Wiejska struktura przestrzenna i perspektywiczne kierunki jej zmian

Urszula Wich

Wiejska struktura przestrzenna i

perspektywiczne kierunki jej zmian

1975

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. IX, 7 SECTIO H 1975

In stytu t E konom ii P o lity czn ej i Planow ania W ydział Ekonom iczny UMCS

U r s z u l a W I C H

W iejska struktura przestrzenna i perspektyw iczne kierunki jej zm ian

Пространственная структура размещения сельских поселений и перспективные направления ее изменения

Die ländliche Raumsłruktur und die perspektivischen Richtungen, seiner Umgestaltung

W iejska sieć osadnicza — mikroogniwo stru k tu ry przestrzen n ej k ra ju — w ykształciła się w w yniku historycznego rozw oju rolnictw a. P o jed y n ­ cza wieś w tej sieci stanow i ogniwo, którego w yodrębnienie od sąsiednich m a z n a tu ry rzeczy c h arak ter um owny, zważywszy istniejące układy więzi m iędzy sąsiadującym i ze sobą wsiami. Specyfika środow iska geograficz­ nego, historyczna geneza osiedli wiejskich, ch arak ter ich funkcji, a także stan zabudowy i zagospodarow ania — wszystko to decyduje o w y tw arza­ niu się określonych typów osadnictwa wiejskiego. W dotychczasow ych badaniach nad osadnictw em w iejskim można wyróżnić trzy klasyfikacje typologiczne wsi, o parte na k ry teriach fizjonomicznych, p rzestrzennych i funkcjonalnych.

Teoretyczne podstaw y typologii fizjonomicznej wsi zostały stw orzone w okresie m iędzyw ojennym przez polskich geografów (Uhorczak, P aw łow ­ ski, Zierhoffer). Zajm ow ali się oni głównie stopniem skupienia i rozpro­ szenia osadnictw a wiejskiego, szukając jego przyczyn w w arunkach środo­ wiska geograficznego, a także w uw arunkow aniach historycznych. Mimo iż układ zabudow y wsi, a także jej ogólne oblicze, ulegały częstym zm ia­ nom choćby z uw agi na n ietrw ały m ateriał budow lany, tym niem niej przez całe stulecie p rzetrw ały charakterystyczne k ształty poszczególnych typów wsi. K ształt wsi, jako w ynik regionalnych trad y cji w iejskich, od­ zw ierciedlenie daw nych i późniejszych w arunków gospodarow ania, stał się jednym z głów nych czynników różnicujących poszczególne ty p y osad­ nictw a wiejskiego.

100 Urszula Wich

W okresie m iędzyw ojennym Zaborski n ą podstaw ie cech fizjonom icz- nych dokonał klasy fikacji osadnictw a w iejskiego w Polsce, w yróżniając 17 typów wsi, a mianowicie: wielodrożnicę, w ielodrożnicę luźną, widlicę, ulicówkę, owalnicę, okolicę, w ieś okrągłą, przysiółek placowy, przysiółek bezkształtny, przysiółek ulicowy, łańcuchów kę, łańcuchów kę bez ch ara­ k tery sty czny ch dróg bocznych, szeregów kę z XVI w., rzędów kę, sam ot­

niczą, sam otniczą dom ieszkę i re g u la rn ą .1

Podejm ow ane obecnie przedsięw zięcia, zm ierzające do nadania sieci osadnictw a w iejskiego c h a ra k te ru bardziej planowego, w ym agają różnego podejścia do poszczególnych form osadniczych jako elem entów tej sieci.

Dla potrzeb racjonalnie pojętego przestrzennego zagospodarowania k raju , w ty m także dla potrzeb gosoparki rolnej, jako podstaw ow e k ry ­ teriu m k lasyfikacji w si p rz y jm u je się jej s tru k tu rę przestrzenną. Typolo­ gia osadnictw a w iejskiego, w edług k ry te rió w fizjonom icznych, okazuje się dla tych celów niew ystarczająca. Jed n y m z elem entów przyjm ow anych w now ej k lasyfikacji w si staje się jej p rzestrzen n e ukształtow anie. W prze­ strz e n n ej typologii osadnictw a w iejskiego istotn e znaczenie zyskują m. in. czynniki ekonomiczne, socjologiczne, k u ltu raln e, głównie zaś s tru k tu ra ag rarn a, stopień k o n cen tracji siedlisk w iejskich oraz c h a ra k te r zabudow y wsi.

W studiach nad przestrzen n ą s tru k tu rą typologiczną wsi zaznaczają się ostatnio daleko idące zm iany poglądów. W ykształciła się now a m eto­ da klasy fikacji wsi p rzy użyciu now ej nom enk latury. Je st to planistycz­ n a klasyfikacja k ształtu wsi op arta o m ate ria ły k artom etryczne, w od­ różnieniu od dotychczasow ych ujęć genetyczno-geom etrycznych. Z uwagi n a stopień skupienia bądź rozproszenia siedlisk w iejskich na określonym obszarze, w yróżnia się trz y g rupy wsi: zw arte, skupione i rozproszone.2

U ogólniając stw ierdzić należy, że regionalna system atyk a osadnictwa w iejskiego w Polsce w skazuje na przew agę g ru p y m iejscowości skupionych (45,4%), n ad g ru p ą rozproszonych (27,8%) i zw artych (26,8%) w ogólnej liczbie m iejscow ości w iejskich (45 246). W śród różnych typów wsi zdecydo­ w an ą przew agę w skali k ra ju w y kazują wsie osiowe (w grupach wsi zw ar­ ty ch i skupionych), k tó re stanow ią około 48% ogółu wsi. Sam odzielne osiedla w iejskie ty p u w ielkoprzestrzennego stanow ią zaledwie 4,5%.

