Listy Andrzeja Niemojewskiego do Ludwika Gumplowicza z okresu "Legend" i przekładu "Życia Jezusa" Renana

Henryk Barycz

Listy Andrzeja Niemojewskiego do

Ludwika Gumplowicza z okresu

"Legend" i przekładu "Życia Jezusa"

Renana

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 41/2, 560-581

dni te same ustaw y, jakie z różnym różnego czaśu skutkiem głosił przez osiem wieków w niepodległej Polsce (s. 106).

To nastaw ienie an tykościelne oraz śm iałość w yw odu w płynęły de­

cydująco n a ocenę pracy, odrzucenie jej przez fachow ych referen ­

tów , pow ołanych przez W y d z ia ł2: zaustriaczonego profesora praw a

kanonicznego, U d a lry k a H e y z m a n n a , i m iernego profesora h i­

sto rii p raw a polskiego, P io tra B u r z y ń s k i e g o , k tó rz y zapuszczając

się nie ty le w isto tę w yw odów G um plowicza, ile po d k reślając

wrogie nastaw ien ie a u to ra w obec duchow ieństw a, a n aw et Kościoła,

akcentow ali p ły n ący s tą d b ra k ścisłości i bezstronności badaw czej,

specyficzny dobór źródeł przedłożonych prac. Zbiorow y refe ra t z d a ty

8

łipca tego ro k u, k ry ty k u ją c y niezw ykle ostro w yw ody a u to ra ,

osłodzony b y ł ty lk o końcow ą uw agą o literack ich uzdolnieniach

k a n d y d a ta , podkreślał m ianow icie jasność przedstaw ien ia obu prac,

um iejętn ość k om pozycji..., b y n a koniec p oradzić k a n d y d a to w i szu­

k an ie szczęścia w in n y m dziale w iedzy praw niczej („dass d r Gum-

plowicz seine K rä fte n ic h t in einem an d eren Zweige der K echtw is-

sen sch aft v e rsu c h t h a b e ” ). S ta ł się on p o d staw ą uchw ały W ydziału

z tegoż dnia, odrzucającej h a b ilita c ję w „im ię ścisłości i b e z stro n ­

ności b a d a ń dziejow ych, k tó ry c h przestrzegać w inien W ydział w in ­

teresie praw dziw ie um iejętnego w y k ła d u ”

3

.

1

p

O dm ow a w yw ołała napięcie w alki ze pstrony Gum plowicza,

k tó ry z początkiem ro k u następ neg o (praw dopodobnie 9 stycznia

1869) w niósł przez W ydział „rek u rs albo przed staw ien ie” do M ini­

ste rstw a Oświecenia w W iedniu. W skazyw ał w nim zręcznie, że w p r a ­

cach sw ych nie om aw iał kw estii religijnych, ale zagadnienia z ogólnej

h istorii praw a, k tó re z K ościołem kato lick im m iały luźną styczność

i zajęły ty lk o niewiele stronic w sam ych w yw odach. Zw alczając

z a rz u t tendencyjności, fałszywego przedstaw ienia, n ak rę c a n ia fa k ­

tó w i odpow iedniego p rep aro w an ia źródeł, sam przechodził do a ta k u

2 N a posiedzeniu w dniu 10 stycznia t. r. (ProtoTcoły posiedzeń Wydziału

P rawa 1861/2 —1869/70, tam że).

8 W niosek referentów stw ierdzał, „dass bei dem U m stande als die vorlie­ genden Arbeiten als historische ihrer ausgeprägten Tendenz wegen einen g e­ ringen wissenschaftlichen W ert haben, ihn die Vorträge über allg. Beclit- geschichte nicht anvertraut werden können, weshalb er m it seinem Gesuche abzuweichen” . W dłuższej debacie nad wnioskiem , prof. Fr. Zoll i Szlachtowski proponowali dopuszczenie do kolokwium habilitacyjnego dla ostatecznego przekonania się o uzdolnieniu kandydata, ale wobec sprzeciwu referentów wniosek H eyzm anna i Burzyńskiego przeszedł jednogłośnie (Prot. pos. W y ­

LISTY NIEMOJEWSKIEGO

₅₆₁

i śmiało form ułow ał pod adresem referentów za rz u t przem ilczenia

pew nych kw estii czy celowego rozdm uchania in ny ch (spraw a czy­

nienia różnicy m iędzy katolicyzm em a chrystianizm em , szczególnie

silnie p o dkreślana przez referentów ) i wreszcie wskazyw ał n a isto tn e

cele p rac y o historii Żydów , n a k tó rej — ja k zapew niał — zam ierzał

przeprow adzić przykładow o tezę, że chaotyczne i niekonsekw entne

ustaw odaw stw o względem Żydów w Polsce stanow iło jeszcze jeden

p rzejaw anarchistycznego p ierw iastk a u stro ju politycznego Polski,

k tó ry prow adził do u p a d k u p ań stw a („in welcher die E ech tsfrag e

eine M achtfrage sei” ). E e k u rs, op atrzo n y (w dniu 10 m arca tego

roku) k azu istyczn ą odpow iedzią referentów , odesłany został do Mi­

nisterstw a, gdzie sp o tk ał się z form alnym potraktow aniem , a w ła­

ściwie um yciem rąk , stw ierdzeniem m ianowicie niem ożności m ery ­

torycznego ro zp a try w a n ia spraw y i ograniczenia ko m petencji fa ­

chow ych recenzentów .

Desinteressement ze stro n y M inisterstw a w reskrypcie z 29 kw iet­

n ia t. r. zadecydow ało o dalszych losach Gumplowicza. M ając od ­

ciętą drogę do p racy uniw ersyteckiej w Polsce, po kilku la ta c h dzia­

łalności publicystycznej n a stanow isku red a k to ra K r a j u (1871 — 74),

przeniósł się ostatecznie n a stałe do G razu, gdzie w r. 1876 p rzep ro ­

w adził h ab ilitację, a po przełam aniu nowych trudności ze strony

tam tejszeg o gron a profesorskiego4, o trzy m ał w r. 1892 k a te d rę praw a

politycznego. N iem niej niem ożność poświęcenia się p racy w k ra ju

zostaw iła w um ysłowości Gum plow icza stały uraz psychiczny, k tó ­

rego zew nętrznym w yrazem było to, że od w yjazdu ani razu nie

odwiedził k ra ju 5.

G dy Gumplowicz u św itu zaczynającego się nowego w ieku m iał

już najw ażniejsze b u rze i w alki za sobą, m łodszy odeń o la t trz y ­

4 Z listu K. Chłędowskiego do L. Gumplowicza z 27 X 1889 okazuje się, że pom agał on gorąco Gumplowiczowi w uzyskaniu katedry, m. in. in ter­ weniując u Tadeusza Rittnera, referenta w Ministerstwie Oświaty, który zapewnił go, że „tw oja profesura bardzo mu leży na sercu, chciałby to prze­ prowadzić” , ale wina to głównie opieszałości kolegium profesorskiego i „w iecz­ nej oszczędności” Ministerstwa Skarbu. W liście z 16 VI 1892 radził Gumplo­ wiczowi przyjechać do W iednia, „jak akt z propozycją będzie tu ta j” , a p o ­ przednio (15 V t. r.) w yjaśniał, że musiał sobie „ sw ą k s ią ż k ą z a s z k o d z i ć nie tu taj, ile pom iędzy profesorami w Grazu” . „PoniewTaż zaś — w yw odził Chłędowski dalej — ostatecznie z Grazu wychodzą propozycje na profesurę, w ięc książka zawsze sprawę pogorszyła” .

dzieści bez m ała A. M e m o je w sk i6 w chodził właśnie w epokę szczytow ą

swych bojów o w olną i niezależną m yśl w Polsce. Człowiek postępu,

p o d ejm u jący ju ż w pierw szych swych u tw o rach poetyckich w alkę

przeciw krzyw dzie społecznej („ro m an ty k iem społecznym “ nazw ie go

W . F eld m an ), b y ł jednocześnie M em ojew ski z głębi duszy — m im o

buńczucznego d e k la m ato rstw a — racjo n alistą. T en to racjonalizm

w yprow adzi go rychło n a drogę daleko idącej k ry ty k i katolickiego

sy stem u wierzeń, pchnie go — jak że spóźnionego spadkobiercę

niem ieckiego i francuskiego pozytyw izm u religijnego, dzieł F r.

S trau ssa i E e n a n a — do nowego, czysto ludzkiego ujęcia postaci

C hrystusa.

