Uwagi o chronologii i rozwoju przestrzennym cmentarzyska kultury przeworskiej w Opatowie, stan. 1, woj. śląskie

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

WIAdOmOśCI

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

WARSzAWA 2011 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXII

2011

W

IA

d

O

m

O

śCI

A

RCHEOLOGIC

z

NE

LXII

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

okladka glowna.indd 1 2011-12-18 13:21:30

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? / Editorial staff:

dr _{Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji} / _managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} / editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska

Recenzenci tomu / Peer-reviewed _by:

dr Adam Cie?li?ski, _prof. dr hab. _Andrzej Kokowski, _prof. dr hab. _{Magdalena M?czy?ska,}

prof. dr hab. _Wojciech Nowakowski, dr _Judyta Rodzi?ska-Nowak, dr _Wojciech Wróblewski

T?umaczenia / Translations:

Anna Kinecka

Jacek Andrzej owski

Jan Schuster

Sk?ad i ?amanie / Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{zapinka typu} Zachow z _{Pr?gowa Dolnego. Rys.} L. _Kobyli?ska

Cover _picture: brooch _type Zachow from _Pr?gowo Dolne. Drawn _by L. _Kobyli?ska

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2011

©_Autorzy, 2011

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Woiewództwa _{Mazowieckiego}

?t.tz.ow?z.e.

serce Polski

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury.

Ponadto nasze _ksi??ki i_czasopisma mo?na zamawia? w _PMA, tel. +48 (22) 5044872 i 5044 873 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji / Editorial office:

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom _(VoL) LXII

SPIS TRE?CI Contents ROZPRAWY Renata Ma d_yd a - L e_{gu tko, Judyta} Ro d zi ? ska - N

o _{wak, Joanna} Z _agó r ska -Te l

e _{ga, Uwagi} o _chronologii

i _{rozwoju przestrzennym cmentarzyska kultury przeworskiej} w _Opatowie, stan. 1, _woj. ?l?skie 3

On the _Chronology and _{Spatial Development} of the Przeworsk Culture _Cemetery at _Opatów, site 1, Silesian Voiv.

MISCELLANEA

Jacek A n d r z_ej ow s_ki, Tomasz Rako w_{ski, Katarzyna} Wa te mb o r s_ka, Grób z _ostrogami z _nekropoli

kultury wielbarskiej w _Jartyporach nad Liwcem 49

An _Exceptional Grave with _Spurs in the _Cemetery ofWielbark Culture at _Jartypory on the Liwiec River

Jan S chu st er, Przek?uwacze _typu Dresden -Dobritz / ?erniki Wielkie.

Uwagi na temat _narz?dzi

z _pó?nego okresu _rzymskiego i _{wczesnej fazy} okresu _w?drówek ludów 65

Ahlen vom _Typ Dresden-Dobritz / ?erniki Wielkie.

Zu Ceraten der _spaten romisohen Kaiserzeit und der fruhen _{Volkerwanderungszcit} Awls _Type Dresden-Dobritz / ?erniki Wielkie.

Some Remarks on _Implements from the Late Roman and _{Early Migration} Period

MATERIA?Y

Piotr Iw a n ic_{k i, Cmentarzysko kultury przeworskiej} w _miej scowo?ci Ca?owanie, gm. Karczew,

woj. mazowieckie, st. XXVI 83

A _Cemetery of Przeworsk Culture at Ca?owanie, comm. Karczew, Mazowieckie Voiv., Site XXVI

Agata W i? n ie w s k a, _Materia?y z _cmentarzyska w Le?niewie, pow. k?trzy?ski (dawne Furstenau, Kr. _Rastenburg)

The _{Archaeological} Record from the _Cemetery at _Le?niewo, Distr. _K?trzyn (Former Furstenau, Kr. _Rastenburg)

119

Marcin Wo? n iak, _{Cmentarzysko kultury wielbarskiej} w Koz?ówku, _pow. nidzicki (d. Klein Koslau, Kreis _Neidenburg)

w ?wietle _publikacji i materia?ów _archiwalnych 169

The Wielbark Culture _Cemetery at Koz?ówko, Distr. Nidzica _(Former Klein Koslau, Kreis _Neidenburg)

Anna Dr ze w i cz, Grób kloszowy z _{Sino??ki, pow.} mi?ski A Cloche Grave from _Sino??ka, Distr. Mi?sk Mazowiecki

232

Rados?aw Pr o ch o w icz, Zapinka _typu Zachow z _{Pr?gowa Dolnego} w _{powiecie gda?skim}

Fibula _Type Zachow from _Pr?gowo Dolne, Distr. Gda?sk

237

Wawrzyniec O r li? sk i, Okucie _rogu do _picia zako?czone _{g?ow? byka} z _{cmentarzyska kultury przeworskiej}

w _{Legionowie, pow.} loco 241

Drinking Horn Terminal with Bull's Head from the _Cemetery of Przeworsk Culture at _Legionowo, Distr. loco

Katarzyna Wat e mb o r sk a, _Zabytki z _{cmentarzyska kultury przeworskiej} z _miej scowo?ci Mieczki -Poziemaki,

pow. ostro??cki 243

A _Cemetery of Przeworsk Culture at Mieczki -Poziemaki in Northern Mazowsze

Agnieszka Ur b a n i ak, Ireneusz _Jak u b c z_y k, _{Cia?opalny grób} ze stanowiska 9

w Tomaszowie Mazowieckim-Brzustówce 246

A Cremation Grave from Tomaszów Mazowiecki -Brzustówka, Site 9

Ewa i _Andrzej Kok o w s c _y, Ko?ciana _{r?koje?? nahajki} z okolic _Grabowca, w _pow. hrubieszowskim Bone Handle of aKnout from the Area near Grabowiec, Distr. Hrubieszów

252

z

o

A

R

p

R

w

y

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LXII, 2011

RENATA MADYDA-LEGUTKO, JUDYTA RODZI?SKA-NOWAK, JOANNA ZAGÓRSKA-TELEGA

UWAGI O CHRONOLOGII I _ROZWOJU PRZESTRZENNYM CMENTARZYSKA

KULTURY _PRZEWORSKIEJ W OPATOWIE, STAN. l, WOJ.

?L?SKIE

ON THE CHRONOLOGY AND SPATIAL DEVELOPMENT OF THE PRZEWORSK CULTURE CEMETERY AT _OPATÓW, SITE l, SILESIAN VOlV.

Na _{prze?omie wczesnego} i_m?odszego okresu _rzymskiego,

tj. w _{drugiej po?owie} II wieku _po Chr., na terenie dorzecza

Liswarty ukszta?towa?o _si?, w _{wyniku procesu}

okre?lane-go jako kolonizacja wewn?trzna, skupienie osadnicze

ludno?ci _{kultury przeworskiej (M.} Gedl 1966; M. Gedl,

B. Ginter, K. God?owski _1971, s. _71-117; K. God?owski

1980b; 1985, s. 86-87,102,118-119). Na _wspomnianym

obszarze Profesor Kazimierz God?owski z _Katedry, a

nas-t?pnie Instytutu Archeologii Uniwersytetu

Jagiello?skie-go, prowadzi? zakrojone na _{szerok? skal?} badania

wykopa-liskowe _{(Ryc. 1),} które _{koncentrowa?y si?} w _pierwszym

rz?dzie na _{rozleg?ym cmentarzysku} w _Opatowie, stan. _1,

gm. loco, pow. k?obucki, woj. ?l?skie (dawn. woj.