K ry te riu m klasyfikacji wsi o p arte na jej s tru k tu rz e p rzestrzenn ej przez analizę różnorodnych związków przyczynow o-skutkow ych, pozwala w yzna­

1 B. Z a b o r s k i : O kształtach w si w Polsce i ich rozmieszczeniu, Prace K om isji Etnograficznej PAU, Kraków 1926.

2 M. C h i l c z u k : Typologia form i ukła dów przestrzennych w osadnictwie wiejskim, „Budownictwo w iejsk ie”, 1969, nr 10.

Wiejsika struiktura przestrzenna., _ioi

czyć odpowiednie k ieru nk i rozw oju osiedli wiejskich. Stanow i ono ponadto w łaściw ą podstaw ę delim itacji regionów osadnictwa wiejskiego w Polsce.3 Badania nad regionalizacją osadnictw a w iejskiego w naszym k ra ju potw ierdzają decydujący w pływ środow iska geograficznego i stru k tu ry ag rarn ej na układ przestrzen n y wsi. Im większe urozm aicenie rzeźby te re ­ nu, tym osiedla są obszarowo m niejsze, bardziej zw arte, ty m większy zarazem bezład ich zabudowy. W pływ s tru k tu ry ag rarn ej na uk ład prze­ strzen n y osadnictw a w iejskiego zn ajdu je z kolei w yraz w w iększym upo­ rządkow aniu w iejskiej sieci osiedleńczej i większej k oncentracji zabudowy w ew nątrzosiedlow ej na teren ach o przew adze uspołecznionej w ielkoprze- strzen n ej gospodarki rolnej. Jeśli chodzi natom iast o stand ard budow nic­ tw a wiejskiego, to jest on w znacznej m ierze w arunkow any przez ogólny poziom rozw oju gospodarczego regionu. Im wyższy poziom tegoż rozw oju, ty m wyższy stan d ard budow nictw a wiejskiego.

Rozwój i przestrzen n a ekspansja procesów urbanizacyjnych w Polsce w yw ołują istotne zm iany nie tylko w stru k tu rz e przestrzennej osadnictwa w iejskiego, lecz także w jego stru k tu rz e funkcjonalnej. W m iarę postępów urbanizacji uw idoczniają się coraz większe różnice w zakresie społecznego podziału pracy w rolnictw ie, i w ogóle na wsi. W św ietle tych p rzeobra­ żeń, istotnej w agi nabiera k ry te riu m klasyfikacji wsi w edług jej s tru k tu ry funkcjonalnej.

S tru k tu ra fu nkcjonalna osadnictw a wiejskiego w Polsce posiada pięcio­ stopniow ą h ierarchizację ustaloną w edług liczby i w agi fun kcji pełnio­ nych przez poszczególne miejscowości wiejskie. Podstaw ą podziału w iej­ skich jednostek osadniczych na 5 grup funkcjonalnych jest pozycja, jaką zajm uje określona miejscowość w iejska w sieci osadnictw a z uw agi na pełnione funkcje. I tak w yróżnia s ię 4:

— jednostki osadnicze ponadpodstawow e, — jednostki osadnicze podstawowe,

— jednostki osadnicze z usługam i elem entarnym i, — pozostałe jednostki osadnicze,

— jeszcze nie określone jednostki osadnicze.

Jed n o stk i osadnicze ponadpodstaw ow e pełnią rolę podobną do m iast o fun k cjach lokalnych ośrodków obsługi. M iejscowości w iejskie ponad­ podstaw ow e nie m ają w praw dzie praw m iejskich, jednakże wiele spośród nich w przeszłości było m iastam i, które na skutek różnych okoliczności dziejow ych u traciły swój m iejski charakter, a niekiedy tylko upraw nienia m iejskie. Zostały im pow ierzone funkcje ponadpodstaw ow e z uw agi na

3 Delimitację regionów osadnictwa wiejskiego w Polsce, a także ich charaktery­ stykę przedstawił M. C h i l c z u k w pracy pt. Osadnictwo wiejskie Polski, PWN, Warszawa 1970.

102 Urszula Wich

p ery fe ry jn e położenie m iasta pow iatow ego lub duży obszar powiatu. C h arak tery zu je je z reg u ły dogodne położenie w stosunku do obsługiw a­ nego te re n u oraz szeroki rozw ój różnego rodzaju funkcji o ponadpodsta­ wow ym zasięgu działania, np. w iejski dom k u ltu ry z biblioteką lub k aw iarnią, targow isko, ośrodek zdrow ia z apteką, POM, p u n k ty skupu, ad m in istracja GS itp. Jednostki ponadpodstaw ow e działają w zasadzie w prom ieniu 7— 10 km , a ich funkcje w 1970 r. powierzono 1172 m iejsco­ wościom w iejskim na tere n ie k raju , k tóre stanow iły 2,6% ogółu m iejsco­ wości w iejskich.