P ierw szym w alnym krokiem , k tó ry n arobił wówczas ty le w rzaw y

w społeczeństw ie polskim , było ogłoszenie Legend. M e dopuszczone

przez k o nsystorz w arszaw ski do d ru k u w K rólestw ie Polskim , u k a ­

zały się one w r. 1902 n ak ład em H . A ltenb erg a we Lwowie. Skonfis­

kow ane przez p ro k u ra tu rę au stria c k ą , zostały im m unizow am e drogą

in terp elacji poselskiej w parlam en cie au striack im (odczytano je

wówczas w całości z try b u n y ), co um ożliwiło ponow ne ich w ydanie pod

w ym ow nym ty tu łe m , T ytu ł skonfiskow any 7, we Lwowie w r. 1903

nak ład em Polskiego T ow arzystw a N akładow ego. P o sy p ały się p ro ­

te sty , w ycieczki polem iczne i gorączkow a a g ita cja ze stro n y części

społeczeństw a. M e ugiął się M em ojew ski pod obuchem k o n c e n try ­

cznych atakó w , lecz p o d jął zaciętą w alkę, k tó re j dram aty czn e

epizody naśw ietla częściowo niniejsza korespondencja.

W yrósłszy dość niespodzianie dzięki Legendom n a „polskiego

E e n a n a ” , przez przeszło la t dziesięć b ył M em ojew ski jed n y m

z czołowych szerm ierzy w olnom yślicielstw a polskiego, którego p ro ­

pagandzie poświęcił w y daw an ą przez siebie od końca r. 1906 M y ś l

N i e p o d l e g ł ą i osobno do niej dodaw ane tom iki. P ogrążyw szy się

z nam iętnością w walce, rzucał M em ojew ski raz po raz nowe pism a,

bro szu ry i rozpraw y, będące częściowo owocem studiów naukow ych,

a m oże więcej jeszcze w ytw orem dążności publicystyczno-polem icz-

n y ch i a g itacy jn y ch . N iektóre z nich w yw ołały wiele w rzaw y i uległy

k onfiskacie: w r. 1907 rzecz O pochodzeniu naszego Boga (w ydanie

M y ś l i N i e p o d l e g ł e j ) ; dalej Objaśnienie katechizmu, W arszaw a

1907 (wyd. M y ś l i N i e z a l e ż n e j ) , k tó re naraziło go n a dotkliw e a ta k i

6 Twórczość N iem o jewskiego przypom niał ostatnio J. Krzyżanowski. 7 Jednocześnie, (r. 1902) postępow a K r y t y k a krakowska pod redakcją W . Feldm ana ogłosiła w związku z tym ankietę pod wiele m ówiącym tytułem :

LISTY NIEMOJEWSKIEGO

₅₆₃

polem iczne (ks. Ig nacy Charszewski, Wtóra podróż do Ciemnogro­

du z powodu zamachu na Tcatechizm, W arszaw a 19 0 9 8 ; Katechizm

wolnego myśliciela, 1914). N iektóre z utw orów cieszyły się dużym

w zięciem : rozpraw a Bóg Jezus w świetle badań cudzych i własnych

(W arszaw a 1909) doczekała się przek ładu niemieckiego (Gott Jesus

im Lichte fremder un d eigener Forschungen, M ünchen 19 1 0 )9. Zagłę­

biając się coraz więcej w przedm io t dokonał naw et N iem ojewski

przek ład u h istorii żydowskiej Jó zefa Flaw iusza.

O tóż n a te j drodze bezkom prom isow ej p ro pagan dy wolnom y-

ślicielstw a zetk n ął się Niem ojewski zaraz w jej początkach z L .G um -

p lo w icz e m 10. P la tfo rm ą , n a k tó rej n astąpiło zbliżenie, b yła p o ­

śm ie rtn a spuścizna dziejopisarska sy n a L udw ika Gum plowicza,

m łodo zm arłego (śm iercią sam obójczą) M aksym iliana (1864—1897),

a właściwie jed n a tegoż rozpraw a o konflikcie Bolesława Śmiałego

ze Stanisław em Szczepanowskim.

M aksym ilian Gumplowicz, w ychow anek U n iw ersytetu W iedeń­

skiego i (częściowo) Lwowskiego (tu jako uczeń K sawerego Liskego

i T adeusza W ojciechow skiego11), łącząc z um iejętnością k ry ty c z n ej

analizy te k s tu źródłowego śmiałość przypuszczeń i oryginalność

spojrzenia historycznego n a procesy dziejowe, ze szczególną lubością

zajm ow ał się rozw iązyw aniem n ajb ard ziej ciem nych i zawiłych zagadek

z pradziejów Polski, tak ic h ja k osobistość Galla A nonim a, spraw a

istn ien ia obrząd ku słowiańskiego, p o lity k a w ew nętrzna pierw szych

P iastó w , a w śród nich tak ż e rozśw ietleniem spraw y św. Stanisław a.

W iadom o, że ju ż od czasów N aruszew icza i T. Czackiego p rzyk uw ała

ona uw agę b adaczy dziejów, a k a żd a generacja h istoryków polskich

staw ała przed ty m zagadkow ym w ydarzeniem , sta ra ją c się dać w łasną

jego in te rp re ta c ję (Lelewel, A. Bielowski, K om arnicki, F r. Stefczyk)

w oparciu o tajem n iczy i niejasny przekaz G alla: negue episcopum

8 N a co odpowiedział Niem ojewski broszurą: Sprawa Legend i objaśnienia

katechizmu. Przyczynek do dziejów kultury w Polsce na początku X X stulecia.

9 Studium drugim b yło: W arum eilten die Jünger nach Emm, aus ?. Frank­ furt a. Main 1911.

10 Swój stosunek do religii określił Gumplowicz w rozprawie : Glaube und

W issen (odb. z czasopisma D e u t s c h e W o r t e , 1896): „Unser Gott thront in

unserem Herzen; er ist die W a h r h e it und das r e in e G e w is s e n . Er leistet uns ganz dieselben Dienste wie jeder andere Gott seinen Gläubigen, ja, er hat vor allen anderen noch gewisse grosse Vorzüge” (s. 5) — był to zatem deizm.

11 Por. szczegółową jego biografię w druku : Biblioteka Polska w W iedniu.

traditorem excusam us. . . 12 D ługi czas m iała ona jed n a k asp ek t czysto

eru dy cy jn ej egzegezy te k s tu Gallowego i dopiero n a przełom ie w. X I X

i X X o trzy m ała dość niespodzianie pub licy sty czn y w yraz walki

św iatopoglądow ej dw óch obozów : ultram o n tań sk ieg o i zachow aw ­

czego oraz postępow ego i wolnomyśUcielskiego.

J e d n ą z pierw szych prób w yzyskan ia spraw y św. Stanisław a dla

celów p u blicy sty czn y ch było w ystąpienie A. Niem ojewskiego z a r­

ty k u łe m Wobec historii n a łam ach P r a w d y Św iętochow skiego z 14/27

w rześnia 1902, t. X X I I , n r 39, s. 463, w oparciu o dociekania

h istoryczne M. G um plow icza. K w estii te j poświęcił M. Gum plowicz

osobną rozpraw ę, ogłoszoną w r. 1898 w K w a r t a l n i k u H i s t o ­

r y c z n y m (Bolesław Śm ia ły i biskup Stanisław ) oraz jednocześnie

w d o d a tk u do p o śm iertnie ogłoszonych jego studiów historycznych

Z u r Geschichte Polens im M ittelalter, In n sb ru c k 1898, s. 2 3 9 —258.

W pu b licy sty ce polskiej przeszło to bez echa. D opiero in n a re ­

d a k c ja tej rozpraw y, ogłoszona przez K r y t y k ę W . F eld m an n a,

m iała ro zp ętać w alkę, k tó rej część d ru ga ześrodkuje się w polem ice

ze S zkica m i z jedenastego w ieku T. W ojciechow skiego. T a to ro z­

p raw a G um plow icza s ta ła się dla N iem ojew skiego dogodnym p u n k ­

te m zaczepienia. W a rty k u le sw ym p rzy stą p ił a u to r Legend do ro z­

p raw ien ia się z p o p u larn y m ujęciem spraw y św. Stan isław a i p a n u ­

jący m dw oistym n a n ią spo jrzen iem : raz uznaw an iem b isk u p a k r a ­

kowskiego za świętego narodow ego,to znow u pasow aniem B olesław a

Śm iałego n a p rzedstaw iciela a n ty rz y m sk ich dążności Polski. Nie

chodziło w ty m w y p a d k u N iem ojew skiem u w yraźnie o przep ro w a­

dzenie te z y o zdradzie św. S tanisław a, czy w ogóle o obalenie „m ig­

dałow ego” — ja k się w yraził — poglądu J . Szujskiego n a spraw ę

m ęczeństw a, skoro podnosił, że k o n flik t k ró la z b iskupem wyrósł

n a tle ob rony o b rzą d k u słowiańskiego i niezależności K ościoła p o l­

skiego od k u rii rzym skiej przez Stanisław a Szczepanow skiego. Co

w ięcej,^stw ierdzał N iem ojew ski wręcz, że zw ycięstwo idei Szczepa­

nowskiego obroniłoby n as od opłakanej epoki jęzu ity zm u , szerzą­

cego kosm opolityzm katolicki, n ieto le ra n cję szlach ecko -arystok ra­

ty czn ą.