Cz?sto-chowa). Obj??y one tak?e inne _nekropole z okresu

wp?y-wów _rzymskich: w_Rybnie, stan. 1, gm. K?obuck (obecnie

K?obuck-Zakrzew, stan. _{2), Walenczowie,} stan. _{10, gm.}

Opatów (K. God?owski 1965b; 1966b; 1969a; Z. Ma?ek

2003), iw ?abie?cu, stan. 1 _(obecnie Cz?stochowa-?abie-niec

-K. God?owski 1964a; 1968a; 1969a; 1969b), a

tak-?e _osad? w_{W?soszu Górnym,} stan. _{2, gm. Popów (K.}

Go-d?owski 195ge; J. Fra? _1997). W _{s?siedztwie nekropoli}

w _{Opatowie odkryto ponadto kompleks} osad ludno?ci

lat. _{Pierwszych przypadkowych odkry?} dokonano na

stanowisku w 1937 roku. Latem i_{jesieni? nast?pnego} roku

Tadeusz _Reyman i Stefan Nosek _{przeprowadzili} tu

bada-nia _{wykopaliskowe} z ramienia Muzeum

Archeologiczne-go w Krakowie', _Odkryto wówczas 146 _{grobów, spo?ród}

których 72 _{nale?y ??czy?} z _{kultur? przeworsk?,} za?

pozo-sta?e z _{kultur? ?u?yck?.} Ponowne _prace terenowe na

ne-kropoli podj?? w 1956 roku Profesor Kazimierz

God?o-wski. Do roku 1983, przez 18 sezonów wykopaliskowych

(1956-1959, 1962-1964, 1966-1972, 1975-1977 i

1982--1983), przebadano obszar oko?o 1975 _{rrr', odkrywaj?c}

oko?o _tysi?ca obiektów _zwi?zanych z _{cmentarzyskiem}

ludno?ci _{kultury przeworskiej} z okresu _wp?ywów

rzym-skich iz _{wczesnej fazy} okresu _w?drówek ludów. N

atrafio-no tak?e na dalsze _pochówki, zarówno _{cia?opalne, jak}

i _{szkieletowe, grupy górno?l?sko-ma?opolskiej kultury}

?u?yckiej, datowane od _prze?omu II i III okresu _epoki

br?zu po okres Ha C-D (M. Ged11966; M. Gedl, B.

Gin-ter, K. God?owski 1971, s. _39-70). Na stanowisku

znale-ziono równie? _niewielk? ilo?? _{niecharakterystycznych}

wyrobów krzemiennych, fragment toporka kamiennego,

Ryc. 1. _{Lokalizacja cmentarzyska} w O p at o wie, stan. l, woj. ?l?skie na tle _{skupienia osadniczego} ludno?ci _{kultury przeworskiej} w dorzeczu

Liswarty. Cmentarzyska (+), osady (.). Oprac. graficzne J. Zagórska- Telega

Fig. 1. The _cemetery at _{O p} ató w 1, Silesian voiv., within the micro- _region of Przeworsk Culture settlement on the Liswarta River. Cemeteries (+), settlements (.). Graphic design J. Zagórska- Telega

tu zró?nicowane _{formy cia?opalnego obrz?dku}

pogrze-bowego, a tak?e charakter _{wyposa?enia cz??ci grobów,}

mi?dzy innymi obecno?? _{licznych importów rzymskich}

(B. Rutkowski 1960; G. Rau 1972; K. God?owski 1979;

A. Bursche 1992; P. Kaczanowski 1992; A. _Przychodni

1996; L. _Tyszler 1999; T. Stawiarska 1999; R.

Madyda

-Legutko, J. Zagórska

-Telega 2000; 2003; J. Zagórska -

Te-lega 2000). Wst?pne, systematyczne publikacje

najwa?-niejszych wyników bada? _prowadzonych na _nekropoli

w _{Opatowie, pióra} Kazimierza _{God?owskiego,} znane _s?

szerokiemu _{ogó?owi archeologów zajmuj?cych si?}

proble-matyk? ?rodkowoeuropejskiego Barbarieum. Stanowisko

to _dostarczy?o bowiem wielu materia?ów _zabytkowych,

maj?cych niekiedy zasadnicze znaczenie dla bada? nad

chronologi? okresu _{rzymskiego (K.} God?owski _1970b;

1977, s. 209- 230, ryc. 8; 1981; 1982; 1994).

Liswarty. Obszar stanowiska do czasu I _{wojny ?wiatowej}

by? nieu?ytkiem, cz??ciowo poro?ni?tym lasem. W

pó?-niejszym okresie teren ten w_wi?kszo?ci zosta? _{wzi?ty pod}

upraw?, co _{przyczyni?o si?} do _{zapocz?tkowania,}

zacho-dz?cego na _{wielk? skal?, procesu} niszczenia _{cmentarzyska.}

Badania _{wykopaliskowe, rozpocz?te przez} Kazimierza

God?owskiego w 1956 _{roku, obejmowa?y} obszar

zlokali-zowany na wschód od _{tej strefy} stanowiska, w _której

koncentrowa?y si? prace w okresie _{przedwojennym.} Ta

wschodnia _{partia nekropoli} badana _by?a do roku 1958.

Za?o?ono _wtedy sonda? o _d?ugo?ci 45 m na linii

pó?noc--po?udnie, w _{którym uchwycono pó?nocno-} i

po?udnio-wo-wschodni? granic? cmentarzyska ludno?ci _kultury

przeworskiej. Wlatach 1962-1963 badano _{jego zachodni?}

cz???. W 1962 roku _{wykonano kolejny} sonda? o _d?ugo?ci

70 m, na linii _{pó?noc-po?udnie, mi?dzy wykopami}

za?o-?onymi w 1938 roku. Badania _prowadzone w 1963 roku

pozwoli?y na okre?lenie _{zachodniej granicy nekropoli.}

W_kolejnych sezonach _{wykopaliskowych,} w latach

1964--1969, badano _{centraln? cz??? cmentarzyska, po?o?on?}

na _pó?noc od terenu _rozpoznanego w 1938 _{roku, ustalaj?c}

jego granic? pó?nocn?. W latach 1970-1972 _ponownie

podj?to prace w _{zachodniej partii stanowiska,} a w latach

1975-1977 w_{jego wschodniej cz??ci,} natomiast w latach

1982-1983 _{rozpoznawano centraln? stref? nekropoli,}

Miejscowo?? Opatów po?o?ona jest na Równinie

K?o-buckiej, nazywanej te? _Pagórami K?obuckimi, która _jest

mikroregionem Wy?yny Wielu?skiej (J. Kondracki _1994,

s. _{187-188). Cmentarzysko (stan. 1) usytuowane jest} na

pó?nocny wschód od wsi, na terasie _ma?ego,

bezimienne-go potoku, stanowi?cego prawy dop?yw Opatówki, na

pó?noc od _{wzniesienia, okre?lanego jako} Góra

Opatow-ska, o _wysoko?ci 269,2 m _n.p.m. Rzeka _Opatówka wraz

cz??ciowo zbadan? ju? w roku _{1938, wyznaczaj?c jej}

gra-nic? po?udniow?. Wtrakcie _{prac prowadzonych} w latach

1964-1969 oraz wlatach 1982-1983 K. God?owski

natra-fi? na _{p?ytkie wykopy} z roku _{1938, odkrywaj?c zalegaj?ce}

g??biej groby ludno?ci _{kultury ?u?yckiej,} a tak?e kilka

niewyeksplorowanych w ca?o?ci _pochówków ludno?ci

kultury przeworskiej (ob. 1266, 1267, 1277). Odkrycie

wspomnianych wykopów pozwoli?o na _nawi?zanie

pro-wadzonych wówczas _prac do bada? _{przedwojennych".} Na

podstawie danych przechowywanych w Archiwum

Mu-zeum _{Archeologicznego} w Krakowie _{J. Zagórska- Telega}

uzupe?ni?a plan cz??ci nekropoli opatowskiej, badanej

w 1938 roku, a w roku 1997 _{przeprowadzi?a} tak?e _weryfi

-kacyjne badania _sonda?owe, w celu _{sprecyzowania}

loka-lizacji wykopów za?o?onych przez T. Reymana i S. Noska.

W trakcie _{tych prac stwierdzono,} ?e _{znajdowa?y si?} one

o 10 metrów _dalej na _po?udnie, ni? _{przedstawiono} to na

planie cmentarzyska opublikowanym przez K.

God?ow-skiego (1970b, ryc. 5).

wszystkich zespo?ów grobowych zwi?zanych z _kultur?

przeworsk?, odkrytych w trakcie bada? _{przedwojennych.}

Wyniki prac prowadzonych na _{omawianej nekropoli przez}

K. _God?owskiego znane _s? ze _sprawozda? z

poszczegól-nych sezonów _{wykopaliskowych,} w _których

prezentowa-no ich _{najbardziej spektakularne rezultaty (K.} God?owski

1957; 1958; 1959b; 1959c; 1959d; 1960a; 1960b; 1962a;

1962b; 1962c; 1962d; 1964a; 1964b;1965a; 1966a;1968b;

1969a; 1969b; 1969c; 1969d; 1970a; 1970c; 1971a;1971b;

1972; 1973a; 1973b; 1976; 1978; 1980a; 1980b; 1983; 1984;

1986; K. God?owski, R. _{Madyda 1976).} Cenne _uwagi

do-tycz?ce chronologii omawianego stanowiska oraz

zaob-serwowanego w _{jego obr?bie} zró?nicowania _obrz?dku

pogrzebowego zawiera _praca K. _{God?owskiego (1970b)}

oraz _{publikacja podsumowuj?ca wyniki} wieloletnich

bada? _{ówczesnej Katedry Archeologii UJ} nad

osadnic-twem _pradziejowym i _{wczesno?redniowiecznym} w

do-rzeczu _{Liswarty (M. Gedl,} B. Ginter, K. God?owski 1970;

1971). Ponadto, _materia?y z _{cmentarzyska wOpatowie}

wzmiankowane _{by?y przez ró?nych archeologów} w

licz-nych pracach po?wi?conych okresowi _wp?ywów

rzym-skich na terenie _{?rodkowoeuropejskiego} Barbarieum.

