wysoczyźnie Siedleckiej, która została ukształ­ towana pod wpływem stadiału Warty zlodowacenia środkowopolskiego dominują­ cym typem gleb są gleby płowe oraz brunatne. Gleby te w większości przypadków zostały wytworzone z gliny zwałowej mniej lub bardziej spłaszczonej w wyniku zjawisk peryglacjalnych w końcowej fazie zlodowacenia bałtyckiego.

W celu poznania przebiegu i zaawansowania procesów glebotwórczych, w tym także procesu płowienia, stosuje się ekstrakcje gleby, które umożliwiają poznanie rozmieszczenia w profilach glebowych form pedogenicznych pierwiastków, do któ­ rych należy również żelazo. Relacje pomiędzy poszczególnymi formami pedogenicz- nymi żelaza informują o wewnętrznych przekształceniach tych połączeń oraz mogą

wskazywać na kierunek przemieszczania form żelaza w poszczególnych poziomach genetycznych, jak i w całym profilu [Konecka- Betley 1968; Mc Keague i in.1971; Kuźnicki i in. 1979; Zonn 1982; Mocek 1988; Melke 1997; Szafranek, Skłodowski 1999].

Celem pracy było poznanie rozmieszczenia związków żelaza w profilach jako pierwszy etap badań nad genezą gleb płowych Wysoczyzny Siedleckiej.

MATERIAŁ I METODY

Do badań wytypowano 4 profile gleb płowych wytworzonych z utworów osado­ wych zlodowacenia środkowopolskiego.

W próbach glebowych pobranych z poszczególnych poziomów genetycznych oznaczono:

• skład granulometryczny metodą Bouyoucosa-Cassagrande’a w modyfikacji Prószyńskiego,

• odczyn w lmol KCl/dm3 elektrometrycznie,

e zasadowe kationy wymienne (Ca+2, Mg+2, K+, Na+) w 1 M CH3COONH4 metodą A AS,

e kwasowość hydrolityczną ( Hh) metodą Kappena, e węgiel metodą Tiurina,

żelazo rozpuszczalne na gorąco w 20% HC1 FeHC1 - metodą Giedrojcia, • żelazo wolne niekrzemianowe Fed - w wyciągu dithionitowo-cytrynianowym

[Mehra, Jackson 1960],

żelazo bezpostaciowe Fe0 - w wyciągu szczawianowym (metodą Tamma w modyfikacji Schwertmanna [1964]),

e żelazo związane z materią organiczną Fep - w wyciągu 0,1 M pirofosforanu sodu [Mc Keague 1981],

e żelazo wolne krystaliczne Fe^ wyliczono z różnicy zawartości wolnych i amorficznych tlenków żelaza Fe^ = Fed - Fe0.

Wszystkie formy żelaza oznaczono metodą AAS.

WYNIKI I DYSKUSJA

Analizowane gleby płowe charakteryzowały się zróżnicowanym składem granu­ lometryczny m w profilach glebowych. Poziomy próchniczne (Ap) oraz poziomy wymywania luvic (Eet) wykazywały skład granulometryczny piasków gliniastych o zawartości części spławialnych od 10 do 18%, w tym frakcji iłu koloidalnego (<0,002 mm) od 3 do 5% (tab. 1). Poziomy wzbogacania argillic (Bt) wykazywały skład granulometryczny glin lekkich oraz średnich najczęściej pylastych, o zawartości części spławialnych od 28 do 40%. Natomiast skały macierzyste (C) badanych gleb reprezentowane były przez gliny średnie o zróżnicowanej zawartości pyłu. Zawartość frakcji iłu koloidalnego (<0,002 mm) w poziomach Bt oraz С kształtowała się od 12 do 24%. Wskaźnik przemieszczenia iłu koloidalnego z poziomów wymywania luvic do poziomów wzbogacania argillic kształtował się w przedziale 4,2-7.