K am ieniem ob razy okazała się zatem te n d e n c ja b u rzen ia legendy,

a przede w szystkim - ukazan ie u ltra m o n ta n iz m u jak o siły wrogiej

narodow i polskiem u i idei poro zu m ienia słowiańskiego.

LIST Y NIEMOJEW SKIEGO

565

W ystąp ien ie К iemoj ewskiego wniosło po niedaw nych Legen­

dach w w arszaw skie sfery zachow aw czo-nltram ontańskie olbrzym ie

poruszenie i ferm ent. W obronie uświęconej tra d y c ji w ystąpił anoni­

m ow y p u b licy sta, u kry w ający się p o d inicjałam i B . S., z sążnistym

arty k u łem Wobec historii i logiki w konserw atyw no-katolickim S ł o ­

w i e (2/15 i 3/16 października 1902, n r 237 —8), w k tó ry m porów nu­

ją c Eiem ojew skiego ze zd rajcą Badziejow skim , dla p ry w a ty nie w a ­

h a ją c y m się przed z d ra d ą własnej ojczyzny, zarzucił autorow i Legend

k o m p le tn ą nieznajom ość lite ra tu ry historycznej, całkow ity b ra k

o rien tacji w p o ruszanym przedm iocie, nam iętność polem iczną

i w ogóle targn ięcie się n a spraw y „z b y te m i pom yślnością

ogółu zw iązane” oraz „w yciąganie wniosków a k tu a ln y ch z jak ie ­

goś nie stw ierdzonego przypuszczenia o w ypadku sprzed w ieków” ,

tw orzenie jeszcze jednej legendy o u p a d k u Polski n a sku tek zabójstw a

Stanisław a Szczepanowskiego przez Bolesława Śmiałego i z a tra ty

żyw otnej idei słowiańskiej w Polsce.

O stre w ystąpienie p u b licy sty S ł o w a pchnęło M em ojew skiego

do odpowiedzi polem icznej (Ludziom zlej woli, P r a w d a , 12/25 p a ź ­

dziernika, n r 43, s. 510—11), w k tó rej odpierając z a rz u t nieuctw a, roz­

m yślnego preparow an ia i fałszow ania historii, nie tylko bron ił tezy

o istn ien iu o b rząd ku słowiańskiego w Polsce, gorąco spierał się o słusz­

ność w niosku Gum plowicza, ale staw iał p o d jętą przez siebie walkę

już n a szerszej platform ie zasadniczego przeciw ieństw a m iędzy si­

łam i p o stęp u i w stecznictw a.

Bo ja was znam nie od dzisiejszego pokolenia — pisał. — Co w y urządzacie m nie dziś, to wasi poprzednicy urządzili mojemu ojcu niegdyś. Bo gdy po uwłaszczeniu chłopów razu pewnego zebrała się szlachta i mimo ciężkich czasów wnosiła zdrowie różnych panów „A dolfów ” i panów „Mi­ chałów ” , Ojciec mój, aczkolwiek uwłaszczeniem bardzo na m ajątku zu ­ bożał, wniósł zdrowie nowych obyw ateli włościan, byśm y ich nareszcie za braci uznali. Więc zaraz poszły huki po kraju: traditor — traditor — i tylko niepokalany charakter Ojca mojego zmusił ty ch ciem nych ludzi do m ilczenia.... K ażdy triumf europejskiej nauki — rzucał dalej w twarz zachowawczym publicystom — każdy przewrót w poglądach na świat za­ krywaliście waszym i deskami, każdą prawdę naukową zam ykaliście naj­ pierw na klucz, a piszecie tylko to, co raczy zezwolić bieżący proboszcz parafii S ł o w o .

szerm ierzam i p o s tę p u : M em ojew skim i L. Gum plowiczem . Ciekawy

te n dwugłos literacki, trw a ją c y do p odróży M em ojew skiego do

P a le sty n y i E g ip tu w r. 1904, rzuca nieco św iatła n a w alkę dwóch

obozów w Polsce : postępow ego i zachowawczego, a zarazem stanow i

on c h a ra k te ry sty c z n y przyczy nek do naszej m yśli racjonalistycznej

w z a ra n iu bieżącego wieku.

H enryk Barycz

1

W a r s z a w a , d n ia 2 0 p a ź d z i e r n i k a 1 9 0 2 . K r u c z a 4 6 . W ielce Szanowny P anie Profesorze1

List Pana Profesora będzie dla mnie drogą pam iątką, bo skoro człowiek głębokiej w iedzy daje mi poparcie moralne, to mogę śmiało i z otuchą w sercu odpierać napaści konserwatywnej prasy warszawskiej. W łaśnie S ło w o p o­ mieściło dwa sążniste artykuły przeciwko mnie z powodu felietonu Wobec

historii. Traktuje m nie jak Radziejowskiego, jak zdrajcę, którego W a r s z a w s k i

D n i e w n i k 2 za ,,odw agę” pochwalił, zarzuca mi nieuctwo i jednym słowem denuncjuje mnie przed polską społecznością. Ale w ątpię, czy im moja odpowiedź sm akować będzie. Odpowiedź tę składa już drukarnia P r a w d y . O ile cen­ zura nie porobi dziur, będzie to policzek dla nich. N ie jestem wprawdzie historykiem , ale dla odparcia ich zarzutów wystarcza naw et felietoniście się­ gnąć do skromnej domowej biblioteczki. Ci szczególni patrioci, którzy jeszcze dwa lata tem u „szyli nićm i białym i u god y” , chw ycili nagle kłębek ultra- czerwony i pęcznieją jak indyki. A le w W arszawie m inęły czasy ich bezw zględ­ nego panowania, m am y tu dość um ysłów św iatłych, liberalnych, na których poparcie liczyć można. A gdyby naw et nikt za nam i nie stanął, to i tak swoje robić będziemy.

Niechaj mi wolno będzie w yspow iadać się Panu Profesorowi, dlaczego tak mnie zajęła praca śp. Syna Pańskiego. Jeszcze na w szechnicy dorpackiej zajmowałem się sporem B olesław a Śmiałego z biskupem krakowskim, gdyż szkicowałem dram at. Ale, n iestety, obracałem się w błędnym kółku dom nie­ mań (jak zresztą wielu), nie m ogąc trafić w sedno. Rzuciłem ted y szkice do ognia. Dopiero genialny pom ysł śp. Maksa rozjaśnił jak błyskawica tę noc dom ysłów i nagle w szystko stało się jasne, proste, konsekwentne. I gdy od­ czytuję L e le w e la 3, Bielowskiego 4, K om arnickiego6 etc., odbieram wrażenie, że oni już zatoczyli koło, tylko centrum tego koła w ym acać nie m ogli. U czy-1 Z w yjątkiem listów nr 5 i czy-12, pisanych odręcznie, w szystkie inne p i­ sane są na m aszynie.

2 W artykule : P raw da o św. Stanisławie, nr 259.

3 W dziele : Polska wieków średnich. T. 2. Bolesława Śmiałego wpadek. Poznań 1856.

4 Synowie Chrobrego. P is m o z b io r o w e O h r y z k i. Petersburg 1859. 3 Zygm unt K om arnicki (1812 — 83), autor rozprawy: Św. Stanisław i B o­

LISTY NIEM OJEW SKIEGO

567

nil to śp. Syn Pański. Podziwiam jego intuicję i wiedzę, a z wyżej przytoczo­ nych powodów czuję dla niego wprost wdzięczność.

Pracę o B alduinie Gallusie znam 6, ale ponieważ w tym czasie mieszkałem na prowincji i nie mogłem śledzić za wszystkim , co się do tej sprawy odno­ siło, więc nie czytałem głosów Laguny i Pawińskiego. B yłbym bardzo obowią­ zany Panu Profesorowi za wskazówkę, gdzie mógłbym to odnaleźć, gdyż S ło w o tym i uczonym i się szczyci, więc można będzie zamknąć mu usta ich nazwiskami.

W tej chwili przynosi mi listow nik odbitkę D ie Quellen des Balduin Gallus. Składam Panu Profesorowi za to serdeczną podziękę.