Obecnie, w ?wietle _{wszystkich dost?pnych danych,}

nale?y przyj??, i? _cmentarzysko ludno?ci _kultury

prze-worskiej w _Opatowie zosta?o _przebadane w ca?o?ci.

Po-twierdzaj? to _{wyniki dalszych prac wykopaliskowych}

prowadzonych na stanowisku w latach _1990-2006,

pod-czas _{których odkryto ju? wy??cznie pochówki grupy}

górno?l?sko-ma?opolskiej kultury ?u?yckiej (A.

Szczepa-nek, M. Wieczorek 1999; A. _Szczep anek, M.

Wieczorek--Szmal, P. Jarosz 2002; 2003; A. _Szczep anek, P. Jarosz,

M. Wieczorek-Szmal 2004; 2010; A. _Szczep anek, P.

Ja-rosz 2005; 2006).

Ramy chronologiczne u?ytkowania cmentarzyska na

stan. 1 w _{Opatowie obejmuj? ca?y} okres _rozwoju

osad-nictwa ludno?ci _{kultury przeworskiej} w dorzeczu

Liswar-ty (M. Gedl, B. Ginter, K. God?owski 1971, s. 71-117;

K. God?owski 1980b; 1985, s. 86-87,102,118-119).

Ne-kropola by?a u?ytkowana przez oko?o 300 lat, tj. w

przy-bli?eniu od _po?owy II do _{pierwszych dziesi?cioleci} V

wieku _po Chr. Z okresem _{tym, odpowiadaj?cym ?yciu} 10

generacji, wi?za? mo?na oko?o 1000 obiektów',

Straty-grafia horyzontalna omawianego cmentarzyska sta?a _si?

dla K. _{God?owskiego podstaw?} studiów nad _chronologi?

kultury przeworskiej w _m?odszym i _pó?nym okresie

rzymskim oraz we _wczesnej fazie okresu _w?drówek ludów,

których wyniki maj? ponadregionalne znaczenie _(K.

Go-d?owski _1970b). Badacz ten, opieraj?c si? na rezultatach

analizy inwentarzy grobów wyposa?onych wstosunkowo

liczne, _{dystynktywne chronologicznie przedmioty}

me-talowe, wyró?ni? pi?? faz _{(I-V) u?ytkowania nekropoli.}

Jego zdaniem _pierwsza z nich (I) _odpowiada? mia?a fazie

B2/Cl> druga (II) fazie _CIa' trzecia _(III) fazom _Clb i _C2, natomiast czwarta _{(IV) cz??ciowo jeszcze} fazie _C2 oraz

zapewne fazie C3, za? _{pi?t? (V)} nale?a?o _{synchronizowa?}

Pomimo _{wagi odkry? dokonanych} na _nekropoli

opa-towskiej nie ukaza?o _{si? dot?d} drukiem _jej ca?o?ciowe

opracowanie'. T. _{Reyman, poza} krótkim _{sprawozdaniem}

(1939), opublikowa? tylko dwa _{bogato wyposa?one}

ze-spo?y grobowe oznaczone numerami 49 i 82 _(1945).

Za-s?ug? Kazimierza _{God?owskiego jest publikacja (1959a)}

Nale?y w _{tym miejscu zaznaczy?,} i? 5. Nosek i T. _Reyman nie

spo-rz?dzili ca?o?ciowego planu badanego obszaru _{cmentarzyska.}

Wyko-nali oni _{jedynie plan zachodniej cz??ci przebadanej partii nekropoli}

(5. No sek _1946).

3

Obecnie _{przygotowywane} s? do druku dwie pierwsze cz??ci monogra

-fii _{cmentarzyska wOpatowie:} R. _Madyda

-Legutko, J. Rodzi?ska

-Nowak, J. Zagórska- Telega, Opatów, Pp?.l. Ein _Griiberfeld der Przeworsk-Kultur

im nordwestlichen _Kleinpolen, Monumenta _{Archaeologica} Barbarica,

wspar-z _faz? D (K. God?owski _1962a; 1970b, s. 15-16, ryc. 5, 6;

M. Gedl, B. Ginter, K. God?owski 1971, s. 74-98, ryc. 84,

85).

rzymskiego, tj. fazy CIa wraz z _{wyró?niaj?cym si?} w _jej

obr?bie horyzontem B2/Cl> najliczniej reprezentowane s?

cia?opalne groby popielnicowe (Ryc. 3), w?ród _których

nale?y odnotowa? tak?e _pewn? ilo?? _pochówków w

po-pielnicy wykonanej z surowca _{organicznego. Wyst?puj?}

tu tak?e _{groby jamowe (Ryc. 4), obiekty stanowi?ce}

na-wi?zanie do idei obiektu _typu bustum _{(Ryc. 5), tj.} pochów-ku w _{miejscu cia?opalenia,} ze stosem in situ, a tak?e

niewielkich rozmiarów _obiekty warstwowe, stanowi?ce

przypuszczalnie pozosta?o?ci po pojedynczych aktach

kremacji zw?ok _(por. R. _{Madyda-Legutko, J.}

Rodzi?ska--Nowak, J. Zagórska- Telega 2003, s. 264-265; J.

Rodzi?-ska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2007).

Analiza _wszystkich materia?ów _zabytkowych z

cmen-tarzyska opatowskiego pozwoli?a stwierdzi?, ?e _wi?kszo??

pochówków odkrytych w _{jego obr?bie nale?y} uzna? za

wyposa?one stosunkowo _ubogo. Fakt ten

niejednokrot-nie stwarza _powa?ne trudno?ci _{przy próbach} ustalenia

pozycji chronologicznej tych pochówków. Z _drugiej

stro-ny szczegó?owe opracowania pewnych kategorii

zabyt-ków' np. naczy? terra sigillata, uwzgl?dniaj?ce najnowsze

ustalenia, p?yn?ce ze studiów nad znacznie _powi?kszon?

obecnie _{baz? ?ród?ow?, pozwoli?y} na u?ci?lenie

datowa-nia _{niektórych zespo?ów.} Wstrefie _tej liczne _s? znaleziska _zapinek,

reprezentu-j?cych szerokie _{spektrum typów;} w?ród nich stosunkowo

cz?sto wyst?puj? egzemplarze wykonane z _br?zu. Obecne

s? tu zarówno formy stanowi?ce przejaw kontynuacji

starszych tradycji stylistycznych okresu

wczesnorzyms-kiego, jak i _{formy typowe} dla _m?odszego okresu

rzymskie-go. W?ród zabytków o _{tradycji wczesnorzymskiej nale?y}

wymieni? g?ównie fibule II i _{V grupy (Ryc. 6)} w _klasyfi

-kacji o. _{Almgrena (1923). Zapinki} II _grupy to _przede

wszystkim okazy typu A.41, _odmiany Y _{wed?ug J.}

Schuste-ra _(ob. 49, 657, 857, 888; J. Schuster 2006, s. 115; M.

M?-czy?ska 2006, s. 174, zest. _{4:52), egzemplarze} zbli?one do

typu A.41 _odmiany Y, _{jednak zaopatrzone} w _cylinder dla

os?ony spr??yny (ob. 804 - 2

egz.), oraz _{zapinki typu} A.43

(ob. 826

-2 egz.; K. God?owski 1970a, s. _250). W_obr?bie grupy V Almgrena naj liczniej spotykane s? zró?nicowane

formy masywnych fibul serii 8., _{tj. zapinek} z _grzebykiem

na _{g?ówce, zwykle zaopatrzone} w _{cylinder, typów} A.125

(ob. 761), A.129 _(ob. 63,147,601,659,723 - 2

egz.) oraz

A.130 _{(ob. 745).} Pochodzi _st?d równie? _zapinka ?elazna

inkrustowana _{srebrnym drutem,} zbli?ona do _typu A.123

(ob. 700), odpowiadaj?ca odmianie 2. w _klasyfikacji fibul

serii 8. _{opracowanej przez} H. _{Machajewskiego (1998,}

s. 189, ryc. 2:11), a tak?e okaz (ob. 745) _zbli?ony do

od-miany 7b _{(H. Machajewski} 1998, s. 192, ryc. 2:37).