Analiza składu granulometrycznego gleb wskazuje, że proces płowienia rozpatry­ wać trzeba z punktu widzenia zarówno geologicznego, jak i glebowego. Z jednej strony zjawiska peryglacjalne, które sowodowały spiaszczenie wierzchnich warstw,

TABELA 1. Skład granulometryczny gleb - TABLE 1. Soil texture Lokalizacja Nr profilu Locality Profile No. Poziom genetyczny Genetic horizon Głębokość Depth [cm] % frakcji o średnicy w mm

Percent of fractions with dia in mm

1-0,1 0,1-0,02 <0,02 <0,002 Mokobody Ар 0-25 62 24 14 3 1 А 25-32 60 25 14 3 AEet 32-40 62 23 15 4 Eet 40-65 70 18 12 3 EetBt 65-85 55 20 25 10 Bt 85-110 46 19 35 21 С 110-150 39 24 37 24 Łosice Ap 0-26 56 31 13 4 2 AEet 26-34 51 36 13 4 Eetg 34-47 57 33 10 3 Eetg/ÜBtg 47-58 44 36 20 9 IIBtg 58-103 29 33 38 18 n c g 103-154 30 39 31 12 Przesmyki Ap 0-28 61 27 14 4 3 Eet 28-46 55 27 18 5 EetBt 46-63 36 27 37 18 Bt 63-105 33 27 40 ‘24 С 105-150 29 27 43 26 Bartków Ap 0-30 60 26 14 5 Stary 4 Eet 30-47 64 23 13 4 B it 47-68 50 22 28 17 В 2t 68-100 46 23 31 20 CI 100-120 32 30 38 22 C2gg 120-150 36 32 32 18 C3gg 150-180 31 32 37 20

jak również nieciągłość litogeniczna (piasek na glinie) z drugiej zaś proces mecha­ nicznego przemieszczania iłu wpłynęły decydująco na budowę profilów gleb płowych [Kuźnicki i in. 1979].

Badane gleby płowe wykazywały odczyn od lekko do bardzo silnie kwaśnego (pH w KC1 5,8-4,3) oraz niską zawartość С organicznego mieszczącą się w poziomach próchnicznych w przedziale 0,59-0,94% (tab. 2). Kwasowość hydrolityczna w gle­ bach wahała się od 0,78 do 2,87 cmol(+)/kg przyjmując największe wartości w poziomach Ap, zaś najmniejsze w poziomach Eet (tab. 2).

Kationowa pojemność wymienna (T) gleb zwiększała się na ogół w głąb profilów glebowych od 2,45 cmol(+)/kg w poziomach Eet do 17,02 cmol(+)/kg w poziomach С i IIC, a stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi (V) kształtował się od 51,1 do 93,4% (tab. 2). Stan kompleksu sorpcyjnego analizowanych gleb oraz odczyn wskazują na ich głębokie odwęglanowienie i zakwaszenie, przy jednoczesnym zatrzymaniu w poziomach Bt i С znacznej puli kationów zasadowych.

Zawartość żelaza rozpuszczalnego w 20% HC1 (FeHC)) w analizowanych glebach kształtowała się w zakresie 2,98-21,53 mg/g gleby (tab. 3). Najmniejsze ilości FeHC1

TABELA 2. Niektóre właściwości fizyko-chemiczne gleb TABLE 2. Some physico-chemical properties of the soils *S = Ca + Mg +K +Na **Hh - Hydrolitic acidity