Jed n o stk i osadnicze podstaw ow e — to wsie często będące (do 1972 r.) siedzibą grom adzkich ra d narodow ych. Są to wsie o w ykształconym profilu podstaw ow ych usług, działających w prom ieniu około 3 km, jak np. 8-kla- sowa szkoła podstaw ow a, ośrodek zdrow ia ty p u najm niejszego, grom adzka rad a narodow a, urząd pocztow o-telekom unikacyjny, łaźnia z pralnią, agro- nom ów ka itp. Tego ty p u m iejscowości usytuow ane są w cen trum obszaru grom ady, m ają też na ogół dogodne i m ożliw ie krótkie pow iązania kom u­ nik acyjn e z pozostałym i m iejscow ościam i w iejskim i grom ady. W 1970 r. było 5766 jednostek osadniczych podstaw ow ych, co stanow iło 12,7% ogółu miejscowości w iejskich.

Jed n o stk i osadnicze z usługam i elem en tarn y m i stanow ią na ogół m iejscow ości w iejskie, nie p rzekraczające liczby m ieszkańców powyżej 500 i zazwyczaj c h a ra k te ry z u ją się jednofunkcyjnym , rolniczym charakterem . Posiadają one n iektó re urządzenia usługow e, jak np.: niepełną szkołę pod­ staw ową, p u n k t sprzedaży detalicznej, rem izę OSP, zlew nię m leka itp. Liczba jednostek osadniczych z usługam i elem en tarn ym i w ynosiła w 1970 r. 16 485, co stanow iło 36,4% ogółu m iejscowości wiejskich. Pozostałe jedno­ stk i osadnicze leżą zw ykle w zasięgu usług elem en tarn ych innych jedno­ stek osadniczych. Odznaczają się niew ielką liczbą ludności i rozproszoną zabudow ą. W 1970 r. było ich 15 908, co stanow iło 35,2% ogółu m iejsco­ wości w iejskich.

Jeszcze nie określone jednostki osadnicze to takie, k tó re zn ajd u ją się na tere n ie pow iatu lu b jego części nie posiadających, jak dotąd, planu zagospodarow ania przestrzennego. W 1970 r. było ich 5915, co stanow iło

13,1% ogółu m iejscow ości w iejskich.

W poszczególnych ty p ach funkcjonalnych wsi istnieje ścisły związek pom iędzy liczbą i w agą w ykształconych fu n k cji gospodarczych w danej m iejscowości, a liczbą i s tru k tu rą społeczno-zawodow ą ludności. W ielo- funkcyjność wsi zwiększa ogólną liczebność ludności, zm niejsza stosunek liczbowy ludności rolniczej do pozarolniczej, w pływ a rów nież n a c h arak ter fizjonom iczny m iejscow ości w iejskiej, upodobniając jej oblicze coraz b a r­ dziej do m ałego m iasta.

Wiejsika struktura przestrzenna.,, ₁₀₃

tylko w kształtow aniu jej funkcji, lecz także w planow ym zagospodaro­ w aniu miejscowości w iejskiej. S tru k tu rę wielkości wsi ch araktery zu je najd obitn iej liczba ich ludności, co przedstaw ia tabela.

Tab. 1. Struktura w ielkości miejscowości wiejskich według stanu w 1970 r. Die Grössenstruktur der Landsiedlungen nach dem Bestand vom Jahre 1970

Klasy wielkości wsd

Miejscowości wiejskie Ludność zamieszkująca m iejscowości wiejskie* liczba procenty min procenty Ogółem 45 246 100,0 15,6 100,0 poniżej 50 2 491 5,5 0,1 0,6 50— 99 4 981 11,0 0,4 2,6 100— 199 '11 944 26,4 1,5 9,6 200— 499 17 696 39,1 5,2 33,4 500— 999 5 785 12,8 4,0 25,6 1000—1999 1865 4Д 2,5 16,0 2000—4999 478 1,1 1,6 10,3 5000 i w ięcej 6 0,0 0,3 1,9 * Szacunki autorki.

Ź r ó d ł o : Sta tystyczna ch arakterystyka miejscowości GUS, Polska, Warszawa 1971, z. 1, s. 3.

Analiza obecnej s tru k tu ry wsi w skazuje, że 53,8% ludności zam ieszkuje 18% m iejscowości w iejskich, grupujących jednostki powyżej 500 m iesz­ kańców i pełniących z reguły funkcje ponadpodstaw ow e i podstaw owe. Równocześnie 46,2% ludności w iejskiej zam ieszkuje 82% miejscowości w iejskich — w większości o jednofunkcyjnym , rolniczym ch arakterze — grupu jący ch w iejskie jednostki osadnicze liczące powyżej 500 m ieszkań­ ców.

Zachodzące przem iany w stru k tu rz e przestrzennej osadnictw a w iej­ skiego na terenie k ra ju w znacznej m ierze przypisuje się procesom u rb a ­ nizacyjnym . Zjawisko urbanizacji wiąże się nie tylko z m iastem , lecz także ze wsią, k tó ra z biegiem czasu p rzejm u je od m iasta szereg w łaściw ych m u cech. P rzestrzen n a ekspansja procesów industrializacji, a także pogłębia­ jący się społeczny podział pracy w rolnictw ie, w yw ołują zjaw isko postę­ pującej urbanizacji wsi. U rbanizację wsi polskiej przyspieszyły po w ojnie określone przem iany demograficzne, ekonomiczne i społeczne. Zróżnico­ w anie przejaw ów urbanizacji w si spraw ia, iż możemy mówić o: u rb an i­ zacji dem ograficznej, ekonomicznej, funkcjonalnej, przestrzennej, spo­ łecznej.

