Maria Cybulska
O ochronie własności społecznej w
polskim prawie karnym
dwudziestolecia
Palestra 8/9(81), 73-75
S^r 9(81) Przegląd, p r a s y p r a w n ic z e j 73
“w ładzy państw ow ej. U sta w a ta zlik w id o w ała podział n a a d m in is tra c ję rząd o w ą i sam orządow ą. W g ru d n iu 1954 r. odbyły się pierw sze w y b o ry do r a d n arodow ych, iprzy czym zostały zniesione dotychczasow e gm iny, ja k o zaś ra d y n aro d o w e n a jn iż
szego stopnia w prow adzono znacznie od nich m niejsze g rom ady, co w ko n sek w en cji doprow adziło do w łączenia szerszych rzesz społeczeństw a do p ra c y w ra d a c h . W re szcie czw’a r ty okres rozpoczął się w 1955 r. C h a ra k te ry z u je się on zw iększeniem u p ra w n ie ń ra d n arodow ych kosztem zm n iejszen ia u p ra w n ie ń w ład z c e n traln y c h .
Przechodząc do p roblem u u d ziału społeczeństw a w w y m ia rz e spraw ied liw o ści, a u to r podkreśla, że u dział ten je st realizo w an y przed e w szy stk im przez w p ro w a dzenie do w y m ia ru sp raw iedliw ości ław ników ludow ych, k tó rz y m a ją p ełn e p raw o ■orzekania, a w ięc zarów no co do w iny, ja k i co do k a r y (jak w iadom o, sędziow ie p rz y się g li orzek ają ty lko co do winy). Ł aw nicy w y b ie ra n i są na p le n a rn y c h se
sja ch rad narodow ych spośród k a n d y d a tó w w y su w an y c h na z e b ra n ia c h p ra c o w n i k ó w , zeb ran iach w iejsk ic h i z e b ran ia ch członków o rg an iz ac ji społecznych. U p ra w n ienia ław ników u le g ają stopniow em u rozszerzeniu. U sta w a z d n ia 2.XII.1960 r. w sp raw ach z osk arżen ia p ry w a tn e g o dopuszcza sam odzielne p ro w a d ze n ie przez ła w n ik a postępow ania pojednaw czego w ty c h sp raw ach .
Społeczeństw o bierze p o n ad to szeroki u d ział w k olegiach k a rn o -a d m in is tra c y j- n ych (działających przy prezy d iach ra d narodow ych), k tó re ro zp o z n ają sp ra w y ■o w ykroczenia.
C zynnik społeczny odgryw a rów nież og ro m n ą rolę w sp ra w a c h ze sto s u n k u p r a scy. W iele spraw z tego z a k resu ro zstrz y g ają zak ład o w e k om isje rozjem cze.
W o statn ich la ta c h w prow adzony został e k sp ery m en t sądów społecznych. S ąd y •te o d gryw ały pozytyw ną rolę w ochronie m ien ia społecznego p rzed d ro b n y m i k r a
dzieżam i, co w sk az u je n a potrzebę u staw ow ego u reg u lo w a n ia p o d sta w y ic h d zia łania. W n iek tó ry ch m ia sta ch pow ołano rów nież do życia społeczne ko m isje p o je dnaw cze przy k o m iteta ch blokow ych; d ziałalność ty c h ko m isji m a zapobiegać p ow staw aniu sporów sąsiedzkich.
Obok udziału społeczeństw a w procesie o rze k an ia , czynnik społeczny odgryw a ta k ż e w ielką rolę w procesie re e d u k a c ji osób, k tó re n a ru sz y ły n o rm y w spółżycia społecznego, zw łaszcza jeśli chodzi o n ieletnich.
M in ister R ybicki kończy sw e w yw ody n a stę p u ją c y m i słow am i:
„W procesie w y p raco w y w an ia coraz lepszych, przy sto so w an y ch do naszych p o grzeb i w aru n k ó w fo rm socjalistycznej d em o k ra cji pow ażną rolę sp e łn ia ju ż dzi sia j n a u k a polska. Rola n a u k i w ty m z a k resie będzie w przyszłości ty m d o n io ślej sza, im b ard z iej trw a le i u m ie ję tn ie rozbudow yw ać ona będzie ścisłe zw ią zk i m ię dzy teo rety czn ą w iedzą filozoficzną, p raw n ic zą, ekonom iczną czy socjologiczną a ko n k retn y m i pro b lem am i w spółczesności naszego k r a ju i socjalisty czn eg o b u d o w n ic tw a ’'.