Lokalizacja Nr profilu Locality Profile No. Poziom genet. Genetic horizon Głębo­ kość Depth [cm] pHKC] Corg. Organic С [%] S* Hh T=S+Hh CEC V BS [%] [cmol(+)/kg] Mokobody Ар 0-25 4,7 0,7 î 3,10 2,87 5,97 51,9 Î А 25-32 4,6 0,52 2,71 2,56 5,27 51,4 AEet 32-40 4,3 0,20 2,53 2,42 4,95 51,1 Eet 40-65 4,5 0,09 2,10 0,98 3,08 68,2 EetBt 65-85 5,1 0,11 9,60 1,16 10,76 89,2 Bt 85-110 5,4 0,18 12,72 1,24 13,96 91,1 С 110-150 5,1 0,14 14,80 1,48 16,28 90,9 Łosice Ар 0-26 5,3 0,92 3,60 1,88 5,48 65,7 2 AEet 26-34 4,6 0,25 1,60 1,48 3,08 51,9 Eetg 34-47 4,9 0,08 1,70 0,75 2,45 69,4 Eetg/XIBtg 47-58 5,1 0,10 5,60 1,05 6,65 84,2 IIBtg 58-103 4,5 0,07 9,20 1,35 10,55 87,2 HCg 103-154 4,5 0,08 8,70 1,55 10,25 84,9 Przesmyki Ap 0-28 5,8 0,94 5,40 1,20 6,60 81,8 3 Eet 28—46 5,6 0,22 3,80 0,78 4,58 83,0 EetBt 46-63 4,7 0,20 9,60 0,96 10,56 90,9 Bt 63-105 4,9 0,17 14,40 1,36 15,76 91,4 С 105-150 5,1 0,10 15,60 1,42 17,02 91,6 Bartków Ap 0-30 4,3 0,59 2,90 2,74 5,64 51,4 Stary 4 Eet 30-47 4,5 0,12 2,60 1,20 3,80 68,4 B it 47-68 4,5 0,14 10,55 1,28 11,83 89,1 B2t 68-100 4,9 0,12 11,69 1,20 12,89 90,7 Cl 100-120 4,7 0,11 14,60 1,28 15,88 91,9 C2gg 120-150 5,2 0,08 11,80 0,83 12,63 93,4 C3gg .... 150-180 5,1 0,09 13,87 1,13 15,00 92,5

stwierdzono w poziomach powierzchniowych i podpowierzchmowych, a w szczegól­ ności w poziomach Eet. Największe ilości żelaza stwierdzono w poziomach Bt oraz C. W 20% kwasie solnym rozpuszcza się najbardziej zwietrzała część mineralna i tylko pewna część niezwietrzała gleby, pozostaje zaś rezyduum obejmujące najtrud­ niej wietrzejące minerały [Kuźnicki i in. 1979].

Zawartość żelaza wolnego ( Fed), mezwiązanego z siecią krystaliczną krzemianów i glinokrzemianów kształtowała się w badanych glebach od 1,36 do 7,75 mg Fed/g (tab. 3). Zawartość żelaza wolnego zmieniała się w profilach glebowych wraz z poziomem genetycznym. Najmniejsze ilości Fed zmieniające się w zakresie 1,36-1,89 mg/g występowały w poziomach luvic, natomiast największe ilości Fed w zakresie 5,32-7,33 mg/g występowały w poziomach argillic oraz w zakresie 4,25-7,75 mg/g w skałach macierzystych i podścielających. W poziomach próchnicznych zawartość żelaza wolnego wahała się od 1,51 do 2,42 mg/g gleby.

Udział żelaza wolnego ( Fed) w stosunku do żelaza rozpuszczalnego w 20% HC1 zmniejszał się w głąb profilów glebowych osiągając największą wartość w poziomach próchnicznych rzędu 49,1-52,9%, nieznacznie mniejszą rzędu 43,5-47,5% w pozio­ mach luvic, zaś najmniejszą rzędu 34,4-35,8% w poziomach argillic oraz rzędu 34,1-35,4 w skałach macierzystych i podścielających (tab. 3).

W analizowanych glebach płowych o rozmieszczeniu wolnych form żelaza zde­ cydowały w dużym stopniu procesy eluwiacji i iluwiacji, które doprowadziły do zubożenia poziomów Ap i Eet nie tylko we frakcję iłu koloidalnego, ale także w związki żelaza oraz wzbogaciły w te składniki poziomy Bt. Analiza statystyczna wykazała, że profilowe rozmieszczenie żelaza wolnego (Fed) oraz żelaza wolnego krystalicznego (Fekr) było wysoce istotnie skorelowane z zawartością frakcji iłu koloidalnego (r=0,98**; r= 0,97**) oraz z zawartością części spławialnych (r= 0,92**; r=0,89**) ( tab. 4).