Nale-?y ponadto odnotowa? obecno?? _{dwucz??ciowej} fibuli

(ob. 58) reprezentuj?cej tzw. _{odmian? mazowieck?}

pó?-nych zapinek silnie _{profilowanych, typu} 2., _odmiany B

w_klasyfikacji T. _{D?browskiej (K.} God?owski 1959a, s. 208,

ryc. 40:7; T. D?browska 1995a, s. _{10-14,20-23).} W ob.

821 _wyst?pi?a natomiast _masywna fibula _br?zowa" z

cylin-drem na _{spr??yn?, grzebykiem} i _{wydatnym guzkiem} na

nó?ce, zbli?ona do _{zapinek typów} A.79-80 i A.92-93.

Formy takie znane _s? z _{zachodniej cz??ci zasi?gu kultury}

przeworskiej, mi?dzy innymi z _Ma?opolski, z osad w

Kra-kowie- _Nowej Hucie _(Pleszów i_{Mogi?a), Kryspinowie} oraz

Krakowie- Witkowi cach _{(M. Gedl,} B. Ginter, K. God?owski

W_{wyniku przeprowadzonej ponownie analizy}

plani-graficznej cmentarzyska w_{Opatowie, obejmuj?cej}

wszyst-kie _{kategorie zabytków ??cznie} z _ceramik?, atak?e _maj?cej

na uwadze zró?nicowanie form obiektów _grobowych,

zmodyfikowano w _{pewnym stopniu dotychczasow?}

in-terpretacj? rozwoju przestrzennego nekropoli.

Wydzielo-no _{cztery fazy jej u?ytkowania:} faza I _odpowiada fazie _CIa

wraz z _{horyzontem B2/Cl>} faza II - fazie

Clb, faza III -

fa-zie _C2, a faza IV - fazom

C3-D w _{systemie chronologii}

wzgl?dnej ?rodkowoeuropejskiego Barbarieum, wskazano

tak?e _{odpowiadaj?ce} im _{strefy cmentarzyska.}

Stwierdzo-no, i? w _{pewnych przypadkach zasi?gi stref,} w _których

wyst?puj? materia?y z _{poszczególnych} faz

chronologicz-nych, nak?adaj? si? na _siebie, a ?cis?e ich _{rozgraniczenie}

nie _jest mo?liwe. Z _tego te? _wzgl?du datowanie _niektórych

zespo?ów na _{konkretn? faz? pozostaje dyskusyjne.}

Prze-badanie _ca?ego obszaru _{omawianej nekropoli pozwoli?o}

stwierdzi?, ?e mia?a ona kszta?t _zbli?ony do

pó?ksi??yco-watego. Najstarsza cz??? znajdowa?a si? w _{jej partii}

cen-tralnej', natomiast _{pó?niejszy rozwój przestrzenny}

cmen-tarzyska nast?powa? w dwóch kierunkach - ku

wscho-dowi i _po?udniowemu zachodowi _{(Ryc. 2).}

Na _{nekropoli opatowskiej, podobnie jak} na _innych,

wymienionych wy?ej stanowiskach _{sepulkralnych}

zna-nych z terenu dorzecza _{Liswarty, po?wiadczone s? ?lady}

ró?norodnych praktyk funeralnych zwi?zanych z

cia?o-paleniem. Jednym z _{aspektów wspomnianych praktyk s?}

zró?nicowane _formy obiektów _{grobowych. Ponadto,} na

cmentarzysku w _Opatowie mo?na _{prze?ledzi? wyra?nie}

uchwytne przemiany w obrz?dku _pogrzebowym,

nast?-puj?ce w _{poszczególnych} stadiach _{chronologicznych.}

W _{naj starszej} , centralnej partii cmentarzyska, któr?

odnosi? _nale?y do _wczesnego odcinka _m?odszego okresu

5

Badania _{wykopaliskowe} z okresu _{mi?dzywojennego obj??y, jak ju?}

wspomniano, centraln? cz??? nekropoli. Zachowane dane archiwalne,

odnosz?ce si? do _{tych wykopalisk, przechowywane} wArchiwum

Mu-zeum _{Archeologicznego} w _Krakowie, nie _{s? jednak wystarczaj?ce (por.}

przyp. 2), aby szczegó?owo odtworzy? zakres ówczesnych prac

tereno-wych, co nie _pozwala na _jednoznaczne zlokalizowanie _{cz??ci odkrytych}

wówczas _grobów, atak?e _{niektórych zabytków znalezionych} lu?no.

6

K. Go d ?o w sk i _(1969b, s. _{170, ryc. 2f; 1970a,} s. _{246, ryc.} 1_c) zalicza?

... : ... . .... ... ... .. . ... . ? . . :.: .... . ....

J

.. :

.???:???

.: ? :. ?: .,_{.. :} . .. ... : : . . . .. ... . . .

E LO N .... ... .. : .:: .. _:,.:. o

:;?::

•• O ... .:.:.. ... . \: . . .:. ... . .

:.:?{:.

ca.c • O ... . . .. : ...•... c .I!'. C6 • • . ..? . . .... . . •• tl ·0 .. . ", . • .' .0 o o • o • .0 • ?. • oo' ? . e. • • , • o .... ... ·eJ ... .•. . . o • • • .. :c!• . . o ... . .. o· .. .. .. .. .:. . . ... . . .. : . • o .. : ?:: ..

E LO N o ca.c • o ? ? d ? .s 'o er; +-' ? ? c, 'o _O !': : ..• .• . ?? . . • • .fi-O ••• ••• 0::;---:---•• • O 9 • . . . . _.. ,: . • :00 •• o . 0.-''O • e·· ??:. • 0'... •• •• • _·00 •. 0,. ? ?O?.? · o o • ... o? o ·0 .. .. • ??: .... ..!; . .. • • o •

.?:;.:· ... \: . . . :-... . .

::?{:

. . .'. _f· .-. e ••• e ... :.. . . : ••e • .::;?:. .. • :v,; : • ... _{\ ...} ?. :. .. _:::. . .. :-:-:?:?.. ... ..

?:?

?:.

::?.:.::.: '. . . .. ... :... e.e • ..

... .... .. : .:: .. _:,.: . .. :;?.: .?:;.:· . ... . \: . . .:. ... . .

::?{:.

ca.c • o .. o 6. o .' • . . o • .. . . .. ? .•.. ···D .: . . . .:... . . . . .. : . : 0:.·· . . . :. .

1971, ryc. 94c; K. God?owski 1995, ryc. 9:3-5.14,10:6.8,

12:6; J. Andrzejowski 2000, s. 27-28, przyp. 31).

24, tabL II; 1981, s. 96, tabL XVII:3; P. Kaczanowski 1987,

s.63).

Zespo?y grobowe zawieraj?ce wymienione wy?ej typy

fibul _nale?y odnosi? do _{fazy B2/C/.} W _{zespo?ach tych,}

reprezentuj?cych kobiecy model _{wyposa?enia, zapinkom}

towarzysz? inne _{kategorie zabytków,} w?ród _których

znaj-duj? si? sprz?czki grupy D typu 1 _{i grupy} G _typu 16 _(np.

ob. _{723) wed?ug} R. _{Madydy-Legutko (1986),}

zró?nico-wane _{typologicznie} wisiorki: kuliste (ob. 723),

kapsu?ko-wate _{(ob. 700),} torebkowate _{(ob. 723),} wiaderkowate _typu

I _odmiany 1 i _typu II _odmiany 1 _wg P. _{Kaczanowskiego}

(1987, s. _67-68), atak?e _{fragment z?otego} wisiorka

odwro-tnie _{gruszkowatego"} oraz zawieszki _{pó?ksi??ycowate} (ob.

827; K. God?owski 1970a, s. 250, ryc. 1f; R.