Z najgłębszym szacunkiem, sługa Andrzej Niemojewski 2

W a r s z a w a , d n ia 25 p a ź d z i e r n i k a 1 9 0 2 r. K r u c z a 4 6 . W ielce Szanowny Panie Profesorze

Otrzymałem list Pana Profesora z d. 22 bm., a także pracę o studiach śp. Syna, odbitkę z P r a w d y , w ycinek z K r a ju , wreszcie dziś Leben und

Schicksale Balduin. Za to w szystko serdecznie dziękuję. Wprawdzie nie m o­

głem z tego skorzystać w tej chwili, gdyż moja łokciowa odpowiedź S ło w u została napisana przed tygodniem , a ukazała się w dzisiejszym numerze P r a w d y (który redakcja w ysyła Panu Profesorowi), ale przypuszczam, że przeciwnicy nie zam ilkną i że z tego materiału będę musiał czerpać w czasie bardzo bliskim . N ie wiem, czy odpowiedź moja zadowolni Pana Profesora; można to było napisać mądrzej i gruntow niej; proszę ją czytać pobłażliwie; ale nieraz wolałem czerpać argumenty z książek obozu przeciwnego, zresztą nie jest to rozprawa historyczna, tylko „odpow iedź” felietonowa. Chodziło mi także o to, aby tym panom ze S ło w a przypomnieć ,,łuk tryum falny” i „delegację” , bo to, co mnie zarzucają, że mówię, to oni r o b i l i 7. D ziś chw y­ tają każdą sposobność, aby zatrzeć ślady niedawnej p olityki, a tak niefortun­ nej, która biednego Prusa przyprawiła o zupełną utratę popularności, zwich­ nęła go i zniechęciła do pracy. Na szczęście warszawscy wstecznicy nie mają dziś ludzi zdolnych i silnych; żyją jak głodzony tłuścioch z dawniej nagro­ m adzonego sadła. Jednego szczerze żałuję, że w mej odpowiedzi (naturalnie za zezwoleniem Pana Profesora) nie pomieściłem wiadomości, że śp. Maksy­ milian zostaw ił dyspozycję publikacji rękopisów; S ło w o bowiem z właściwą sobie perfidią podsuwa m yśl, że te rękopisy b yły świstkam i „prawdopodobnie” przez autora lekceważonym i i nie przeznaczonymi do druku ; wprawdzie

e Osobie Galla i jego kronice poświęcił M. Gumplowicz kilka studiów :

Bischof Balduin Gallus von K ruszw ica, Polens erster lat. Ghronist (S p r a w .

A k a d . U m i e j , w W ie d n iu , 1895); Leben und Schicksale d. B alduin B i­

schofs v. Kruschw itz, Z e it s c h r . f . G e s c h ic h t e P o s e n X Y I, 1901, i odb. ; Żywot B aidw ina Gallusa, A t e n e u m , 1901, i' odb.; D ie Quellen des B alduin Gallus ( M i t t e ilu n g e n d e s I n s t i t u t s f . o e s t e r . G e s c h i c h t e , t. X X III

zdążyłem w dopisku umieścić, że w yszła nowa rzecz z teki pośmiertnej, ale to za mało. Rozumiem, co to b ył za gm ach pracy, szperań i rozmyślań. Nie mam pojęcia, jaki obrót weźm ie sprawa, czy będą jeszcze napadać, czy nie; w każdym razie nie chciałbym szafować tym argumentem bez zezwolenia Pana Profesora.

U waga Pana Profesora, iż przykro mu, że na mnie teraz zwala się odium w steczników , bardzo m nie chw yciła za serce, ale dla uspokojenia skrupułów Pana Profesora wyznam , że m nie w tej chwili nic więcej zrobić nie m ogą nad to, co już zrobili. Z powodu moich Legend (o Chrystusie) pow stało w lu ­ tym br. istn e piekło, w trzech dzielnicach Polski zawrzały dewotki oburzeniem, księża w yklinali mnie po ambonach, bigotki zbierały do P u z y n y 8 podpisy (niekiedy po 400), książkę skonfiskow ano, sądzono w sądach karnych, in ter­ pelowano w parlam encie, niejaka A ntonina M achczyńska puściła nawet w kurs wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej z wierszem przeciwko mnie, w k tó ­ rym nazyw a mnie zdrajcą kraju, targowiczaninem itp . Jednym słowem, p rzy­ był piekłu polskiem u now y diabeł w mojej osob ie9. Ale z drugiej strony miałem od inteligencji piszącej i nie piszącej ty le dowodów sym patii, poparcia i obrony, że bynajmniej nie uważam się za ofiarę. Siedziałem w cytadeli, dotąd jestem pod dozorem policji, że m i nie wolno ruszyć się za rogatki W arszawy bez specjalnych zezwoleń, pracuję szczerze, więc jeżeli mnie ciem ni ludzie robią zdrajcą, to cóż ja na to poradzę! Przestałem po prostu „czuć” ten zarzut.

D n i a 2 6 p a ź d z i e r n i k a .

N ie dokończyłem wczoraj listu, a dziś nadszedł od Pana Profesora list drugi. Zawiera on znowu w iązankę cennych w iadom ości i wskazówek. N a razie chowam to jako m ateriał do obrony, a — o ile mi się to w szystko dobrze w głowie ułoży — to m oże napiszę do P r a w d y lub G ło s u duży artykuł na kilka numerów, albo broszurę, bo już m nie nawet spotkała propozycja co do tej ostatniej. Nasza prasa liberalna zdaje sobie dokładnie sprawę z tego, że księża i dewotki zanadto u nas rządzą i że trzeba ich porządnie gnieść. O św. Stanisławie n iestety prawie w szyscy wiedzą tyle, ile powiedzieli im księża, ale chętnie słuchają. Jakie bajki rozsiewają nasi duszpasterze o Gal­ lusie, niech zaświadczy fakt, iż, nauczyciele po seminariach duchownych d o­ wodzą, że słowo traditor było tylk o zanotowane przez Gallusa na m a r g in

e-8 Jan P uzyna (1842 — 1911), od r. 1895 biskup krakowski, od 1901 kardynał.

9 M am y przed sobą w ydanie późniejsze tego obrazka, z im p rim a tu r: „W olno drukować. Lw ów, 6 m arca 1903 r. f Józef, A rcybiskup” . Na odwrocie obrazka wiersz Zetrą głową wąża, pod tekstem podpis: A ntonina M a c h c z y ń s k a . Oto w ersety, do których N iem ojew ski czyni aluzje:

LISTY NIEM OJEW SKIEGO

₅₆₉

s i e 10. Alumni w szystkiem u wierzą, dorośli śpiewają: „puch czarny, puch miękki pod głowę podłóżm y, śpiewajm y, a cicho, nie trwóżm y, nie trw óżm y!” W ięc taka bomba o słowiańskim obrządku to po prostu skandal. Ale Świę­ tochow ski słusznie zauważył, że nasze w alki są niczym w porównaniu z w al­ kam i za jego czasów. „W y — powiada — jedziecie dziś na resorach” . I ma rację. A rtykuł S ło w a jest plugaw y, a jednak są tam zastrzeżenia, gdyż wiedzą, że m amy tu, w W arszawie, już dużo takich, którzy nas słuchają bacznie.

Raz jeszcze najserdeczniej dziękuję Panu Profesorowi za tak rozległe inform acje, że się tak wyrażę: za to uzbrojenie do walki. Przemówiło d o­ piero S ło w o ,' a są przecież jeszcze P r z e g l ą d y K a t o l i c k i e , K r o n ik i R o d z in n e i zuchwałe K u r ie r y . Może po moim artykule dadzą spokój, a m oże nie, trudno przewidzieć. W każdym razie mam w ręku tyle dzięki Panu Profesorowi, że oczekuję spokojnie dalszej bomby.

Z najgłębszym szacunkiem i poważaniem Sługa

Andrzej Niemojewski 3

W a r s z a w a , d n ia 29 p a ź d z i e r n i k a 1 9 0 2 . K r u c z a 4 6 . W ielce Szanowny Panie Profesorze

Wczoraj otrzym ałem list z d. 26 wraz z wycinkami sprawozdania w A l i g . Z e i t u n g i odpowiedzi księdza C hotkow skiego11, dziś zaś kartę pocztow ą z d. 27 br. Szczęśliwy jestem niezmiernie, że replika moja spodobała się Panu Profesorowi. D otąd w innych pismach cicho, może tygodniki później w ytoczą działa. U m yśliłem napisać albo obszerny artykuł, albo też broszurę o śp. M aksymilianie, więc nadesłany przez Pana Profesora m ateriał zostanie zu ­ żytk ow an y w ten sposób. Potrzeba mi tylko niektórych szczegółów i dat, t y ­ czących osobistości, a m ianowicie : ile miał lat, gdzie i kiedy studiow ał, kiedy bronił rozprawy doktorskiej, kiedy został w W iedniu lektorem i jak długo nim był, jakie prace ogłosił za życia, a co dotąd zjawiło się w druku z teki pozgonnej. Będę Panu Profesorowi bardzo wdzięczny za krótką notatkę tego rodzaju. Będę się starał na kanwie tych dat przedstawić treść jego badań, a także przytoczyć wygłoszone o nim opinie świata naukowego. Jestem prze­ konany, że m łodsze pokolenie chętnie posłucha relacji mojej, którą postaram się napisać m ożliwie gru n tow nie12.