O o c h r o n ie w ła s n o ś c i s p o łe c z n e j w p o ls k im p r a w i e k a r n y m d w u d z ie s to le c ia
spisze Leszek L e r n e l l w tym że zeszycie (z. 7 z 1964 r.) „P ań stw a i P ra w a ". A u to r p rze d staw ia ew o lu cję p raw a k arn e g o w dziedzinie o ch ro n y w łasności społecznej w ok resie dw udziestolecia. E w olucja ta je s t ściśle zw ią za n a z p rz e o b ra ż e n ia m i socjalno-ekonom icznym i, ja k ie n a s tą p iły w P olsce L u d o w ej, a przed e
■wszystkim z procesem p o w staw an ia i rozw oju w łasności społecznej.
W p ierw szym okresie now ej państw ow ości {r. 1944—1945) och ro n a w łasn o ści spo łe c z n e j zw iązana była z procesem u ru c h a m ia n ia p rzem ysłu. Chodziło p rze d e w szy
P rze g lą d p ra s y p ra w n ic z e } N r 9 (81)^
stk im o położenie ta m y w szelkiego ro d za ju ak to m grabieży, zw anej w ów czas „szab rem ”. R ola p ra w a k a rn e g o w tym zak resie by ła w ted y sk ro m n a, a g łów nym n arzęd ziem w a lk i b y ły in sp iro w a n e przez p a rtię i p odejm ow ane przez załogi r o botnicze a k ty sam oobrony. Je śli idzie o sta n p raw n y , to poza istn iejący m i p rz e p i sam i a rt. 257 i n a st. k.k. w p row adzono szereg dek retó w , a m ianow icie: d e k re t z dn ia 30.IX .1944 r. o o ch ro n ie p ań stw a, d e k re t z dnia 16.IX.1945 r. o p rz e stę p stw ac h szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudow y, w reszcie d e k re t z dn ia 16.IX .1945 r. o p o stę p o w an iu doraźnym . D ek rety te m ia ły sta n o w ić o bronę przed szczególnie groźnym i za m a ch a m i w okresie zaczątków w łasności społecznej- w przem y śle i ro lnictw ie.
W n a s tę p n y m o k resie szczególnej ochrony w y m ag a ła w łasność przem ysłow a,, k tó ra przeszła n a w łasność p a ń s tw a z m ocy u sta w y z d n ia 3.1.1946 r. o p rz e ję c iu p o dstaw ow ych gałęzi p rze m y słu n a w łasność p ań stw a, oraz ro zw ija ją c a się szybko» w łasność spółdzielcza i w łasność społeczna w dziedzinie h an d lu . O ile w p ierw szy m okresie z a m a ch y na w łasność społeczną w y stęp o w ały w postaci a ta k ó w „z zew n ą trz ”, o ty le w ty m ok resie sta ją się groźne zam ach y od „w e w n ą trz”, a w ięc ze stro n y osób z a tru d n io n y c h w p laców kach gospodarczych i m ając y ch ła tw y do stęp do m ie n ia społecznego. P od staw o w y m śro d k iem p raw n y m do w a lk i z ta k im i n ad u ż y ciam i był a r t. 286 § 2 k.k., stosow any w pow iązaniu z a rt. 48 m.k.k. Z god nie z lin ią o rzecznictw a p rzed w o jen n eg o d e fra u d a c ja d okonana przez u rz ę d n ik a k w alifik o w a n a b y ła ja k o n ad u ży cie służbow e, a nie ja k o p rzestęp stw o przeciw ko m ieniu. R o zw iązanie ta k ie k ła d zie nacisk n a n iedopełnienie obow iązku służbow ego i — zd an iem a u to ra — w y p acza isto tę p rze stęp stw a, gdyż u su w a w cień głów ny przed m io t zam achu, ja k im je s t m ienie społeczne. W k onsekw encji z a ry so w a ł się- podział p rz e stę p stw przeciw k o w łasności społecznej n a „ tra d y c y jn e ” p rz e stę p stw a przeciw ko m ien iu , k tó ry m i są kradzież, przyw łaszczenie i oszustw o, p o p e łn ia n e przez osoby spoza a p a r a tu zarząd zająceg o gosp o d ark ą naro d o w ą, i na p rze stę p stw a tzw . „p ra co w n icz e”, tra k to w a n e ja k o p rze stę p stw a „urzęd n icze” a p o le g ają ce n a n a ru sz e n iu obow iązku służbow ego.