U rbanizacja dem ograficzna w si przejaw ia się w przesuw aniu ludności ze wsi do m iasta i spadku ludności w iejskiej w ogólnym stanie zaludnie­ nia kraju. Je st ona typow a dla początkowej fazy urbanizacji wsi. W Polsce szczytowy okres urbanizacji dem ograficznej wsi przypada n a pierw szą połowę lat 50-tych (okres planu 6-letniego), w których forsow nej indus­ trializacji k raju tow arzyszyła niezw ykle wysoka m igracja ludności ze wsi do miast.

104 Uxszula Wich

U rbanizacja ekonom iczna z n ajd u je swój w yraz w e wzroście udziału na wsi ludności zatru d n io n ej w zaw odach pozarolniczych. Tego rodzaju u rb a ­ nizacja wsi, w yw ołana zw iększającą się na jej gruncie dy ferencjacją za­ wodów nierolniczych, jak rów nież m asowością dojazdów do pracy w m ie­ ście, szczególnie w yraźnie zaznacza się u n as w latach 60-tych.

U rbanizacja fu n k cjon alna z n a jd u je swe odzw ierciedlenie w specjali­ zacji jednostek w iejskich w określonych funkcjach. Obok daw nych funkcji rolniczych, osiedla w iejskie — zwłaszcza najw iększe w coraz szerszym za­ kresie pełnią inne funkcje, w y korzystując sw e w alory przyrodnicze, bądź nie w yzyskane dotąd zasoby gospodarcze. F unk cjon aln e różnicowanie osiedli w iejskich jest p rzejaw em osiągnięcia przez w ieś wyższego stopnia urbanizacji. Obecnie m ożna powiedzieć, iż w ieś polska w kracza w stadium urbanizacji fu n k cjo naln ej.

U rbanizacja p rzestrzen n a w si p rzejaw ia się w kształtow aniu coraz większych kom pleksów jej zabudow y na wzór m iejski. W ieś przy jm u je m iejskie wzorce budow nictw a zarów no w zakresie sta n d a rd u budynków , jak i p rzestrzen n ej organizacji osady. Proces urbanizacji p rzestrzen n ej jest ty m silniejszy, im w ieś położona jest bliżej m iasta, zwłaszcza dużego, a także im w iększy jest na w si odsetek ludności pozarolniczej.

P rzejaw em u rb an izacji społecznej wsi jest przyjm ow anie przez ludność w iejską określonych wzorców m iejskiego sty lu życia. Industrializacja, ze sw ą m asowością p ro d u kcji i rozw iniętym tran sp o rtem , znakom icie rozsze­ rzy ła zasięg w pływ ów m iasta na wieś. W pływ y te spotęgow ały środki m asowego przekazu: prasa, radio, telew izja, docierające coraz szerzej na wieś. P rzejaw em u rb anizacji społecznej jest także w yposażenie coraz w iększej liczby wsi w u rządzenia in fra stru k tu ry , zarów no społecznej jak i technicznej.

U rbanizacja wsi polskiej nie przebiega rów nom iernie w poszczególnych częściach k raju . N ajw yższy stopień urbanizacji osiągnęły wsie w G órno­ śląskim O kręgu Przem ysłow ym , a także położone w strefie podm iejskiej w ielkich m iast. Na ty ch obszarach często zanikają n aw et fizjonom iczne różnice m iędzy wsią a m iastem . W sie takie w coraz w iększym stopniu s ta ­ ją się tylk o do rm itoriam i dla ludzi, którzy m ieszkają w nich, a p racują w m iastach, dojeżdżając codziennie. Osiedla te tylko ze względów czysto a d m in istracy jn y ch zaliczane są do wsi.

Obok teren ó w w iejskich o w ysokim stopniu urbanizacji spotyka się wxiąż jeszcze teren y , gdzie proces ten naw et się nie zaczął, gdzie nadal dom inu je ty p „szczerej w si”. Ma to m iejsce zwłaszcza w regionach k raju słabo zurbanizow anych, bow iem urban izacja wsi jest z istoty swej zja­ w iskiem pochodnym u rb an izacji m iejskiej.

Likw idacja w ielow iekow ych zapóźnień w rozw oju społeczno-gospodar­ czym wsi polskiej już w najbliższej przyszłości w ym aga podjęcia szeregu

Wiejska struktura przestrzenna., ₁₀₅

decyzji zm ierzających w kieru n k u zasadniczych w ty m zakresie p rzeobra­ żeń. Podstaw ę tych przeobrażeń stanow ić będą planow e przem iany w ist­ niejącym n iekorzystnym układzie w iejskiej sieci osadniczej. Z wyizolo­ wanego elem entu krajow ego układu osadniczego, w iejskie osadnictwo przem ieni się w in teg raln ą część tego układu, kształtow anego przez daleko idące przeobrażenia w społeczno-gospodarczej stru k tu rz e kraju.