10 Chodzi tu o znany ustęp z kroniki Galla (I 27): „Neque enim tradi- torem episcopum excusamus, neque regem vindicantem sic se turpiter com- m endam us, sed hoc in medium deseram us...”

11 Ks. W ładysław Chotkowski (1843 — 1926), profesor historii K ościoła w Uniwersytecie Jagiellońskim.

12 Tej zamierzonej rozprawy o osobie i puściźnie naukowej M. Gumplo­ wicza, o której mowa również w dalszych listach, Niemojewski, zdaje się, nie napisał. N atom iast w tejże P r a w d z ie w roku następnym (nr. 31 z 19 V II/ 1 V III, s. 368) ukazał się artykuł sygnowany literą H„ pt. Prace М аха

Gumplowicza, krytycznie odnoszący się do wyników jego badań dziejowych,

Kaz jeszcze dziękuję za pochwałę mej repliki, która m a dla mnie w ielką w artość bez względu na to , że w grę wchodzi Syn N ieboszczyk, bo wierzę w to silnie, że gd yby N ieboszczyk nie miał racji, to Pan Profesor nie bro­ niłby jego tez.

I zdaje mi się, że znowu sprawdzą się słowa Goethego i że jene K ra ft,

die stets das Böse w ill und stets das Gute schafft, a więc oponenci ze S ło w a

etc. hałasam i swoimi przyczynią się tylko do rozgłoszenia prawdy i wkucia jej w głow y ludzkie.

Z najgłębszym szacunkiem, sługa

Andrzej Niem ojewski 4

W a r s z a w a , d n ia 2 l i s t o p a d a 1 9 0 2 . K r u c z a 4 6 . W ielce Szanowny Panie Profesorze

Z Prusem była historia taka. Jako tygodn iow y kronikarz K u r ie r a C o ­ d z i e n n e g o , zyskał sobie swego czasu niesłychaną popularność felietonam i pełnym i dowcipu i w erwy. Pow ieści jego, przesiąknięte ideam i hum anitarnym i, ryw alizow ały nawet do pewnego stopnia z powieściami Sienkiewicza. Człowiek kryształow ego charakteru, łagodny postępow iec, chadzał jednak codziennie „na partię szachów” do S ło w a , które też wywierało na niego w pływ owej kropelki po kropelce, drążącej kam ień. P oeta w rozprawach ekonom icznych i ekonom ista w powieściach, doktryner, a naw et marzyciel, napisał F araona13, wielką aluzję do stosunków polsko-rosyjskich; rozkochał się przy tym w b o­ haterze „dziecięcej swej fan tazji” , faraonie, oświeconym despocie, a nieszczęście chciało, że niebawem znalazł śród żyjących inkorporację swego pom ysłu w oso­ bie Mikołaja II. Gdy bowiem cesarz w stępował na tro n 14, rozeszła się pogłoska, że jest to władca zasad liberalnych, że w ywróci do góry nogam i system A le­ ksandra III. Publiczność nasza, do podobnych ułud niesłychanie pochopna, urządziła ni stąd ni zowąd dem onstrację w teatrze. Gdy z powodu św ięta dworskiego zagrano hym n Bose, cesarza chroń, publiczność, wbrew d otychcza­ sowym zwyczajom zjaw iw szy się w teatrze dość wcześnie, poczęła bić ow a­ cyjnie oklaski i po odegraniu zażądała powtórzenia hym nu. Szły głosy po W arszawie: „niech wie, że oceniam y dobre chęci, że nie jesteśm y nieubła­ gani z zasady ; niech się zbliży do nas, niech wysłucha naszych skrom nych żądań” . Te ułudy m iały jakąś głębszą p odstaw ę; nawet czynow nictw o u le­ gało mniemaniu, że nastaje nowa epoka; w zarządach gm innych, w biurach pow iatów i gubernii panowała przez trzy dni literalna anarchia. N ik t nie w iedział, czego się trzym ać, każdy drżał. Ale już po owych pierwszych trzech dniach, trzech dniach nie w przenośni, ale liczonych ściśle, nastąpiła orien-podkreślający obok „ogromnej jego w iedzy, bystrości, śm iałości przypuszczeń, oryginalności domniem ań” nade w szystko nadzwyczajną wyobraźnię h isto ­ ryczną, a w wywodach naukowych sztuczność konstrukcji. „Głównie jego znaczenie dla historii polega — stwierdzał autor — na zajęciu odmiennych punktów wyjścia, z których nauka niezawodnie skorzysta” .

LISTY NIEMO J E WSKIEGO

571

tacja; powiał jakiś wiatr wiadom ości i uspokoił urzędników. Ale nie doszło to do wiadomości opinii publicznej, która w dalszym ciągu m iała powody łudzić się dziecinnie. Po okropnych rządach H u rk i15, który gadać nie chciał nawet z arystokratami i arcybiskupem , nastał „w esoły pasażer” S zu w ałow 16, który pił w teatrze szampana i machał na wiele rzeczy ręką, po nim zaś w stąpił na tron warszawski Gruzin, Im m eretyń sk i17, gładki, mądry i przebiegły dyplom ata, który w jednym palcu miał więcej wiadomości niż w szyscy m i­ nistrow ie razem. On począł zapraszać do siebie panów, urządzać bale; pod jego rządami udało się przeprowadzić kwestię pomnika Mickiewicza i p o­ litechniki warszawskiej. Kosnący pod ziem ią socjalizm pouczył go, gdzie żarzy się polska kwestia. Cóż panowie, cóż księża i szlachta! N a nich można się oprzeć, „oni nam pomogą do przeprowadzenia naszych zam iarów” — pisał w tajnym memoriale do cesarza, który to memoriał został potem wykradziony i w Londynie w yd ru k ow an y18. Kuratoria trzeźwości i teatr ludow y dopeł­ niły reszty. W jazd cesarza do W arszawy był punktem kulm inacyjnym w y ­ buchu uczuć ugodowych. Zaledwie kilku ludzi w W arszawie nie uległo tej politycznej hipnozie. N iektórzy w wyrażaniu uczuć wiernopoddańczych p o ­ sunęli się tak daleko, że nawet cenzura musiała rękę na tym położyć. Ga- w a le w ic z 19 chciał napisać w T y g o d n i k u I l u s t r o w a n y m : „N ajjaśniejszy Panie, naród polski jest dziś białą kartą, na której w ypiszesz, co ci p odyk ­ tuje tw oje uczucie sprawiedliwości” . Im m eretyński tego wyznania nie puścił. N ow y zachw yt. Ale tym czasem w niższych warstwach ludności nie znalazły te zachw yty oddźwięku. Ciemny gmin bardzo sceptycznie zapatryw ał się na p obyt cesarza w Warszawie, a nawet mniemał, że pieniądze, które zebrano na politechnikę, b y ły łapówką, daną cesarzowi, „aby sobie odjechał” ! Prus chodził po Warszawie z notatnikiem , odczytując „dobrodziejstwa ugody” : pomnik Mickiewicza, politechnika, zatwierdzenie kilku stowarzyszeń, teatr ludow y, zabawy ludowe, kuratoria trzeźwmści etc. etc. „Czego pan chcesz?” — pytano go. „Żeby nas mniej bili” — odpowiadał. Stąd powstała wersja, że gd y Mickiewicz cierpiał za m iliony, Prus miał stracha za miliony. Ale powoli, powoli pryskała ułuda, w szystko wracało do dawnego, a przemarsze wojska pod ­ czas odsłonięcia pom nika Mickiewicza i fum y pokazywane W arszawie przez Im m eretyńskiego, który darować sobie nie mógł, że przed tą całą sprawą nie przeczytał trzeciej części D ziadów, rozjątrzyły dawną ranę. Ugodowcy zaczęli tracić mir, ludność opam iętała się, liczne aresztowania i rewizje, a następnie

15 Osip Hurko (1828 — 1901), gen.-gubernator warszawski w latach 1883 — 1894, zaznaczył się jako bezwzględny rusyfikator.