N astęp n y z kolei e ta p ce ch u je potężny rozw ój gosp o d ark i uspołecznionej. U ch w a~ ło n a z o staje K o n sty tu c ja P R L z 1952 r., k tó re j a rt. 77 n a k ła d a na każdego oby w a te la obow iązek strze że n ia - w łasności społecznej i p rze w id u je, że osoby d o p u szczające się sab o tażu , d y w e rsji i szkodnictw a gospodarczego będ ą k a ra n e z całą surow ością p raw a. P rz e p is te n stanow i po d w alin ę u reg u lo w a n ia ochrony w łasności' społecznej z p u n k tu w id ze n ia p ra w a karnego. N astęp u je to przez w y d an ie dw óch d ek re tó w z 4 m a rc a 1953 r., tzw. „dużego” i „m ałego”. D ek rety te sk o d y fik o w ały czyny p rze stęp n e sta n o w iąc e zam ach na w łasność społeczną ja k o o d ręb n ą g ru p ę p rze stęp stw , w y o d rę b n ia ją c je — na p odstaw ie k ry te riu m p rzed m io tu za m a ch u — od innych p rz e stę p s tw przeciw k o m ieniu (pryw atnem u), ja k i od p rze stęp stw służ bow ych, a p o n ad to znacznie zao strzy ły re p re sję k a rn ą . Z ostała p rzep ro w ad zo n a w y ra źn a g ra n ic a pom iędzy p rze stęp stw am i „w ielk im i” i „śre d n im i” z je d n ej s tro ny a „d ro b n y m i” k rad z ież am i z dru g iej — przez u reg u lo w a n ie tych dw óch grup- p rze stęp stw w o ddzielnych a k ta c h p raw n y ch w y d an y ch tego sam ego dnia. W p ro w adzone zostało now e o k reśle n ie „zagarnięcia m ienia społecznego”, w y k ra c z a ją c e poza „ tra d y c y jn e o k reśle n ie p rze stę p stw przeciw ko m ieniu.
P om im o że d e k re ty m arcow e stanow ią now y i zasadniczy e ta p w rozw oju n a szego p ra w a k a rn e g o w om aw ian ej dziedzinie, to je d n a k z biegiem czasu o k a z a ły się one n ie w y starcz ające . P rz ed e w szystkim nie uw zględ n iały one w d o sta te czn y m za k resie w ag i re p r e s ji ekonom icznej. W zw iązku z ty m zo stały w y d an e d w a nowe? a k ty u staw o w d aw cze, a m ianow icie u sta w a z dnia 21 stycznia 1958 r. o w zm ożeniu
N r 9 (81) P rze g lą d p r a s y p r a w n ic z e ) 7 »
ochrony w łasności społecznej przed szkodam i w y n ik ając y m i z p rze stę p stw a oraz u sta w a z dn ia 18 czerw ca 1959 r. o odpow iedzialności k a rn e j za p rz e stę p s tw a p rz e ciw ko w łasności społecznej. U staw y te k ła d ą m ocny a k c en t n a re p re s ję ekono m iczną oraz w odm ienny sposób p rz e p ro w a d z a ją lin ię g ra n ic z n ą pom iędzy ro d z a ja m i przestępczości z p u n k tu w idzenia jej ciężaru gatunkow ego. P odczas gdy d e k re ty m arcow e w y o d rę b n ia ły przestępczość „ w ie lk ą” i „ ś re d n ią ” , p rz e c iw sta w ia ją c je j drobne kradzieże, now e u sta w y tr a k tu ją ja k o je d n ą g ru p ę najcięższe p rz e stę p stw a (ustaw a styczniow a), a ja k o d ru g ą g ru p ę — p rzestępczość „ śre d n ią ’^ i „ d ro b n ą” (ustaw a czerw cow a).