K oncepcja przyszłościowego zagospodarowania przestrzennego k raju opierać się ma na zasadzie policentryczności i um iarkow anego rozm ie­ szczenia działalności społeczno-gospodarczej w przestrzeni.5 Rolę podsta­ w ow ych węzłów, czyli głów nych ogniw układu osadniczego k raju w tej koncepcji wyznacza się aglom eracjom m iejskim oraz ośrodkom uzupełnia­ jącym je w postaci m iast pełniących funkcje o znaczeniu ogólnokrajowym . Pasm a te będą tw orzone przez szlaki in fra stru k tu ry technicznej.

W iejska sieć osadnicza, w edług policentrycznej um iarkow anej koncep­ cji, stanow ić będzie m ikroregionalny elem ent stru k tu ry p rzestrzennej k raju , zaś trzon tego najm niejszego ogniwa reprezentow ać m ają ośrodki gm inne. P rzem iany układu w iejskiej sieci osadniczej regulow ane będą przez szczegółowe plany zagospodarowania przestrzennego gmin, zespołów w iejskich bądź poszczególnych wsi, u stalane pod k ątem rozw oju jedno­ stek w iejskich w takim kierunku, w jakim są one najb ardziej p redystyno- w ane przez n a tu rę i dotychczasow ą działalność człowieka.

P rzew iduje się również, że związanie osadnictwa w iejskiego z krajow ym system em osiedleńczym przyczyni się do ograniczenia dalszego rozprasza­ nia osadnictw a wiejskiego. Czynnikam i skutecznie przeciw działającym i tem u stan ą się stre fy aglom eracji i ciągów in fra stru k tu ry technicznej, w których w ystąpi najw yższe skupienie w iejskiej sieci osiedleńczej.

Dowiązanie osadnictw a w iejskiego do krajow ego policentrycznego układu pasmowo-węzłowego spraw i, iż w coraz większym stopniu tracić będzie na znaczeniu trad y cy jn y podział na osadnictwo m iejskie i wiejskie, w m iejsce którego pojaw i się now a nom enklatura, w yróżniająca trzy grupy osadnicze w krajow ym układzie, mianowicie: aglom eracje, pasm a u rb a n i­ zacji i pozostałe osadnictwo.

Przyszłościowe przem iany w stru k tu rz e zabudow y wsi pow inny zm ie­ rzać w k ieru n k u większej jej koncentracji i uporządkow ania przestrzen ­ nego, zgodnie z w ytycznym i m iejscow ych planów zagospodarowania. Skala i tem po przeobrażeń s tru k tu ry zabudowy w iejskiej w a ru n k u je dalszy rozwój społeczno-gosopadrczy wsi. U porządkow anie i skupienie zabudow y w iejskiej, zgodnie z m iejscow ym i planam i zagospodarowania p rzestrzen­ nego, obejm ie praw dopodobnie niew ielką grupę wsi. Możliwości koncen­ tra c ji zabudow y ry su ją się przede w szystkim we wsiach c h a ra k te ry z u ją ­ cych się wyższą skalą wielkości i w ykształconym i funkcjam i usługow ym i

i 06 Ürszuia Wich

oraz we w siach u sy tuow anych w zurbanizow anych strefach aglom eracji, w zględnie w zdłuż tra s przebiegu in fra stru k tu ry technicznej. We wsiach tego ty p u w zrastać będzie udział ludności dwuzaw odow ej i pozarolniczej, k tó rej k o n tak t z ziem ią — w arsztatem pracy -— ulegnie znacznem u roz­ luźnieniu, a m oże n aw et zatarciu. P rzem iany w stru k tu rz e funkcjonalnej w si i stru k tu rz e zawodowej jej ludności w sposób isto tny kształtow ać będą zabudow ę wsi, zm ierzającą k u w iększej koncentracji, k tó rą będzie można osiągnąć przez w ypełnienie sta re j, rozproszonej zabudow y, dalszą rozbu­ dową, naw iązującą do m iejscow ych planów zagospodarow ania p rzestrzen ­ nego.

Możliwość rozw oju nowych, b ardziej skupionych form budow nictw a pow stanie rów nież na teren ach w iejskich odznaczających się szczególnymi w aloram i przyrodniczym i. W sie usytuow ane na tych teren ach trak tow an e będą jako ośrodki kró tk o - i średnioterm inow ej rekreacji, a ich budow ­ nictw o rozw ijać się będzie w oparciu o plan y m iejscow e w form ie tzw. domów w eekendow ych lub pom ieszczeń do w ynajęcia na urlopy.

C h arak ter zabudow y wsi rolniczych nosi ślady s tru k tu ry agarnej, k tó ra — w dającej się przew idzieć przyszłości, zwłaszcza w regionach cen­ tra ln y ch i w schodnich — odznaczać się będzie wciąż jeszcze przew agą gospodarstw indyw idualnych. W praw dzie p rzew id uje się wysokie tem po w zrostu budow nictw a indyw idualnego w tych wsiach, lecz głównie doty­ czyć ono będzie w y m ian y starych, w większości drew nianych zabudow ań m ieszkalnych i inw entarskich, stanow iących relik t poprzedniej, historycz­ nie w ykształconej zabudow y wsi.