Zawartość form amorficznych żelaza (Fe0) charakteryzowała się zmiennym roz­ mieszczeniem w profilach gleb płowych z widocznym zubożeniem w tę formę poziomów Eet i wyraźną tendencją do kumulacji w poziomach EetBt, Bt oraz C. W poziomie C3gg profilu 4 zalegającym na głębokości 150-180 cm stwierdzono najwię­ kszą ilość Fe0 wynoszącą 2,08 mg/g gleby (tab. 3). Prawdopodobnie związane jest to z nadmiarem wody i niedotlenieniem gleby w tym poziomie, co ogranicza krystali­ zację związków żelaza [Stonehouse i Arnaud 1971; Dąbkowska-Naskręt 1996].

Wykazano istotną korelację pomiędzy romieszczeniem w profilu żelaza amorficz­ nego a zawartością frakcji iłu koloidalnego (r=0,49**) oraz wysoce istotną korelację z zawartością części spławialnych (r=59 *) (tab. 4).

Udział żelaza wolnego amorficznego (Fe0) w stosunku do żelaza rozpuszczalnego w 20% HC1 (FeHC1) osiągnął wartości największe rzędu 24,3-39,3% w poziomach Ap, wyraźnie mniejszy rzędu 15,2-22,2% w poziomach Eet oraz najmniejsze rzędu 6,6-7,7% w poziomach Bt oraz rzędu 4,7-13,3% w skałach macierzystych (tab. 3).

Z danych przedstawionych w tabeli 3 wynika, że we wszystkich poziomach genetycznych analizowanych gleb ekstrahowane formy żelaza niekrzemianowego układały się w następującym szeregu malejącym: Fed > Fe^ > Fep. Podobne zależności, chociaż nie we wszystkich poziomach genetycznych, stwierdzili Szafranek i Skłodo­ wski [1999] badając gleby płowe Wysoczyzny Kałuszyńskiej.

Wśród związków żelaza wolnego Fed, część występuje w formie krystalicznej (Fekr). W analizowanych profilach glebowych zawartość Fekr kształtowała się od 0,34 do 6,79 mg/g gleby ( tab.3). Najmniejsze ilości żelaza wolnego krystalicznego (Fekr) stwierdzono w wierzchnich poziomach badanych gleb, natomiast w głąb profilów glebowych zawartość tej formy żelaza zwiększała się osiągając największe wartości w poziomach wzbogacania argillic oraz w skałach macierzystych. W poziomach próchnicznych oraz w poziomach wymywania luvic formy krystaliczne żelaza wystę­ pują w pewnej równowadze z formami amorficznymi, jedynie w profilu 2 widoczna była znaczna przewaga form amorficznych. Wraz z głębokością zalegania poziomów genetycznych formy krystaliczne żelaza (Fe^) dominują nad formami bezpostacio­ wymi (Fe0). Zawartość Fekr w poziomach Bt kształtuje się w przedziale 4,13-5,53 mg/g, a w skałach macierzystych w przedziale 2,63-6,79 mg/g (tab.3).

Przemiany form żelaza w poziomach genetycznych badanych gleb można anali­ zować biorąc pod uwagę wprowadzony przez Schwertmanna [ 1966] wskaźnik aktyw­ ności żelaza wyrażany wielkością stosunku Fe^Fe^ W skaźnik ten ujawnia