Madyda-Le-gutko, J. Rodzi?ska-Nowak, J. Zagórska- Telega 2010b,

s. 392-393, ryc. 1:5.6). Z faz? B2/Cl wi?za? nale?y

ponad-to _fragmenty siatki _{kolczej wyst?puj?ce} w dwóch

inwenta-rzach _grobowych wraz z _{zespo?ami przedmiotów}

minia-turowych (ob. 49 i _{147), interpretowane} w _dawniejszej

literaturze _{jako bransolety. Wspomniane zespo?y}

minia-tur, _{podobnie jak fragmenty} siatki _{kolczej, mia?y}

zapew-ne znaczenie _{apotropaiczne (T. Reyman} 1945, s. 167-169,

ryc. 2; K. God?owski 1959a, s. 203-204, ryc. 33:3; 1960b;

1980a, ryc. 4-6; K. Czarnecka 1995, ryc. 1,2; J.

Andrze-jowski 2000, s. 27-28, 31-32, 39).

W?ród fibul _grupy VII _{Almgrena wymieni? nale?y}

egzemplarze o _{dolnej ci?ciwie typu} A.193 _(ob. 166, 1237;

por. K. God?owski 1977, s. 23, ryc. 6; 1981, s. 96, tabL

XVI:18; K. God?owski 1986, s. 36-37, ryc. 2b), ponadto

okazy zapinek z_{wysok? pochewk?} i_{górn? ci?ciw?,}

wspar-t? na _{guzku, okre?lanych jako} sarmackie _(por. M.

M?czy?-ska _{2003), reprezentuj?ce} wariant a". Fibule _tego

warian-tu, o kolankowato _{zagi?tym kab??ku (ob.} 61 - 2

egz.),

nale?y zapewne odnosi? do fazy B2/Cl (K. God?owski

1959a, s. 209-210, ryc. 42:3.4; por. J. Szyd?owski 1964,

s. 32, ryc. 18:2). Po?wiadczone s? równie? zapinki

wyko-nane z _{dekoracyjnie zwini?tego} drutu _{(ob. 90, 854;} K.

Go-d?owski 1959a, s. 218, ryc. 53:1; J. Andrzejowski 1992;

1998, s. _57-58). W_{centralnej partii cmentarzyska} w

Opa-towie _{wyst?puj? ponadto sprz?czki grupy} D _{typów 1,17} i 18, oraz _grupy G _typów 1, 8, 16 i 28, okucia ko?cowe

rzemieni _grupy O zako?czone _kulk? oraz okucia _{typu J.I}

w _klasyfikacji K. Raddatza _(1957). Znaleziono tu tak?e

garnitur do _pasa ca?kowicie _wykonany z _br?zu,

sk?adaj?-cy si? ze _{sprz?czki typu} G16, okucia _{ko?cowego typu J.II3}

oraz z _kab??czka (ob. 879), a tak?e ?elazne _kab??czki do

pasa oraz _guz do _{balteusa, b?d?cy barbarzy?skim}

na?la-downictwem _{formy prowincjonalnorzymskiej (ob.} 724;

K. God?owski _1969b, s. 146, ryc. 7c; M. Biborski 1997,

s. 247, ryc. 4a.b). Formami _{reprezentuj?cymi} nowe _tendencje

stylistycz-ne, _{charakterystyczne} dla _wczesnego odcinka _m?odszego

okresu _{rzymskiego, tj.} dla _{fazy CIa'} W_omawianej,

central-nej partii nekropoli opatowskiej s? przede wszystkim

fi-bule VI i VII _grupy w _klasyfikacji o. _Almgrena".

Wyst?-puj? tu rozmaite _{warianty jednodzielnych zapinek grupy} VI z _{górn? ci?ciw? (Ryc. 7),} zarówno _{odpowiadaj?ce}

ty-powi A.158, wariant 110 _(ob. 42, 91, 166,404), jak i

zapin-ki z_{trapezowato rozszerzon? nó?k?} i _{niedokut? pochewk?}

(ob. 857; K. God?owski 1970b, s. 15; 1977, s. 26; P.

Kacza-nowski 1987, s. ₆₁₎ oraz fibule z _{pe?n?, schodkowat?}

pochewk? (ob. 603, 724,1153; por. K. God?owski 1977,

s. 28-29; P. Kaczanowski 1987, s. _{62). Po?wiadczony jest}

tak?e _{jeden egzemplarz zapinki} z _{podwini?t? nó?k?}

o _{konstrukcji kuszowatej, reprezentuj?cy zapewne typ}

A.162, _{charakterystyczny} zasadniczo dla obszarów

po?o-?onych na _pó?noc od _{zasi?gu kultury przeworskiej,} ale

pojawiaj?cy si? niekiedy tak?e w_jej inwentarzach,

szcze-gólnie w fazie _{CIa (ob. 82; por.} K. God?owski 1970b, s. _19,

W _analizowanej obecnie strefie _wyst?puj? inwentarze

grobowe zawieraj?ce elementy uzbrojenia, takie _jak

me-talowe _cz??ci tarcz oraz _groty broni _{drzewcowej. Nale?y}

tu wskaza? _egzemplarz umba _{reprezentuj?cy pó?n?}

od-mian? umb z _t?pym kolcem i stosunkowo niskim

ko?-nierzem _{(ob. 857),} znalezione lu?no umbo z tzw.

pseudo-kolcem", _pó?ne umbo sto?kowate o _wysokim ko?nierzu

(ob. 82; K. God?owski 1959a, s. 216-217, ryc. 51a:1), oraz

imacz _rynienkowaty z _{niewyodr?bnionymi,}

wachlarzo-watymi p?ytkami do nitów _(ob. 42; K. God?owski 1959a,

s. 199, ryc. 28:3.4). W?ród grotów broni _drzewcowej

zi-dentyfikowa? mo?na _{egzemplarze reprezentuj?ce}

przy-puszczalnie typy V _{(ob. 8)} i XIII _{(ob. 20)} w _klasyfikacji

P. _{Kaczanowskiego (1995),} bez zadziorów, a tak?e _groty

z zadziorami _typu G, _{charakterystyczne} dla _prze?omu

wczesnego i m?odszego okresu rzymskiego, a _wywodz?ce

si? z _{rozwini?tej fazy B2 (K.} God?owski _1959a, s. _{235, ryc.}

74:1.3). Ponadto obecne _{s? groty typu} XII, _odmiany 2 _(ob.

874,1153), egzemplarze typów XV _(np. ob. _{42, 82;} K.

God-?owski 1959a, ryc. 74a:6), XVII (np. ob. 22, 642), XVIII

(ob. 82,1153) oraz XIX _{(m.in. zdobiony} okaz z ob. _10),

tj. formy typowe dla _{fazy CIa;} ze _{wspomnian? faz? nale?y}

zapewne ??czy? grot z zadziorami _typu L Po?wiadczone

7

Zespo?y te _odpowiadaj? fazie I w _uj?ciu K. _{God?owskiego.} 8

Wspomniany fragment wisiorka zosta? uznany przez K. Go d ?o w

-skiego (1970a, s. _{250, ryc. lf)} za _{fragment g?ówki zapinki.}

9

Zespo?y zawieraj?ce te _zabytki odnoszone _by?y do _fazy II wg K.

Go-d?owskiego.

10

Na _{potrzeby opracowania} materia?ów _zabytkowych z _nekropoli

opatowskiej prof. dr hab. P. Kaczanowski idr hab. R. _Madyda

-Legutko wyró?nili trzy warianty (1- 3) fibul _{jednodzielnych} z_{podwini?t? nó?k?}

i_{czterozwojow? spr??yn?.} Za _{podstawowe kryterium podzia?u przyj?to}

wska?nik _{proporcji d?ugo?ci kab??ka} do _d?ugo?ci nó?ki.

11

Dr hab. Renata _Madyda

-Legutko wydzieli?a w?ród materia?ów zabyt-kowych z _{Opatowa cztery warianty (a-d) zapinek} tzw. sarmackich.

12

o. oo o

o::ooboOo??Oo

o o o o o o ::?6: o o :::o? o o 0:0:'(j o 00 ... -: 00":=0:0 O

o::!too

O :

:?o

_/00

00000000 ocr o o o:Q 090 o 0:000 o o o o 00 00 o o::o:o:ooob;oo ,

.:;:?:/?

-. o o :

0?00-:0D'

0"00 :0 o

s? tu tak?e ostrogi typów E8a i F3a wed?ug J. Ginalskie-go (1991, s. _78).

jak np. rodzaj za?omu brzu?ca lub sposób ukszta?towania

partii brzegowej.