We wsiach rolniczych o przew adze gospodarstw indyw idualnych, moż­ liwość skupienia ich zabudow y jest — w y d aje się — n ad er ograniczona. Zachodzi tu bow iem pew na n a tu ra ln a sprzeczność pom iędzy społecznym dążeniem do k o n cen tracji zabudow y a dążeniem ro ln ik a do skrócenia od­ ległości do pola, stanow iącego jego w arsztat pracy i źródło utrzym ania. Z uw agi na ry su jący się konflikt pom iędzy skupieniem wsi a interesem indyw idualnego rolnika, nośnikiem postępu i przejaw em urbanizacji w tego ty p u wsiach będą now e rozw iązania m ateriałow e i kon stru k cy jn e w za­ kresie w ykonaw stw a zabudow ań m ieszkalnych i inw entarskich. W ykony­ w an e one będą na szeroką skalę ze zunifikow anych elem entów budow la­ nych, m ontow anych w odpowiednio krótszym czasie oraz m niejszym nakładem p racy i środków w porów naniu z budow nictw em trad ycy jny m .

W iększe m ożliwości skupienia zabudow y wsi rolniczych w ystąpią w regionach północno-zachodnich, gdzie przew id uje się stosunkow o w yso­ kie tem po uspołecznienia gospodarstw rolnych. Budow nictw o na tych teren ach zostanie skupione w dużych obiektach, n a co pozwoli znaczny areał ziemi pozostający w e w ładaniu przeciętnego gospodarstw a uspołecz­ nionego, a także w ysoka m echanizacja prac polowych.

Wiejska struiktura przestrzenna... 107

O kreśla się, iż przyszłościowe przem iany w stru k tu rz e zabudow y wsi, w yrażające się większą jej koncentracją i planow ym rozmieszczeniem, obejm ą w zasadzie wsie pozarolnicze i rolnicze o przew adze gospodarstw uspołecznionych. Pozostałe wsie rolnicze, o przew adze gospodarstw indy­ w idualnych, nadal jeszcze charakteryzow ać będzie znaczne rozproszenie zabudowy, co jednak nie w ykluczy nadania tej zabudowie pew nych ele­ m entów przestrzennego ładu.

Przyszłościowa s tru k tu ra funkcjonalna wsi opierać się będzie w zasa­ dzie na ustalonym w 1970 r. m odelu funkcjonalnym dla osiedli wiejskich. U legnie on jedynie pew nej m odyfikacji polegającej na w yodrębnieniu 4 grup jednostek w iejskich w edług pełnionych przez nie funkcji, w m ie j­ sce 5 g ru p w yróżnianych obecnie. Model ten obejm ować będzie: jednostki osadnicze ponadpodstawow e, jednostki osadnicze podstaw owe, jednostki osadnicze z usługam i elem entarnym i, pozostałe jednostki osadnicze.

Główne przem iany dotyczyć będą zakresu pełnionych funkcji przez w sie ponadpodstaw ow e i podstawowe. Pierw szym krokiem uczynionym w tym k ieru n k u była ustaw a z dnia 29 listopada 1972 r. o utw orzeniu gm in.6 Nowo pow stałym ośrodkiem gm innym w liczbie 2048, tj. 4,5% ogółu m iejscowości w iejskich, wyznacza się w przyszłości funkcje jednostek ponadpodstaw ow ych. Ośrodki gm inne uzyskały obecnie w aru n k i niezbędne do spełniania nadrzędnych funkcji adm inistracyjnych i gospodarczych wobec podporządkow anych im wsi. Stanow ić one będą w przyszłości ważne wiejskie centra gospodarcze, społeczne i k u ltu raln e, w pełni zdolne do realizow ania zadań produkcyjnych, usługow ych, socjalnych i k u ltu raln ych gm innego m ikroregionu.

Obok w iejskich ośrodków gm innych, funkcje nadrzędne względem przyległych terenów w iejskich — na mocy w spom nianej wyżej ustaw y 7 — pełni 318 miast. W m iastach tych usankcjonow aniem funkcji ponadpodsta­ wow ych względem określonej g rupy wsi jest utw orzenie dla nich w spól­ nych z otaczającą gm iną organów adm inistracji państw ow ej. Zasięg od­ działyw ania i obsługi jednostek ponadpodstaw ow ych praw dopodobnie nie ulegnie zm ianie i w ahać się będzie nadal w granicach 7— 10 km.

Jed no stk i osadnicze podstawowe, które do końca 1972 r. pełniły w większości funk cje ośrodków gromadzkich, a nie sta ły się siedzibą gminy, w przyszłości pozostaną wsiam i sołeckimi. Jednostki te nadal specjalizo­ wać się będą w w ykształcaniu swego profilu usług podstaw ow ych o zasięgu oddziaływ ania do 3 km. W przyszłości udział ich o ogólnej liczbie m iejsco­ wości w iejskich szacuje się na około 13%.

Jed n o stk i osadnicze z usługam i elem entarnym i — to rolnicze wsie sołeckie, nastaw ione w przyszłości na w ielkotow arow ą produkcję rolną.