Lokalizacja Nr profilu Locality Profile No. Poziom genet. Genetic horizon

[mg/g gleby - of soil] _{* < /* d Fed/FeHCi Feo ^ eHCl Fep/FeHCi} F e ^ O ^

FeHCl * 0 * 4 r _FeP Mokobody Ар. 4,31 2,22 1,21 1,01 0,65 0,48 0,53 0,28 0,15 0,74 1 А 4,24 2,14 1,10 1,04 0,58 0,51 0,51 0,26 0,14 0,71 AEet 4,15 1,96 0,91 1,05 0,51 0,46 0,47 0,22 0,12 0,49 Eet 4,01 1,83 0,67 1,16 0,38 0,37 0,46 0,17 0,09 0,61 EetBt 10,13 3,99 1,35 2,64 0,42 0,33 0,39 0,13 0,04 0,40 Bt 18,81 6,63 1,26 5,37 0,49 0,19 0,35 0,07 0,03 0,32 С 20,94 7,13 1,13 6,00 0,40 0,16 0,34 0,05 0,02 0,30 Łosice Ар 2,98 1,51 1,17 0,34 0,76 0,77 0,51 0,39 0,26 0,38 2 AEet 3,44 1,86 1,38 0,48 1,10 0,74 0,54 0,40 0,32 0,47 Eetg 3,13 1,36 0,69 0,67 0,41 0,51 0,44 0,22 0,12 0,45 Eetg/IIBtg 7,92 3,31 1Д5 2,16 0,78 0,35 0,42 0,15 0,10 0,37 HBtg 15,41 5,32 1,18 4,13 0,45 0,22 0,34 0,08 0,03 0,29 IlCg 12,17 4,25 1,62 2,63 0,42 0,38 0,35 0,13 0,03 0,35 Przesmyki Ap 4,14 2,04 1,10 0,94 0,69 0,54 0,49 0,27 0,17 0,51 3 Eet 4,08 1,89 0,62 1,27 0,35 0,32 0,46 0,15 0,09 0,38 EetBt 16,05 5,78 1,29 4,49 0,45 0,22 0,36 0,08 0,07 0,32 Bt 20,50 7,33 1,60 5,73 0,52 0,22 0,36 0,08 0,03 0,31 С 21,53 7,63 1,52 5,91 0,46 0,20 0,35 0,07 0,02 0,29 Bartków Ap 3,95 1,94 0,96 0,98 0,66 0,49 0,49 0,24 0,17 0,39 Stary Eet 3,81 1,81 0,59 1,22 0,37 0,32 0,48 0,16 0,10 0,45 4 B it 16,42 5,71 0,97 4,74 0,41 0,17 0,35 0,07 0,02 0,34 B2t 17,08 6,47 1,08 5,39 0,44 0,17 0,38 0,06 0,03 0,32 CI 20,25 7,75 0,96 6,79 0,38 0,12 0,38 0,05 0,02 0,35 C2gg 16,50 6,90 0,95 5,95 0,37 0,14 0,42 0,06 0,02 0,38 C3gg 16,75 5,72 2,08 3,64 0,46 0,36 0,34 0,12 0,03 0,29 J. R a c zu k

TABELA 4. Współczynniki korelacji między zawartością różnych form Fe a frakcją iłu koloidal­ nego oraz częściami spławialnymi (n=25)

TABLE 4. Correlation coefficient between content of different forms of Fe and colloidal clay fraction and clay particles (n=25)

Zależność - Dependence Współczynnik korelacji Corrrelation coefficient r Poziom istotności Level of significance p FeHci - Ф < 0,002 mm 0,99 0,01 FeHCi - Ф < 0,02 mm 0,95 0,01 Fed - ф < 0,002 mm 0,98 0,01 Fed - ф < 0,02 mm 0,92 0,01 Feo - ф < 0,002 mm 0,49 0,05 Fe° - ф < 0,02 mm 0,59 0,01 Fek - ф < 0,002 mm 0,97 0,01 Fek - ф < 0,02 mm 0,89 0,01 Fe - ф < 0,002 mm -0,39 0,053 Fe„ - ф < 0,02 mm -0,40 0,05

współzależność pomiędzy najbardziej aktywnymi formami żelaza a ich krystaliczny­ mi formami niekrzemianowymi [Schwertmann 1966; Dąbkowska-Naskręt 1996; Mel­ ke 1997].