W_{naj starszej, centralnej cz??ci nekropoli opatowskiej}

odkryto tak?e _{importy rzymskie, reprezentowane przez}

fragmenty naczy? br?zowych (ob. ₄₂₎ i _{szklanych (}ob. 41;

K. God?owski 1959a, s. 198, 199,265, ryc. 28:1.2; R.

Ma-dyda-Legutko, J. Rodzi?ska-Nowak, J. Zagórska-Telega

2010a, s. 463, ryc. 12, 13:1a.b), szklane kamienie do gry

(ob. 150; R. _{Madyda-Legutko, J. Zagórska-Telega} 2000,

s. 115, ryc. 1:_1-4) oraz _fragmenty ceramiki terra _sigillata

(Ryc. 8)13. W?ród _tych ostatnich _{po?wiadczone s?} u?amki

naczynia wyprodukowanego w _jednym ze

?rodkowoga-lijskich o?rodków _grupy Lezoux _(CERIALIS, towar _B),

wyroby z Rheinzabern _(COMITIALIS) oraz z

Western-dorf _{(COMITIALIS) (K.} God?owski 1959a, s. 273 _ryc.

12:25-27,59:14.15; 1977, s. 211, ryc. 8; A. Przychodni

1996; R. _{Madyda-Legutko, J. Rodzi?ska-Nowak, J.}

Zagór-ska- _Telega 2010a, s. 462-463, ryc. 11). Na szczególn?

uwag? zas?uguje fakt, ?e w_jednym z _{zespo?ów grobowych}

(ob. 21a), zawieraj?cym u?amki _naczynia terra _sigillata

wyprodukowanego wRheinzabern wwarsztacie

CERlA-LISA II, znaleziono te? _fibul? II _{grupy Almgrena" (K.}

Go-d?owski 1959a, s. 273; 1977, ryc. 8).

W_obr?bie zbioru ceramiki _wykonanej na kole

garn-carskim, pochodz?cej z _cmentarzyska w _Opatowie,

wy-ró?niono _{trzy grupy} form, _{oznaczonych du?ymi} literami

alfabetu _{(A-C): grupa} A

-misy, wazy i czarki; grupa B

-pucharki; grupa C

-dzbany. Wydzielaj?c wymienione

grupy kierowano si? przede wszystkim kryterium

propor-cji poszczególnych partii naczy?, a tak?e cechami _innego

rodzaju

-np. w _przypadku dzbanów _by?a to obecno??

wyodr?bnionej szyi oraz ucha. Ze _wzgl?du na znaczne

rozdrobnienie _{wi?kszo?ci analizowanego} materia?u

za-bytkowego w _{obr?bie wspomnianych grup} nie

wydziela-no _{jednostek taksonomicznych ni?szego rz?du, tj. typów.}

Aby poszerzy? analiz? o _{fragmentarycznie zachowany}

materia? _{ceramiczny, opracowano klasyfikacj?} elementów

mikromorfologii naczy? (tj. brzegów, brzu?ców, den, uch),

oddzielnie dla _{egzemplarzy lepionych r?cznie} oraz

spo-rz?dzonych przy u?yciu ko?a garncarskiego, a tak?e

kla-syfikacj? motywów zdobniczych.

W_{grobach zawieraj?cych zapinki} II i _{V grupy}

Almgre-na _dominuje ceramika _{lepiona r?cznie.} W?ród _popielnic

wyst?puj? naczynia wazowate _{grupy I, tj.} o _zaokr?glonym

profilu, oraz _grupy II, _tj. o _{profilu dwusto?kowatym,}

nie-kiedy zdobione _motywem meandra, _po?wiadczone s? te?

czarki o brzu?cu _{dwusto?kowatym, zaopatrzone}

wa?u-rowe nó?ki, _{garnki jajowate grupy} III, _naczynia

misowa-te _grupy IV, _garnki grupy V o _{profilu esowatym, mi?dzy}

innymi zdobione do?kami _palcowymi oraz wzorem w

po-staci _{krzy?uj?cych si? bruzd,} miseczki _grupy VI, kubki

grupy VII oraz _{pucharki grupy} VIII. Ponadto obecne _s?

tak?e _{pojedyncze fragmenty} ceramiki _wykonanej na kole

garncarskim (Ryc. 9), które _nale?? do dwóch,

wspomnia-nych wy?ej, inwentarzy (ob. 745 i _808), a tak?e do

mate-ria?ów _{lu?nych (J.} Rodzi?ska-Nowak 2010, s. 73).

Cmentarzysko w _{Opatowie dostarczy?o} bardzo _obfitej

serii _{ceramiki, licz?cej ogó?em ponad} 142 _tysi?ce

fragmen-tów' _pochodz?cych co _najmniej z 15247 _naczy?,

zarów-no _{lepionych r?cznie, jak} i _wykonanych na kole

garncar-skim. Na _{potrzeby analizy tych} materia?ów _opracowano

schemat _{klasyfikacyjny} form ceramiki _{lepionej r?cznie,}

nawi?zuj?cy do _podzia?u autorstwa T. _{Liany (1970).} Do

siedmiu _{grup naczy?, uwzgl?dnionych} we _wspomnianej

klasyfikacji, oznaczonych cyframi rzymskimi (I-VII)

dodano _{trzy kolejne (VIII -X). Systematyka} form

cerami-ki _{r?cznie lepionej} z _{cmentarzyska kultury przeworskiej} w _{Opatowie przedstawia si?} zatem _{nast?puj?co: grupa} I

-wazy i czarki o _{profilu zaokr?glonym; grupa} II

-wazy

i czarki o _{profilu dwusto?kowatym; grupa} III

-garnki

jajowate; grupa IV -naczynia misowate; grupa V

-

garn-ki o _{profilu esowatym; grupa} VI - miseczki

o _wkl?s?ym

lub _{zaokr?glonym dnie; grupa} VII

-kubki; grupa VIII

-pucharki; grupa IX - czarki

z _{niewyodr?bnionym}

brze-giem; grupa X

-naczynia miniaturowe. W _niektórych

przypadkach, w _{obr?bie wskazanych grup, wydzielono}

jednostki taksonomiczne _{ni?szego rz?du, tj. typy. Przy} ich

definiowaniu _{uwzgl?dniono ogólne proporcje budowy}

naczynia, a tak?e _{pewne elementy mikromorfologii,} takie

W_{zespo?ach grobowych, zlokalizowanych} w _centralnej

partii nekropoli opatowskiej, w_których znaleziono fibule

VI i VII _{grupy Almgrena,} równie? _dominuje ceramika

r?cznie lepiona, analogiczna jak w _przypadku

scharakte-ryzowanych wy?ej zespo?ów z _{zapinkami grup} II iV.

Wy-st?puj? tu _{wi?c naczynia} wazowate _grup I i _{II, garnki grup}

III iV, miseczki o _zaokr?glonym lub _wkl?s?ym dnie _grupy

VI, kubki _grupy VII oraz _{pucharki grupy} VIII. Natrafiono

tu tak?e na _{fragmenty naczy? r?cznie lepionych} z

orna-mentem _je?owatym i_{pseudoje?owatym} oraz _zdobionych

elementami _{zoomorficznej plastyki figuralnej,} a tak?e na

gliniane figurki czworono?nych zwierz?t (R.

Madyda

-Legutko, J. Rodzi?ska

-Nowak, J. Zagórska

-Telega 2000;

J. Rodzi?ska-Nowak _2006a). Po?wiadczona tu _jest

rów-nie?, tak w _{zespo?ach grobowych, jak} i w?ród znalezisk

lu?nych, ceramika _wykonana na kole _garncarskim; na

uwag? zas?uguje fakt, ?e odnotowano tu _fragmenty

zdo-bione _{technik? wy?wiecania (Ryc. 10),} u?amki _brzegów

ukszta?towanych krezowato, a tak?e _{uch, pochodz?cych}

13

Analiz? ceramiki terra _sigillata z _{nekropoli opatowskiej}

przeprowa-dzi? mgr Andrzej Przychodni, który podj?? te? _{prób? rekonstrukcji}

ca?ych naczy?.

14

Z terenu _{obj?tego zasi?giem kultury przeworskiej} znane _s? inne

podobne przypadki

-Lachmirowice, pow. inowroc?awski, grób 12,

Witaszewice, pow. ??czycki, grób 22, Wymys?owo, pow. obornicki,

.. :;?.: .?:;.:· . ... . \: . . . :-... . .