6 Dziennik Ustaw nr 49, poz. 312. i Ibid.

108 Urszula Wich

Ich udział szacuje się na około 35% ogólnej liczby m iejscowości wiejskich. Pozostałe jednostki osadnicze określane są jako nierozwojowe. S tano ­ wić one będą około 57,5% ogółu m iejscow ości w iejskich i nie są przew i­ dziane w przyszłości do szerszego rozw oju. Wsie te odznaczać się będą przew agą rolnych gospodarstw indyw idualnych, nastaw ionych w niew iel­ kim zakresie na p rodukcję w ielkotow arow ą. P rzew idu je się, że m iesz­ kańcy wsi zarów no p ro dukcyjnych, jak i nierozw ojow ych korzystać będą z usług wyższego rzędu w placów kach rozm ieszczonych w w iejskich jed­ nostkach podstaw ow ych i ponadpodstaw ow ych.

P rzew idyw ane zm iany w k rajow y m układzie sieci osadniczej oraz zakładane przeobrażenia w społeczno-gospodarczej s tru k tu rz e wsi w yw o­ łają dalsze postępy w jej urbanizacji. Postulow ane przem iany w układzie k rajo w ej sieci osadniczej praw dopodobnie w płyną na ukształtow anie się trzech k ateg orii wsi u rb an izujących się.8 P ierw sza kategoria wsi u rb an i- zujących się pow stanie na obszarach znajd ujących się pod bezpośrednim w pływ em aglom eracji. W sie te form ow ać się będą w zdłuż pasm in fra ­ s tru k tu ry technicznej, stanow iąc rów nocześnie dalszą p rzestrzenn ą k o n ty­ n uację aglom eracji. D ruga kategoria w^si urbanizu jących się w ystąpi w bezpośrednim sąsiedztw ie m iejskich centrów gospodarczych. Sąsiedz­ tw o to w yw oła procesy zm ierzające do zespolenia ośrodków m iejskich z osiedlam i w iejskim i leżącym i w zasięgu ich wpływ ów . W konsekw encji procesy te przyniosą w ykształcenie się now ych zespołów osadniczych. Trzecią kategorię wsi stanow ić będą osiedla w iejskie położone z dala od aglom eracji, pasm in fra stru k u ry technicznej i m iejskich ośrodków gospo­ darczych o pozarolniczym charak terze.

W w yodrębnionych kategoriach wsi urb an izujący ch się w ystępow ać będą określone procesy p rzestrzenne, gospodarcze i społeczne. U rbanizacja p rzestrzen n a w yrażać się będzie planow ą organizacją w iejskiej sieci osie­ dleńczej, skupieniem i uporządkow aniem zabudow y w ew nątrzosiedlow ej, zgodnie z m iejscow ym i planam i zagospodarow ania przestrzennego. U rba­ nizacja gospodarcza stanow ić będzie re z u lta t zaniku fu n kcji rolniczych w osiedlu w iejskim . W sie te cechować będzie w zrost zatru d n ien ia ludności w zawodach pozarolniczych. Jed nak że przew iduje się, iż zm iana zawodu przez m ieszkańca wsi dokona się w dużym stopniu bez jego przenoszenia się do m iasta. P rzew idy w an y rozw ój pozarolniczej działalności gospodar­ czej w e w siach ponadpodstaw ow ych i podstaw ow ych pow inien stw orzyć w a ru n k i do zatru d n ie n ia znacznej rzeszy ludności w iejskiej nie znajdującej swego m iejsca w rolnictw ie. Mimo rozw oju pozarolniczej działalności w poszczególnych g rupach wsi, n ieunik nio ny w ydaje się dalszy odpływ części ich ludności do p racy w m iastach, zwłaszcza w w aru n k ach bliskiego sąsiedztw a. O dpływ ten — to dojazdy do pracy, lub też przenoszenie się

Wiejska struktura przestrzenna., 109

do m iast na stałe. Społeczne efekty postępującej urbanizacji obejm ą nie tylko kategorie wsi urbanizujących się, lecz dotrą w pew nej m ierze rów ­ nież do pozostałych, o charakterze rolniczym. P rzejaw em urbanizacji spo­ łecznej będzie nieustanna dążność do popraw y w arunków bytu, pracy i w ypoczynku mieszkańców wsi, a co za tym idzie — do stopniowego n i­ w elow ania istniejących w ty m zakresie różnic w stosunku do w arunków pracy i życia m ieszkańców m iast.

W konkluzji należy zaznaczyć, iż perspektyw iczne przeobrażenia w stru k tu rz e przestrzennej osadnictw a wiejskiego są uzależnione od po­ stępów w zakresie przem ian w stru k tu rz e agrarnej. Zakładane przez K om isję Planow ania przy Radzie M inistrów przyszłościowe zm iany w stru k tu rz e ag rarn ej — podobnie jak w całej stru k tu rz e przestrzennej osadnictw a w iejskiego — zm ierzają nie tyle do zasadniczej jej przebu ­ dowy, ile do usunięcia widocznych niepraw idłow ości tej stru k tu ry , h a ­ m ujących zarówno w zrost produkcyjności rolnictw a, jak i w ogóle rozwój społeczno-gospodarczy polskiej wsi.