Wskaźnik aktywności FeyFej w poszczególnych poziomach gleb płowych przyj­ mował następujące wartości: w poziomach Ap 0,48-0,77; w poziomach Eet 0,32- 0,51; w poziomach Bt 0,19-0,22; w poziomach С i HCg 0,12-0,38 (tab. 3), Wysoki stosunek Fe0/Fed wskazuje na wolniejsze tempo krystalizacji związków żelaza i przewagę form żelaza związanych z substancją organiczną Fep, ewentualnie może wynikać z obecności form żelaza nieorganicznego o słabo uporządkowanej strukturze i dużej powierzchni właściwej (200-350 m2/g). Największy stosunek Fe0/Fed w poziomach próchnicznych badanych gleb płowych potwierdzają wcześniejsze bada­ nia Schwertmana [1966], Kodamy iSchnitzera [1977] oraz Melke [1997] wskazujące, że próchnica glebowa w dużym stopniu spowalnia procesy krystalizacji związków żelaza. W środowisku glebowym mogą występować kwasy organiczne, które inhibi- tują krystalizację związków żelaza [Krishnamurti i Huang 1991]. Karim [1984] oraz Schwertmann [1988] podają, że krystalizacja ferryhydrytu (niekrystalicznego tlenku żelaza ekstrahowanego szczawianem amonu) jest również hamowana przez jony krzemianowe lub fosforanowe w roztworze glebowym.

Rozmieszczenie żelaza wolnego w analizowanych glebach płowych uwarunkowa­ ne było z jednej strony zróżnicowaniem materiału glebowego w wyniku zjawisk peryglacjalnych oraz w dużej mierze z nieciągłości litologicznej, a z drugiej strony procesem przemywania. W profilu 2 także procesem odgórnego oglejenia. Żelazo wolne w analizowanych glebach przemieszczało się nie tylko z frakcją iłu koloidal­ nego, ale w środowisku kwaśnym i bardzo kwaśnym przemieszczać się mogły także kompleksy próchniczno-żelaziste z próchnicą jako koloidem ochronnym, w którym żelazo może występować jako kation nie tylko dwu wartościowy, ale i trójwartościo­ wy [Zonn 1982]. W okresach suchych i przy dobrym natlenieniu te kompleksy szybko się rozpadają, a uwolnione żelazo ulega strąceniu jako Fe+3, o czym pisze także Kuźnicki i in. [1979].

Uzyskane w profilach badanych gleb płowych wysokie wskaźniki przemieszcze­ nia iłu koloidalnego z poziomu Eet do Bt, a także duże różnice w zawartości analizowanych form Fe pomiędzy poziomami A, Eet, Bt i С skłaniają do dalszej pracy badawczej dotyczącej genezy gleb wytworzonych z osadów glacjalnych stadiału Warty zlodowacenia środkowopolskiego. Być może prowadzone obecnie badania dotyczące rozmieszczenia form całkowitych Fe oraz form pedogenicznych Al i Mn w glebach płowych Wysoczyzny Siedleckiej i w ich frakcjach granulometrycznych pozwolą na stwierdzenie, czy są to gleby wytworzone z piasków na glinie zwałowej czy też z gliny silnie spiaszczonej w wyniku zjawisk peryglacjalnych.

WNIOSKI

1. Profilowe rozmieszczenie form żelaza w badanych glebach wykazuje cechy typowe wytworzone w procesie płowienia.

2. Zawartości żelaza rozpuszczalnego w 20% kwasie solnym oraz form żelaza wolnego i amorficznego (Fed i Fe0) zmieniają się w profilach gleb płowych zależnie od poziomów genetycznych i od zawartości części spławialnych (<0,02 mm), a w szczególności iłu koloidalnego (<0,002 mm).

3. W e wszystkich poziomach genetycznych analizowanych gleb ekstrahowane formy żelaza układają się w następującym szeregu malejącym: Fed > Fe0 > Fep. 4. Najmniejsze ilości żelaza wolnego (Fed) oraz amorficznego (Fe0) stwierdzono w poziomach luvic (Eet), a największe w poziomach argillic (Bt) oraz w skałach macierzystych (C).