16 Hr. Paw eł Szuwałow (1830—1908), w latach 1894—1896 gen.-guberna­ tor warszawski.

17 Ks. Aleksander Im eretinski Bagration (1837 — 1900), od r. 1897 gen.- gubernator warszawski.

18 Dokumenty tajne... rządu rosyjskiego w sprawach polskich, drugie wyd. Londyn 1899.

19 Marian Gawalewicz (1852—1910), powieściopisarz, poeta, publicysta, reżyser i dyrektor teatru, za pobytu w Warszawie, 1876— 1900, współpracow­ nik wielu pism ( K u r ie r W a r s z a w s k i, K ł o s y ) , redaktor T y g o d n i k a I l u ­

s t r o w a n e g o (do r. 1898), potem T y g o d n i k a P o l s k i e g o .

cały szereg nowych represalii, w szystko to otrząsnęło ogół z owej hipnozy, ogół z w yjątkiem nieszczęsnego Prusa, który w cesarzu wciąż jeszcze widział swego faraona. P oczęto go wreszcie prosić, aby bodaj zam ilkł, jeżeli nie m oże zmienić zdania. Uparł się. W tedy poczęły chodzić do niego delegacje rzem ieśl­ ników etc. z przedstawieniam i. ,,M yśmy pana jak ojca kochali, a pan teraz takie rzeczy w ypisuje na tem at u g o d y ” . Przykrości te m nożyły się i zniechę­ cały go. Jubileusz jego był słaby, opinia szanowała człowieka, ale straciła do niego entuzjazm . U godow cy poczęli „szyć innym i nićm i” , Prus, który był jedynym uczciw ym człow iekiem śród nich, nie m ógł zrozumieć zm iany frontu, w ięc pozostał na boisku sam , w yszydzany, w yśm iew any, bagatelizowany. Jest to prawdziwa tragedia „p oety w ekonom ii i ekonom isty .w poezji” . Oto kilka przykładów : Zam iast pom nika Mickiewicza, do którego wrzał naród, proponował w ystaw ić szpital; p otępiał poezję, wszelki zapał; m yjcie się, czeszcie, zakładajcie przytułki i straże ogniowe, a nie słuchajcie różnych

Fary sów, którzy po p u styn i latając gonią jakieś fantasm agorie. Mnie oso­

biście niesłychanie żal tego zacnego człowieka. Zrobił u nas dużo dobrego, a złe, do którego się przyczynił, już minęło.

List Pana Profesora z d. 29 z. m. dał mi znowu wiązankę wiadom ości do sprawy G-allusa. Ale z listu tego widzę, że Pan Profesor (całkiem słusznie) życzy sobie, aby nie poruszać wcale strony biograficznej śp. Syna. Mogę się do tego doskonale zastosow ać i w pracy, jaką zamierzam, podać tylko naukowe rezultaty jego badań.

W tej chwili otrzym uję z p oczty S p r a w o z d a n ie W y d z i a ł u B i b l i o ­ t e k i P o l s k i e j w W i e d n i u 20, zawierające wspom nienie pośm iertne, które przeczytałem zaraz i w którym znow u znalazłem kilka wskazówek do sprawy. Serdecznie dziękuję Panu Profesorowi i łączę w yrazy najgłębszego szacunku i poważania

Sługa

Andrzej N iem ojew ski 5

W a r s z a w a , d n ia 6 l i s t o p a d a 1 9 0 2 r. W ielce Szanowny P anie Profesorze!

Serdecznie dziękuję za list z d. 31 z. m. oraz za S p r a w o z d a n ie B i b l i o ­ t e k i P o l s k i e j w W ie d n iu . N iech Pan Profesor nie narzeka na 65 rok życia i nie p yta, „czy zdąży doprowadzić do skutku to, co zam yślił” . Mam bowiem pewne prawo z pewnym naw et sm utkiem powiedzieć, że dziś starzy żyją i pra­ cują dłużej od m łodych. A tacy starzy, jak Pan Profesor, powinni żyć i dzia­ łać bardzo długo, bo inaczej cóż się stanie z tą naszą polską oświatą ! Chot- kowscy, Z a łęscy 21 i D u n a je w scy 22 wcale nie m yślą umierać ! A łatw o im to przychodzi, bo nie biorą „prawdy do serca” .

20 za r. 1897 (W iedeń 1898), w którym od s. 33 m ieści się nekrolog M. Gumplowicza.

21 Stanisław Załęski T. J., autor wielotom owej książki Jezuici w Polsce i wielu pism apologetycznych i polem icznych.

L ISTY NIEMOJEWSKIEGO

₅₇₃

Z w szystkich wskazówek, zawartych w liście, skorzystam ; o życiu śp. M aksymiliana nic pisać nie będę; nota bene, szczegóły o jego działalności bardzo mnie uderzyły, a także jego hipoteza co do pochodzenia polskich Żydów 23. Może w tym czasie spotkam się z Sobieskim u Korzona, to mu w y ­ jaśnię, jak się ma sprawa owej om yłki co do Kosmasa. Jest to młody i zdolny historyk, ale m łodość jest bardzo pochopna do wynajdyw ania plam na tarczy słonecznej. Zdaje mi się, że Sobieski jest na mnie trochę urażony za krytykę (bardzo przychylną) jego tum ultów w yznaniowych za czasów Zygmunta I I I 24. N ie m ogłem się z nim bowiem zgodzić, aby powodów tych tum ultów szukać należało ,,w podkładach rasowych” , skoro mamy aż zb yt dużo faktów do m niemania, że robiły to nie „podkłady rasowe” , ale „kaznodziejskie” na am bonie, w szkole i w piśm ie. Mogę się zresztą m ylić. W iadomo mi także, że policja galicyjska musiała w kilku miejscach poskramiać (między rokiem 1885—1900) zb yt w ym ownych jezuitów, gdyż ludek już poczynał zerkać ku „żydow skiej u licy” 25.

Kaz jeszcze dziękuję serdecznie Panu Profesorowi za wskazówki i pomoc w całej sprawie i pozostaję

z najgłębszym szacunkiem Sługa

Andrzej Niemojewski 6

W a r s z a w a , d n ia 11 l i s t o p a d a 1 9 0 2 r o k u . K r u c z a 4 6 . W ielce Szanowny Panie Profesorze

Pisząc o warszawskich ugodowcach i o Prusie podawałem tylko fakty, nie poruszając kw estii słowiańskiej i nie w ypowiadając własnego zdania o niej. Skoro Pan Profesor to porusza, to w yznam , że na Jego zdanie w tej materii piszę się obu rękami. Wraz z niektórym i kolegami utrzym uję stosunki z bracią słowiańską, aczkolwiek warszawska nasza sytuacja jest tego rodzaju, że wiele nie da się zrobić. Zdaje mi się wszelako, że pom iędzy dążeniem do słowiań­ szczyzny a u g o d ą warszawską istnieje przepaść. Warszawska ugoda miała * na oku w yłącznie p olitykę z rządem rosyjskim , sądziła, że u tego rządu da się wyżebrać pewne koncesje; o słowiańszczyźnie i odnośnych ideach nie było w cale m owy. Mam pewne prawo mniemać, że panowie ci tego wcale nie ro­ zum ieją. S ło w u , K r a jo w i petersburskiemu i K u r ie r o w i P o ls k ie m u ch o­ dziło 1) o w ytłum aczenie rządowi, że nie będziem y robili powstania, nam zaś, że są kulturalne cele do osiągnięcia ; 2) o zbliżenie nas do Kosji, a nie do Sło­ w iańszczyzny. P iltz wydał nawet broszurę wręczoną m inistrom, jakie zasługi 23 Mowa o zbiorze szkiców M. Gumplowicza p t. Początki religii żydowskiej

w Polsce. W arszawa 1903 (antydatow any).

24 W acław Sobieski (1872 — 1935), historyk, w ówczas bibliotekarz Bibl. Ord. Zamojskich w W arszawie (dyrektorem jej był T. Korzon). Dzieło jego pt.

N ienaw iść wyznaniowa tłumów za Zygm unta I I I (Warszawa 1902), opraco­

wane według teorii socjologiczno-kolektywnej historyka niemieckiego K. Lamp- rechta, starało się związać początki kontrreformacji katolickiej w Polsce i za­ burzenia religijne przeciw różnowiercom z ruchami oddolnych warstw ludu polskiego.