Р Е З Ю М Е Рационализация пространственной структуры ПНР в значительной степени зависит от надлежащего направления ее основного элемента —■ системы разме­ щения населения в стране. Принятый принцип комплексного развития системы размещения населения в стране предусматривает принятие мер по упорядоче­ нию сельской сети размещения населения. Заключение этого микрозвена про­ странственной структуры страны в рамки плановости представляет большую трудность, что прежде всего вытекает из исторического генезиса сельских по­ селений, их тесной зависимости от специфики естественной среды и аграрной структуры. Пространственная дифференциация сельской сети размещения населения требует принятия отдельных исследовательских методов, которые позволили бы оценить существующее положение и дали бы возможность выбрать наиболее обоснованные и реальные направления в развитии системы сельского разме­ щения населения. Кроме того, перспективная модель сети сельского размеще­ ния населения должна быть приспособлена к рамкам концепции пространствен­ ного благоустройства страны, основанной на полицентрической линейно-узловой системе, осью которой будет сеть населенных пунктов, связанных линиями тех­ нической инфраструктуры. Для планового развития сельских населенных пунктов за основу критерия классификации деревни принимается пространственная типология сельского раз­ мещения, существенным исследовательским элементом которой являются эко­ номические факторы, аграрная структура, степень концентрации сельских по­ селений и характер застройки деревни. Дополнением к исследованиям простран­ ственной типологии сельского размещения населения является определение той хозяйственно-административной функции, которую выполняют сельские еди­

110 Urszula Wich ницы, т.е. установление изменений, наблюдаемых в общественно-профессио- нальной структуре сельского населения под влиянием функциональной специа­ лизации сельских поселений. Пригодность пространственной и функциональной типологии сельского раз­ мещения населения велика. Она не только дает возможность оценивать сущ е­ ствующий уровень застройки и урбанизации польской деревни, но и является основой перспективного стимулирования развития отдельных типов сельских поселений в соответствии с местными планами пространственной застройки в том направлении, которое наиболее отвечает деятельности человека. Значение тех изменений, которые произойдут в пространственной структуре размещения сельских поселений, будет заключаться в оптимализации системы их размещения, функционирующей как неотъемлемая часть системы размеще­ ния населения всей страны. Предполагается также, что эти изменения приведут к постоянному стиранию контрастных различий меж ду городом и деревней Z U S A M M E N F A S S U N G

Die Rationalisierung der Raumstruktur des Landes im hohem Mass hängt von der geeigneten Richtung der Entwicklung seines Grundelementes, d. h. von der Siedlungsanrichtung des Landes ab. Das angenommene Prinzip der K om plexentwik- klung der Siedlungsanrichtung des Landes erfordert die Unternehmungen, die auch der Regelung des ländlichen Siedlungsnetz — das Endstück der Raumstruktur des Landes — bietet besonders hohen Grad der Schwierigkeiten beim Versuch seine Entwicklung im Planrahmen aufzufassen. Es kommt vor allem von der historischen Ursprung der Dorf S i e d l u n g e n , von ihrer engen Bedingung von der Eigenart der naturalen U m w elt und der Agrarstruktur hervor.

Die Raum verschiedenheit des ländlichen Siedlungswesen erfordert die Annahme der bestim m ten Forschungsmethoden, die bestehende Lage bewerten lassen und die Auswahl der begründetesten und reellen Richtungen der Entwicklung der ländlichen Siedlungsanrichtung ermöglichen. Das Perspektivm odell des ländlichen Siedlungs­ netzes soll dem Rahmen der Konzeption der Raumordnung des Landes angepasst werden, die sich auf dem polizentrischen Reihen- und Knotenanordniung gründet. Der Grundstock dieser Anordnungskonzeption soll das mit den Zügen der techni­ schen Infrastruktur gebundene Siedlungsnetz bilden.

Für den Bedarf der planm ässigen ländlichen Siedlungsentwicklung, als das Grundkriterium der Klassifizierung von Dörfern nimmt man die Raumtyprologie des ländlichen Siedlungsw esen an, in der u. a. ökonomische Faktoren, Agrarstruktur, Konzentrationsigrad von Landsiedlungen sow ie der Charakter der Dorfbebauung als Untersuchungselem ente von wesentlicher Bedeutung gelten. Als Ergänzung der Untersuchungen der Raumtypologie des ländlichen Siedlungswesen werden die von dörflichen Einheiten ausgeübten W irtschafts- und Verwaltungsfunktionen bestimmt, und folgerichtig die Um gestaltungen der Sozial- und Berufsstruktur der Landbevöl­ kerung festgestellt, die unter dem Einfluss der funktioneilen Spezialisation der Land­ siedlungen vorkommt.

Die Verwendbarkeit der räumlichen und funktionellen Typologie der Land- siedluing ist beträchtlich. Sie lässt die bestehende Bew irtschaftungs- und Urbani- sierungsstufe des polnisches Dorfes bewerten sowie stellt eine Stütze für die perspe­

Die ländliche Raumstruktur und die perspektivischen Richtungen... m

ktivische Stim ulierung der solchen Entwicklung der vereinzelten Landsiedlunigstypen dar, die mit den Ortsplänen der Rauimbewirtschaftung übereinstim men und der Richtung der bisherigen Aktivität des Menschen entsprechen.

Die Bedeutung der Zukunftsveränderungen in der Raumstruktur des Landsie- dlunigswesen wird sich in der Optimalisation des ländlichen Siedlungsanordnung äusserm, die als unzertrennlicher Teil des Siedlungssystem des Landes funktionieren wird. Es ist auch vorausgesehen, dass die betreffende Veränderungen ein Prozess der allm ählichen Verwischung der Kontrastabstände zwischen dem Dorf- und Stadtsiedluing sowie der Abstände von den Lebensbedingungen zwischen den Dorf-