LITERATURA

BEDNAREK R., PRUSINKIEWICZ Z. 1990: Geografia gleb. PWN, Warszawa, s. 243.

DĄBKOWSKA-NASKRĘT H. 1996: Wolne tlenki żelaza i ich wpływ na całkowitą powierzchnię właściwą gleb aluwialnych. Rocz. Glebozn. 47, 3/4: 23-29.

KARIM Z. 1984: Characteristic of ferrihydrites formed by oxydation of FeCb solution containing different amounts of silica. Clays and Clay Miner. 32:181-184.

KODAMA H., SCHNITZER M. 1977: Effect of fulvic acid on the crystallization of Fe (III) oxides .Geoderma, 19: 279-291.

KONECKA-BETLEY K. 1968: Zagadnienie żelaza w procesie glebotwórczym. RoczGlebozn. 13, 1:51-97.

KRISHNAMURTÏ G.S.R., HUANG P.M. 1991: Influence of citrate on the kinetics of Fe (II) oxidation and the formation of iron oxyhydroxides.C/ays and Clay Miner.7: 317-327. KUŹNICKI F., BLAŁOUSZ S., SKŁODOWSKI P., SZAFRANEK A., KAMIŃSKA H., ZIEMIŃ-

SKA A. 1979: Właściwości fizykochemiczne gleb południowo-wschodniej części Niziny Mazowieckiej jako kryterium ich typologii. Rocz. Glebozn. 30, 2: 4-19.

MC KEAGUE J.A., BRYDON J.E., MILES N.M. 1971: Differentiation of forms of extractable iron and aluminium in soils. Soil Sei. Soc. o f Am. Proc., 35: 33-38.

MC KEAGUE J.A.1981: (Ed.) Manual on Soil Sampling and Methods of Analysis. Canadian Soc.

o f Soil Sei. 2nd Edition, 1978.

MEHRA O.P., JACKSON J.M. 1960: Fe oxide removal from soils and clays by a ditnionite-citrate system buffered with sodium bicarbonate. Clays and Clay Miner., 5: 317-327.

MELKE J. 1997: Niektóre prawidłowości w składzie chemicznym gleb brunatnych różnych regionów geograficznych. Rozp. hab.UMCS, Lublin, s.l 13.

MOCEK A. 1988: Żelazo w vertisolach i mollisolach okolic Shahrazoor i Raniya w północno- wschodniej części Iraku. Rocz. Glebozn. 39, 3: 45-55.

SCHWERTMANN U. 1964: Differenzierung der Eisenoxide des Bodens durch Extraction mit Ammoniumoxalat-Lösung. Z Pfl. Düng. Bodenk. 105: 194-202.

SCHWERTMANN U.1966: Inhibitory effect of soil organic matter on the crystalization of amorphous ferric hydroxide. Nature, 212: 645-646.

SCHWERTMANN U. 1988: Occurrence and formation of iron oxides in various pedoenviron- ments. (In:) Iron in Soils and Clay Minerals (Ed. By. J.W. Stucki et al.) NATO ASI Series. Series C. Mathematical and and Physical Sciences, 217, Reidel Publishing Company, Dortrecht, Holland: 267-308.

STONEHOUSE H.B., ARNAUD RJ. 1971: Distribution of iron, clay and extractable aluminium in some Saskatchewan soils. Can. J. Soil Sei. 51: 283-292.

SZAFRANEK A., SKŁODOWSKI P. 1999: Phosphate sorption in relation to extractable iron and and aluminium in the orthic luvisols . Polish J. Soil Sei. 32, 2 :35-^43.

ZONN S. W. 1982: Żelazo w poczwach. Nauka, Moskwa: 33-50.

D r int. Jolanta Raezuk

Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Instytut Biologii, Akademia Podlaska ul. B. Prusa 12, 08-110 Siedlce E-m ail: ekologia@ap. siedlce.pl