położył około krzewienia kultu miłości monarszej i „uspokajania” P o lsk i28. Może on łącznie ze S pasow iczem 27 krył za pazuchą in ny jeszcze program, ale go nigdy nie pokazał ; natom iast obaj drażnili naród polski służalstw em i p o ­ lityk ą rządową na w łasną rękę. Ludzie ci (z ow ych pism) w ystępują przeciw wszelkiem u postępow i kulturalnem u, więc i z tej strony dosięga ich nienawiść. Prus nie o polityce m yślał, ale, jak się wyraził, „aby nas mniej b ili” . Zresztą i to należy powiedzieć, że rząd rosyjski bynajmniej nie pragnie naszego z b li­ żenia się do narodu rosyjskiego, cenzura warszawska nie puszcza książek i artykułów w przekładzie polskim , które w yw arły głębsze wrażenie w R osji. Zasada divide et im pera w ystęp uje tak wyraźnie, że nie podobna się łudzić. Rząd uprawia politykę bardzo wyraźną. K iedy zaczął w W arszawie w ydaw ać pismo dla ludu ( O ś w i a t a 28), k ied y zaprowadził kuratoria trzeźwości, teatr ludow y i zabawy ludow e, wiedział, co robił. Im m eretyński pisał w swoim ta j­ nym m emoriale : „będziem y rusyf ikow ać, a inteligencja i szlachta nam do­ pom oże” . S ło w o , K r a j petersburski, K u r ie r P o l s k i — one rozpływały się w pochwałach rządu za te in stytu cje, do których porządnego Polaka nie dopuszczą. Spasowicz wciąż i wciąż drażnił naród, zm niejszając w artość tego w szystkiego, co było słusznie czczone i szanowane, natom iast nie zm niejszając wartości tego, co należało potępić. Owóż ta polityka ugodowa z rządem, z m i­ nistram i, z gubernatorami o koncesje i koncesyjki, ona haniebnie zawiodła, a może nawet w znacznej części zaszkodziła idei słowiańskiej. Ludzie bogaci m uszą trzym ać z rządem , oni nie m ogą łączyć się z w szystkim i tym i sło­ wiańskim i pierwiastkam i, które m ają na celu społeczności słowiańskie, a nie rządy. K apitalistom i bogatym posiadaczom ziem i ani chwili n ie postała w głowie m yśl bratania się ze słow iańszczyzną, bo najpierw tego nie rozu­ mieją, a po wtóre, gd yb y zrozum ieli, b ylib y i m usieliby b yć tem u przeciwni. Naród nasz instynktow nie odróżnia w Rosji dobro od złego. Niech no się p o­ jaw i w Rosji jaka śm iała książka albo jaki śm iały człowiek, już o tym u nas zaraz głośno, głośno przynajmniej u ludzi jako tako nowszych, bo starzy p o ­ w stańcy z 1863 roku zawsze pow iadają: „tylk o nie stam tąd reform atorów” . Ale tych coraz mniej. Młodsze pokolenia muszą się liczyć z rzeczywistością. Jestem zdania, że oderwanie się od słow iańszczyzny nabawiło nas n iep ow eto­ w anych strat. Pod tym względem nawet Galicja jest w lepszym położeniu. U nas nawet z języka chcą to w szystko wyrzucić, co jest wspólne z rosyjskim . D o kochania, słow iańszczyzny nam awiają nas po cytadelach żandarmi, aleć przecie każdy widzi, o co im chodzi. Zresztą fakt faktem , że w tej chw ili o f i­ cjalnie w pismach nie podobna na ten tem at nic praktycznego powiedzieć. Trzym ają nas tu w łapach rosyjscy urzędnicy, gnębią, kradną, łupią, odbie­ 26 Erazm P iltz, ugodow y p olityk i pub licysta zachowawczy. Jego m e­ moriał, złożony w r. 1901 rządowi rosyjskiem u, długi czas był przedm iotem zaciekłych ataków w p ub licystyce polskiej (por. jego przedruk dokonany w cza­ sie pierwszej wojny światowej w Szwajcarii, Lozanna?, 1916?, p t. Zasługi

E . P iltza, redaktora petersburskiego „ K r a ju ” wobec K osji, jej rzaßu i dyn astii. I. M em oriał własny redakcji tygodnika „ K r a j” złożony rosyjskim sferom rządowym.

Przedruk w yd. krak. 1901.

27 Obydwaj byli autoram i książki : Potrzeby społeczne w K rólestwie P o l­

skim . P i s m o z b io r o w e . I. Kraków 1902.

LISTY NIEMOJEWSKIEGO

575

rają paszporty, aresztują, utrudniają każdy krok. Niejeden porządny Rosja­ nin, który do nas przyjedzie, po dwóch latach zostanie albo cenzorem, albo żandarmem. Naród chce dumnie czoło staw ić tej hałastrze, chce kształcić swój charakter; przychodzi ugoda i powiada: „ustąp” . W łaśnie zdaje mi się, że idea słowiańska nie ma z tym i panam i nic wspólnego. Poznałem tu swego czasu bardzo porządnego Rosjanina, już umarł, nazywał się Tołoczanow, był prezesem Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, mówił doskonale po polsku. Odwiedził mego ojca, który w tym Towarzystwie był radcą komitetu. R oz­ m awiał o Krasińskim, mówił, że to arcym istrz, że trzeba go Rosji koniecz­ nie pokazać, że sam zaczął tłum aczyć, ■ ale wyda po śmierci, bo teraz nie podobna! Po śmierci znaleziono w jego bibliotece paczkę, a na niej napis: otworzyć po 50 latach! Może to owe przekłady? Otworzyć po 50 latach?... Jakie to charakterystyczne! Jeszcze biedak po śmierci się boi. A zacny to był człowiek i pozostawił po sobie u w szystkich najlepszą pamięć.

Chciałem w liście niniejszym tylko zaznaczyć, że „ugoda warszawska” nie ma nic wspólnego z ideą słowiańską, przeciwnie, z wszystkiego widzę, że b yła i jest jej przeciwna. Oprócz p olityki z rządem chciała wprawdzie zbliżyć nas do Rosjan, ale programu tego nie sformułowała uczciwie. N ajlepszy do­ wód, że porządni Rosjanie P iltza et consortes dość lekko traktują. I bardzo proste. W szak porządni Rosjanie walczą z rządem, a ugodowcy właśnie mu się kłaniają.

D ziękuję serdecznie za obiecane odbitki i łączę wyrazy najgłębszego sza­ cunku i poważania.

Sługa

Andrzej N iem ojewski 7

W a r s z a w a , d n ia 23 l u t e g o 1903 r. K r u c z a 4 6 . W ielce Szanowny Panie Profesorze

To ja w łaściw ie nie odpisałem na ostatn i list i stąd prawdopodobnie p o­ w stała przerwa w korespondencji. A nie odpisałem dlatego, że jeszcze nie zdążyła była odciągnąć chmura ze św iętym Stanisławem, kiedy zwaliła się na m nie cała sfora nacjonalistyczna. Przez dwa lata z rzędu napadali na nas w P r z e g l ą d z i e W s z e c h p o ls k im , mieszali z błotem cały postępow y obóz warszawski, ogłupiali nam kobiety i młodzież. Przez dwa długie lata b yliśm y cierpliwi, boć to przecież święte, nielegalne pismo. Ale pewnego dnia powiedzieliśm y sobie z włoska : basta. Zatrąbiłem do ataku artykułem

Człowiek-Gąbka — ludzie najpierw osłupieli, a zaraz potem zaczęli się m iotać.

hola! Nareszcie ludzie pow iedzieli sobie, że trzeba się porachować. No i p o­ rachowali się. Siła nacjonalistów dość duża, ale i my nie słabi, przeciwnie, pokazało się, że jesteśm y o wiele silniejsi, niż się nam zdawało. Ale nacjo­ naliści nie przebierają w broni. N ie było błota, nie było brudu, nie było kalum nii, której n ie rzuciliby na mnie. Ja, który z nim i razem niedawno jeszcze w kozie siedziałem , a teraz skazany zostałem na dwa lata dozoru p o ­ licyjnego bez prawa w yjazdu za rogatki m iasta, ja zostałem ogłoszony za człow ieka, który nagrodę za swe artykuły może otrzym ać tylko w policji lub żandarmerii. Tak, trzeba mieć silne nerwy. A co to przy tym za tchórze! Żaden pod artykułem się nie podpisze, w alczy anonimowo, żaden nie stanie, jak to m ówią, za honor pułku. Przez trzy blisko m iesiące żyłem jak żołnierz w oblężonej fortecy, trzeba b yło wciąż śledzić w pism ach głosy, czytać, ch w y­ tać, gadać, przekonywać, często naw et nie zjeść, nie w yspać się. To u nas tak. Szczęśliw y jestem , że moje artykuły zyskały pochw ały Pana Profesora. Z naszym narodem to taka historia. Przegrał powstanie mając łuk bam bu­ sowy, w ięc teraz powiada sobie : oho, postaram się o łuk fernam bukowy, a nie tylko w yw alczę ojcowiznę, ale jeszcze skubnę w lewo i w prawo ponad to. A nie w idzi, że inne narody już m ają broń palną i to repetierową. W ięc jeżeli mu ktoś pocznie gadać o pirotechnice, to go nazyw a zdrajcą idei ojczystej.