A czkolw iek lite r a tu r a p raw n icza pośw ięcona ochronie w łasności społecznej je s t dość bogata, to je d n a k ciągle p o ja w ia ją się now e tru d n o śc i i za g ad n ien ia . D la ilu stra c ji au to r p rzy tacza pro b lem k w a lifik a c ji p ra w n e j czynów p o le g ają cy c h na oszukiw aniu nabyw ców (np. słynny proces p racow ników b a r u „ P r a h a ” w W a rsz a wie) i p roblem k w a lifik a c ji p rze stęp stw poleg ający ch na p rz e su n ięc iu m ie n ia z j e dnej in sty tu cji uspołecznionej do drugiej (z p aństw ow ej do spółdzielczej i od w rotnie).
W p rak ty c e odczuw a się b ra k k o d y fik ac ji przepisów o p rz e stę p s tw a c h g o sp o d a r czych. A u to r p o d k reśla p o trzeb ę „głębszego sondażu p ro b le m a ty k i k a rn e j o chrony w łasności społecznej oraz ro zw iązan ia n a tle ta k ic h b ad a ń c a ło k sz ta łtu za g a d n ie n ia k o d y fik ac ji przepisów dotyczących p rze stęp stw gospodarczych (. . .)” .
N i e k t ó r e p r o b le m y s a n k c ji r e g u l a m i n o w y c h om aw ia Z bigniew S a l w a w nu m erze 6 (1964) „Nowego P ra w a ” .
Celem zapew nienia p o rzą d k u i dyscypliny p ra c y kie ro w n ic tw o z a k ła d u p ra c y m usi być w yposażone we w łaściw e sankcje. S an k cje ta k ie p rze w id zia n e są w r e gu lam in ach pracy, a ro d za je tych sa n k cji określone zo stały w w y ty czn y ch do o p r a cow ania reg u lam in ó w p rac y w uspołecznionych p rze d sięb io rstw a ch , sta n o w iąc y ch załącznik do u ch w a ły n r 327 R ady M inistrów z d n ia 16.V III.1957 r. w sp ra w ie p rz e strze g an ia porząd k u i dyscypliny pracy (Mon. Fol. N r 70, poz. 432). Z d an iem a u to r a k ata lo g sa n k c ji nie został u sta lo n y w sposób o d p o w iad a ją cy p o trzeb o m i je s t n ie w y starcz ający . Istn ie je ponad to pow ażna lu k a, poniew aż w w y ty czn y ch nie zo sta ł przew id zian y try b odw ołania się- p rac o w n ik a od nałożonej n a niego san k cji.
B rak należytego zróżnicow ania sa n k cji spow odow ał, że w n ie k tó ry c h reg u la m in a c h p rac y zostały um ieszczone san k cje nie przew idziane w w ytycznych. A u to r k w e s tio n u je skuteczność ta k ic h sa n k cji i sygnalizuje p o trzeb ę u sta le n ia w łaściw ego k a talogu sa n k c ji de lege jerenda.
Czy należy w przyszłości w prow adzić do k atalo g u sa n k c je o c h a ra k te rz e d o leg li wości m a te ria ln e j, ja k np. zm niejszenie lub całk o w ite p ozbaw ienie p ra c o w n ik a prem ii, części lu b całości udziału w przeznaczonej do podziału części fu n d u sz u z a kładow ego itp.? A u to r n a p y ta n ie to odpow iada przecząco. P re m ia je st d o d a tk o w ym św iadczeniem pieniężnym , k tó re je st uzależnione od szeregu w a ru n k ó w , m ię dzy in n y m i od należytego prze strzeg a n ia czasu p rac y i p rzepisów bhp. Je śli w a ru n k i te nie zo stan ą spełnione, to b ra k po d staw y do p rzy z n an ia p rem ii, o d e b ra n ie zaś p racow nikow i p rzy z n an ej m u p rem ii lu b „n a g ro d y ” m a c h a r a k te r k a r y p ie niężnej sprzecznej zarów no z p rzepisam i o w ysokości k a r p ien iężn y ch , ja k i o ochronie w y n ag ro d zen ia za pracę. N atom iast byłoby celow e w p ro w a d ze n ie do k a t a logu zróżnicow anych sa n k c ji o m niejszej dolegliw ości, ja k np. upom nienie, n ag a n a. Je d n ą z dopuszczalnych przez obow iązujący k a ta lo g sa n k cji reg u la m in o w y ch jest w ypow iedzenie um ow y o pracę. P odzielając pogląd A. W alasa, a u to r zw raca uw agę, że w k o n se k w e n cji um ieszczenia ta k ie j k a r y w reg u la m in ie p rac o w n ik ,