::?{:

. . .: _f· .-. e ••• e o O .:.: •••q • O •••• . . .;i .&

}??Jfft·

. . .?... •• ? ..

E LO N • • ••••• • ••• ••• • . :,;? . · .; .: ? . • •• " •• &•• ?•••••• .,. . • • o · . . . ... .. · .. ,::." ... II • ?---r=.?.?---· .. .;?.)? . • _{I?,,(, ?} •• • • ·?I" •• ·,:'?i • . . ... :.'.' .. .. .. . . . ;... , ??, ".: • • .j. " •• " _•••• • • .,.. ': .. • • •• .. c. fi! ,fi •• -: • • t.?· ?.) ...• _:

:

_.:.

_??t?

· · ,? . ,. .• .,l!:J .. •I? • ?.??. :••.•. .,.;: _::?.?:.:' .: ."1:.; ?..r. .,•. • . s ;?... ,. • • •• 1•• • .. ?. • • • • .. • •• . : ... .. .. . . • • • • • • .. • .. .. •• • • .. .. .. • • • • • .. ..::. I·_.. •• .. : . .. .. _. .. _. . •... : I: ? • . . .. ... • e : ... • • • '_... . : .... ;. • ... .. . ...• . :. • .. .. ?: .t, .. _!.. • . .. . ...•. ::;:. • • • • • ?. ••. _{..:? ..}?I' _•• t?? te • · ., ... ., _: ... :.: .. l. •• _':.;?,:? ., • • • • •. • •• ··t, •• • •••• et •• : .. " .... • I. • • • .. • • • • ? . I. • • • • • • • • • • · '

zapewne z form _dzbanowatych (J. Rodzi?ska-Nowak

2010, s. 73, 82-83, ryc. 1, 3-5).

W ?wietle _{powy?szych danych} mo?na _stwierdzi?, i?

faza _{B21CI uchwytna jest wyra?nie} na _nekropoli

opatow-skiej w inwentarzach _{grobów kobiecych,} natomiast

prze-?ywanie si? pewnych form _{zabytków charakterystycznych}

dla okresu _{wczesnorzymskiego} w _grobach o _m?skim

modelu _wyposa?enia zaobserwowano _tylko dwukrotnie.

W obu _{przypadkach pozycj? chronologiczn? zespo?ów}

nale?y wi?za? z _{pocz?tkami m?odszego} okresu

rzymskie-go, a _{zaobserwowan? retardacj? t?umaczy zapewne}

po-desz?y, w chwili _?mierci, wiek _{pochowanych m??czyzn.}

W_{obr?bie naj starszej, centralnej cz??ci cmentarzyska}

opatowskiego zarej estrowano wiele _pochówków

wyposa-?onych ubogo, których datowanie _{nastr?cza powa?nych}

trudno?ci. _{Ponadto, obserwuje si?} tu _{cz??ciowe zaz?bianie}

stref, w _{których wyst?puj? zespo?y zawieraj?ce zapinki}

grup II iV oraz _zespo?y z _{zapinkami grup} VI iVII

Almgre-na _(por. M. Gedl, B. Ginter, K. God?owski 1971, s. 74, 77).

Na _{szczególn? uwag? zas?uguje} inwentarz" ob. 857

(Ryc. 11, 12), zawieraj?cego podwójny pochówek kobiety

i _m??czyzny. W sk?ad _{wyposa?enia kobiety wchodz?}

mi?dzy innymi dwie fibule _{br?zowe typu} A.41 _odmiany

Y, _prz??lik i _{prawdopodobnie jedna} z dwóch _znalezionych

w _{tym grobie sprz?czek grupy} D _typu 1. _Wyposa?enie

m??czyzny obejmowa?o zapink? ?elazn?, reprezentuj?c?

wariant _typu A.158 z _{trapezowato rozszerzon? nó?k?}

i _{niedokut? pochewk?, m?odsz? odmian?} umba z _t?pym

kolcem i niskim ko?nierzem, imacz o _{niewyodr?bnionych,}

szerokich _p?ytkach, dwa _{groty typów} XIV lXV i XV oraz

sprz?czk? grupy D, typu 1. Zespó? ten stanowi? dla K.

Go-d?owskiego wa?ny argument w _dyskusji nad _zasadno?ci?

wydzielania fazy B21CI w odniesieniu do materia?ów

po-chodz?cych z _{grobów kobiecych} wkulturze _{przeworskiej,}

rozumianej jako okres _{prze?ywania si? wczesnorzymskich}

tradycji stylistycznych, synchroniczny z _{pocz?tkami fazy}

CIa m?odszego okresu _{rzymskiego (K.} God?owski 1970b,

s. 15; M. Gedl, B. Ginter, K. God?owski 1971, s. _75).

Nale-?y nadmieni?, i? w _{naj starszej partii cmentarzyska} w

Opa-towie _odkryto tak?e dwa _groby z _{zapinkami grupy} II lub

V _Almgrena, które, _{jak nale?y s?dzi?, kryj? pochówki}

m??czyzn. Uwaga ta _{dotyczy wspomnianego wy?ej} ob.

21 a - natrafiono

w nim na _{fragment zapinki} z _cylindrem

oraz u?amek _naczynia terra _sigillata z warsztatu

COMI-TIALISA SECUNDIN. z Rheinzabern, _który mo?na

odnosi? do czasów _panowania Kommodusa i

Septymiu-sza Sewera (K. God?owski 1959a, s. 186, ryc. 12; por. 1977,

ryc. 8). Wyniki analizy antropologicznej materia?u

kost-nego wskazuj?, i? w_{grobie tym pochowany} zosta?

m??czy-zna w wieku maturus-senilis. W ob. 562a _wyst?pi?a

frag-mentarycznie zachowana _zapinka A.V serii 8., _mi?dzy

innymi w _{towarzystwie wsuwanej} zawieszki _pochwy

mie-cza, _{odpowiadaj?cej typowi} I w _klasyfikacji P.

Kaczanow-skiego, i krzesiwa _typu IIA _{wg M. Jonakowskiego (K.}

Go-d?owski 1964a, s. 145, ryc. 2:3; 1966a, s. 145, ryc. 3:1;

Wyniki przeprowadzonej ostatnio _{analizy pozwalaj?}

s?dzi?, i? _{wszystkie materia?y zabytkowe pochodz?ce}

z _{centralnej partii cmentarzyska} w _{Opatowie nale?y ??czy?}

z I _{faz? jego u?ytkowania, odnoszon?} do _{fazy CIa}

m?od-szego okresu rzymskiego, ??cznie z _czytelnym w _jej

obr?-bie _{horyzontem B21Cl' wyró?nionym, jak wy?ej}

nadmie-niono, na _{podstawie wyników analizy grobów kobiecych}

(K. God?owski 1982, s. 64, ryc. 5). Tak rozumiana I faza

u?ytkowania nekropoli obejmuje I i II _faz? w_uj?ciu K.

Go-d?owskiego (1970b). Powy?sza modyfikacja znajduje do

pewnego stopnia uzasadnienie w_{sugestii samego} K.

God-?owskiego, i? ?cis?e _{odgraniczenie} faz I i II _{jest trudne,}

poniewa? ró?ni? si? one _{mi?dzy sob? tylko} w zakresie

cz?stotliwo?ci wyst?powania niektórych typów zabytków

(M. Gedl, B. Ginter, K. God?owski 1971, s. 86).

Na wschód i na zachód od _{omówionej centralnej}

par-tii _{nekropoli opatowskiej} wskaza? mo?na _strefy, w_których

obr?bie wyst?puj? groby, zawieraj?ce w _swych

inwenta-rzach _{zabytki charakterystyczne} dla _{pó?niejszego}

odcin-ka _m?odszego okresu _rzymskiego. We _wspomnianych

strefach, cho? nadal _przewa?aj? ilo?ciowo _pochówki

popielnicowe, daje si? jednak wyra?nie zauwa?y?

pocz?t-ki _{pewnych przemian} wzakresie _{obrz?dowo?ci funeralnej.}

Obok _{grobów jamowych} i obiektów _{nawi?zuj?cych} do

typu bustum, _{po?wiadczonych} w _{centralnej partii}

cmen-tarzyska, spotyka si? tu niewielkich rozmiarów _obiekty

warstwowe oraz _obiekty rowkowe _(Ryc. 13). _{Znajduje si?}

tu tak?e obiekt _(nr 1229; ryc. 2, 14) interpretowany jako

jedyny na _{cmentarzysku opatowskim grób}

podkurhano-wy (K. God?owski 196ge, s. 118; R. _{Madyda-Legutko,}

J. Rodzi?ska-Nowak, J. Zagórska- Telega 2007, s. 264-265,

ryc. 1.2; J. Rodzi?ska

-Nowak, J. Zagórska

-Telega 2007,

s. 269-270, 272; J. Zagórska- Telega 2000).