Ach, jak m y, P olacy, u m iem y kłam ać! Jesteśm y po prostu mistrzami w tej sztuce. Inny skłam ie, ale bodaj oczy chow a; jeszcze inny skłam ie, ale nie ma pretensji do cnoty ; inny wreszcie także skłamie, lecz gdy go p rzy­ łapią, pociągnie nosem i śm ieje się. My kłam iem y inaczej. K łam iem y z pianą na ustach. A kiedy kłam iem y, to w yglądam y jak prorocy, św iętość bije nam z czół, a z lic niesłychana dobroć. K łam iąc w yglądam y na apostołów, na Chrystusów, na D uchów Świętych. Ł żem y grom iąc jak B óg Ojciec na nie- biesiech siedzący. Ani R ejtan tak nie w yglądał, kiedy się zwalił na progu sali sejm owej. Ani Mickiewicz nie b ył tak natchniony podczas im prowizacji, jak m y łżąc. Cudzoziemiec, patrząc na nas, pow iedziałby: ależ to święci ludzie! Odyby urządzono gdzie w ystaw ę kłam stw a, p osypałyb y się na Polskę d yp lo­ m y honorowe, złote, srebrne i brązowe m edale, listy pochwalne, odznaczenia. Moskal łże jak złodziej, N iem iec łże jak wilk, ale Polak ma w tedy m inę cnoty ewangelicznej, którą chciano zgwałcić. N acjonaliści obrabowali naszych w iesz­ czów z najpiękniejszych słów i zapchali sobie nim i usta. Niedługo człowiek będzie m usiał chyba dla odm iany i z poczucia w stydu uprawiać w litera­ turze i p ublicystyce pornografię...

Przepraszam P ana Profesora, że się tak szczerze spowiadam, ale dali­ bóg nieraz lżej, gd y się to w szystko z siebie wyrzuci...

Z najgłębszym szacunkiem An. Niem ojewski 8

W a r s z a w a , d n ia 10 m a ja 1903 r. K r u c z a 46. W ielce Szanowny P anie Profesorze

Przed godziną podpisałem w yraz ,,koniec” pod przekładem Renana

Życie Jezusa 29. Siedziałem nad ty m pięć m iesięcy.

2» W ydane w K rakowie w r. 1904 nakładem tłum acza z trzeciego w yd a­

LISTY NIEMOJEWSKIEGO

577

Ale zdążyłem już przeczytać łaskawie nadesłaną mi pracę Syna P o ­

czątki religii żydowskiej w Polsce. Rzecz zajęła mnie niesłychanie, dowiedzia­

łem się z niej wielu faktów, wykład jasny jak szkło, treściwy, niem al sk ąp ­ stwo słów przy bogactwie treści, prawdziwe dobrodziejstwo dla ludzi ch cą­ cych się czegoś dowiedzieć, a gubiących się w retoryce naszych warszawskich pisarzy. Mówię tu wszystkim , aby to kupowali i czytali, zwłaszcza Żydom, którzy poczynają się swoją przeszłością interesować i snują plany na p rzy­ szłość. Serdecznie dziękuję Panu Profesorowi za ten prezent. Pan Profesor robi uwagę, że nie wiadomo, czy to fantazja, czy badanie. Nie mogę d ecy­ dować w tak specjalnej rzeczy, ale jeżeli już chodzi o fantazje, to wolę sły ­ szeć je z ust człowieka mądrego, w ykształconego i nieuprzedzonego, niż ciem ­ nego nieuka, a tendencyjnego, bo w pierwszym wypadku będę m iał do c z y ­ nienia ze śm iałą hipotezą, która może mnie lub kogoś innego na coś napro­ w adzić, w drugim zaś wypadku będę miał ogłupiający morał.

Bardzo jestem rad, że się Panu Profesorowi podobał mój przekład D y s ­

pu ty. Liryki Heinego przekładano u nas lepiej niż satyry, gdyż ludzie wpro­

w adzając Heinego do Polski obcinali mu pazury i kastrowali go ze względu na przyzwoitość narodową i rumieńce, które m ogłyby się pojawić na ob li­ czach w szystkich św iętych.

Za łaskaw ie nadesłaną broszurę rewanżuję się, przesyłając równocześnie z Krakowa rozprawkę moją K tó ż ten m ą ż s0. Jest to publikacja jednej części studiów nad D ziadam i. Ludzie tacy jak Świętochowski, Radliński, Chrzanow­ ski, Korbut, K ryński, przyznali mi słuszność, ale gazeciarze dąsają się, głoszą, że ,,4 4 ” jest boską inspiracją, oburza ich obcy alfabet itp. Pokazywałem to także K allenbachow i31, ale miał minę człowieka zmartwionego. N ie zauważył bowiem , że cała trzecia część Dziadów nazyw a się L itw a, choć ma w B iblio­ tece Krasińskich najlepsze w ydania, bom je sam oglądał. Praca nad tym do­ prowadziła mnie do wniosku, że nasza krytyka literacka wielu najprostszych zasad nie umiała sohie ustalić, że tyle miała do czytania, iż brakło czasu na m yślenie. A przy tym brak jej trochę szerszego ukształcenia. Popełnia też odwieczny błąd, na który tak słusznie zwraca uwagę śp. Syn Pański, że dzi­ siejszym i wyobrażeniam i mierzy dawne m yśli. D oszedłem do przerażających wniosków o tak zwanej filo zo fii Mickiewicza. Światopogląd jego przypom ina zupełnie światopogląd Chrystusa. To był tylko poeta. N ie wiem, czy uda mi się pracę doprowadzić do końca, ale bardzo jestem do niej zapalony i dużo już na to poświęciłem czasu 32.

Z najgłębszym szacunkiem sługa

Andrzej Niem ojewski

30 K tó ż ten mąż4 (W idzenie ks. Piotra, Dziadów cz. I I I scena Y ). Kraków 1903, nakładem autora.

31 Józef Kallenbach, ówczesny dyrektor Bibl. Ord. Krasińskich w W ar­ szawie.

32 Ogłosił je w książce : Dawność a Mickiewicz. F ilozofia M ickiewicza.

Liczby i godziny. W idm a. Gwiazdy M ickiewicza. Tradycje im prow izacji. W ar­

9

W a r s z a w a , d n ia 20 m a ja 1903. K r u c z a 46. Szanowny Panie Profesorze

D ziękuję serdecznie za list z dnia 12 bm. i za wycinek gazety z a rty­ kułem o W yspiańskiego Bolesławie Ś m iałym . W iele tu bardzo o tym dram acie m ówią, choć go jeszcze nikt nie czytał. Bardzo się dobrze stało, że N a p r z ó d przypom niał historię.

Rzecz o Żydach-Chazarach otrzym ałem , czytałem i pisałem z podzięk o­ waniem Panu Profesorowi d. 10 maja. Trzeba się będzie do tego zabrać raz jeszcze podczas w akacji, bo teraz pochłania m nie całkowicie Renana Żyw ot

Jezusa. T yle tam szperaniny, trzeba każde nazwisko sprawdzać, każdą c y ­

ta tę sprawdzać, każdą m iejscowość na m apie sprawdzać. A i tak się nie ma pewności uniknięcia jakiej m yłki, za którą potem wsadzą człowieka do piekła krytyki. Jest to podobno jedyne piekło, w które można nie wierzyć, a jednak pali. Mnie to tam jeszcze bardzo mało pali, bo nie mam czasu i m ożności czytać w szystkiego.

Ale, co do liczb y 44, to rozum ie się, iż nie m ożna do samego rachunku przyw iązyw ać wagi. Zresztą zabaw nym zbiegiem okoliczności 44 oznacza nie tylko L itw ę, ale mego zucha przyjaciela Józefa Kucia, a także Roja (W oj­ ciecha), znakom itego przewodnika tatrzańskiego, który prawdopodobnie byłby bardzo dum ny, gd yb y się o tym dowiedział. Ale są takie dane: 1) wniosek, że tu chodzi o Litwę, w ypływ a z rozbioru tek stu i z różnych odezwań się Mickiewicza, które ów tek st objaśniają; 2) ponieważ jest to fakt, że Mickie­ wicz pisząc W idzenie wzorował się na A pokalipsie św. Jana, przeto wzorował się także, wprowadzając jakąś cyfrę, którą w dodatku m ożna tak samo obra- chować, jak w A pokalipsie; 3) logiczny wniosek, że chodzi o L itw ę, zostaje potw ierdzony przez rachunek; 4) L itw a jest niejako „przedm iotem ” trzeciej części D ziadów . Co się ty czy k abały, to Mickiewicz b ył niesłychanie zabo­ bonny, wierzył w sny, w proroctwa, w zdarzenia n adzw yczajne; krytyka, która nie umie wniknąć w psychologię i wzorem starym lubi „alegoryczny w ykład ” , nie m oże jakoś w to uwierzyć. Ale kiedyś, w jakichś szczęśliw ­ szych czasach, będziem y m ogli odróżnić p oetę od filozofa, tak jak już zaczynam y w św. Stanisławie odróżniać człowieka od św iętego.

Serdeczne pozdrowienia !

Z najgłębszym szacunkiem Andrzej N iem ojew ski

10

W a r s z a w a , d n ia 26 m a ja 1903. K r u c z a 46. Szanowny Panie Profesorze