W?ród _zapinek w _omawianych obecnie strefach

egzempla-: .··.t.,.· .. , _:. E LO ,:.g N er; 6 . Q:) N $o-; "'d s:: < ?,:.g ci er; bIJ 6 Q) . Q:) ? N $o-; I _"'d ? s:: ?< 'O ? bIJ ci ? N bIJ Q) ?Q) Q) ₈ s:: I N ? U? ? er; ? $o-; $o-; 'O bIJ bIJ ? U N ? ? $o-; c, _s:: O _.? d- er; Q) s:: "'d § .? .,..-4 ....c:: ,? ? >-.$0-; ? a ee- _d ·u _.9 ? $o-; _? ] $o-; o Q) u "'d Q) .--. "'d Q) "'d s:: Q) o ....c:: .z .? o 'O "'d N c, "....c:: Q) +-' 'O .,..-4 ? ? ? >-. s:: ? .?? ? ? s:: Q) o "'d ? ? ? ? ? Q)Q) EJ ....c:: ? ? $o-; ? Q) o u s:: Q) _o ·8 :g Q) ·8 .:e Q) .t; N er; .t; a er; Q) N _? $o-; ? ? N O _'O ? ? ? d ? .s O er; _O ? ? ob 'o P: +-' ? ? O O ? u &' •••• . , •••• ?:.? ?::? .. .!!.. .• _.•• • • ...

??:?:

.. :.. ? . .r-» • ... ?. .:

:.:l?

.. : .. :. . e.: -; -. ... ... ... e.e. . .. • • .?. ... . . • .. . ... ... e.. ._ ._ e. .:- .. • •.. •

Obiekt 857

6

7

9

Obiekt 857

?011

2

?12

8

13 6em --====--2-5 3em --====--11-17

)

:. 14 17

Ryc. 12. _{o p} atów, stan. 1. Inwentarz obiektu 857. 2.3.11.12

-?elazo, 13

-ko??, 14

-br?z, 15

-szk?o, 17

-glina. Rys. J. Zagórska-Telega, G. _Telega

Fig. 12. _{O P}ató w 1. Feature 857. 2.3.11.12

-iron, 13

-bone, 14

-bronze, 15

-glass, 17

:

: : : : : : : : : : : : : : : : : : :

:

:

:

: :

: :

:

_:1

:1:1·11111111111111111:

: :

: :

:

.

:

_{: :}

_:

:

_{: : : : : : : : : : : : : : : : :: : : : : : : :}

. . . .

::::::::::.:

..

::::::::::::::

:4:::::

: : :

:

:

:

.: :

:

1111·11

:?II

II

: : :

: 990: :

1:11

?::::::::::: :

: : :

:

: : : : : : :

?III

II

?::::::::::::::

D::

. .:

: :

_1111"1"

"1"I·f:

....

:r:-::

:

_:

.

: :

:

.: .:

:::

::

" : :: . : "" ??7? : : : : : : : : : : : : : : : .

:11

. . . . . · . . . · . . - - - . · . . . . osk B" : : : : : : : " "" """"""""""""""""""""""""c""""""""" " " " " " " " " " " " B" " " ... A-· . . . .

::::::::::::::::::::::::::::::

.l·:::::::::::::::::::··

o 50em -- --

--ct35cm

D G

t

35 cm H

: :

111111.1111.11.1111.11:

:

. .

:

:

_{1111111111111111:}

_:

:

.

:

: : : : : :9578 : : : : : : : : : : : sk, B: : : : : : :

• •• • • •• • •• • •• • • • •• • _{• •••} 1229 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •• • • • • • • • • • _•• • • • •• • _• • • • • • • • •• • • • ••• • _•• • • • • • • • • ! • •• • •• • • • • _• • • • • • • • • • ,. . .. • • ••••• • • ? . •• • • •• •• • • • • •• • •• ... :. • • • •• • • • _••• • _•••• • _•••• •• • • • • • • • • • • • • • • • _•• • ••• • •••• _ • 4

Ryc. 14. _{O P}ató w, stan. 1. Obiekt 1229, domniemany pochówek podkurhanowy (por. ryc. 2).

Oprac. graficzne J. Zagórska- Telega, J. Andrzejowski

Fig. 14. _{O P}atów 1. Feature 1229, presumed barrow burial (cf. Fig. 2). Graphic design J. Zagórska- Telega, J. Andrzejowski

26 i 30, a tak?e _grupy G, typów 16 i 46. _Wyst?puj? tu

równie? wisiorki wiaderkowate _typu I, odmian 1 i _2, oraz

typu II, odmian _{1 i 2 wg P. Kaczanowskiego (1987),} i

uni-katowa, wielocz?onowa zawieszka zwisiorkami

wiaderko-watymi (ob. 246; K. God?owski 1960a, s. 33, 36; K.

God-?owski, T. Wichman _{1998, por.} tabl. _LXXII:50/3),

wisior-ki rozetkowate _(np. ob. 98, 1169; por. K. God?owski 1959a,

ryc. 57:13.14; P. Kaczanowski _1987, s. _73), wisiorki o

pod-stawie _{trójk?tnej (K.} God?owski 1959a, ryc. 57: 12),

ozdob-ne okucia _{skrzyneczki wykonane} z _{blachy br?zowej (J.}

Za-górska- Telega 2000, ryc. 4, 5), no?yce kab??kowe i

krzesi-wa sztabkowate _typu lA _{wg M. Jonakowskiego} (1996).

oraz _{ostrogi typów} FI, F3a i F3b w _{klasyfikacji J.}

Ginal-skiego (P. Kaczanowski _1992, s. _{40, 42, ryc. 9:3; 1995;}

R. _{Madyda-Legutko, J. Rodzi?ska-Nowak, J.}

Zagórska

-Telega 201 _{Oa, ryc. 9).} Po?wiadczone _s? tu równie?

im-porty rzymskie w_{postaci fragmentów naczy?} terra

sigil-lata, naczy? szklanych, paciorków oraz, prawdopodobnie,

hakowatego zaczepu do zawieszania kocio?ka (z ob. 1229;

J. Zagórska-Telega 2000, ryc. 6:5). W?ród ceramiki terra

sigillata wyst?puj? u?amki _wyrobów z _pracowni w

Rhein-zabern, Westerndorf _(COMITIALIS, azw?aszcza

HELLE-NIUS) oraz z Pfaffenhofen. _Nale?y zwróci? _uwag?, ?e

fragmenty naczy? pochodz?cych z warsztatu

HELLE-NIUSA wWesterndorf oraz z Pfaffenhofen _tworz? bardzo

wyra?ne skupisko (por. ryc. 8) zlokalizowane na wschód

od _{centralnej partii cmentarzyska (R. Madyda-Legutko,}

J. Rodzi?ska-Nowak, J. Zagórska-Telega 2010a, ryc. 11).

W_omawianych strefach _s? tak?e obecne _elementy

uz-brojenia: miecze _{typu Volkeslunda-Zaspy wg} M.

Bibor-skiego (ob. 722 i 736; M. Biborski 1978, s. 53; J. Ilkjeer

1990, s. 375, nr. 526,527), zawieszki _pochwy miecza _typu

III _wed?ug P. _{Kaczanowskiego (ob. 722),} imacze o _p?ytkach

niewyodr?bnionych, unikatowy, ?elazny U-kszta?tny

trze-wik _pochwy miecza _{(ob. 736), nawi?zuj?cy} w _pewnym

stopniu do _{egzemplarzy pó?ksi??ycowatych,} umba o

pó?-kulistej pokrywie z _{kulist? nasadk?} na _{szczycie kaloty (}ob.

736), groty typu XVII _wg P. _{Kaczanowskiego (ob. 722)}

W inwentarzach _{ceramicznych pochodz?cych} z

oma-wianych obecnie _{stref, bezpo?rednio s?siaduj?cych} z

naj-starsz? cz??ci? nekropoli opatowskiej, nie _{obserwuje si?}

istotnych ró?nic w stosunku do _{sytuacji po?wiadczonej}

w _{centralnej partii} stanowiska _{(liczne naczynia r?cznie}