Kazus: „wspólne pożycie”
jako przesłanka prawa do odmowy zeznań
mgr Maria Górnicka
„Bo związek to obowiązek”.
/autor nieznany/
Włodzimierz Rozwiązły, choć pozostaje w związku małżeńskim z Krystyną i ma córkę Aldonę, to nie mieszka z nimi, ale ze swoimi dwoma partnerami: Eugeniuszem Miłośnikiem i Wacławem Podlotek oraz z córką Wacława Mariolą Podlotek, która jest bardzo zżyta z ojcem oraz jego partnerami, tworzą razem więź duchową i ekonomiczną, ponadto ze swoim kuzynem Arkadiuszem Gadułą:
czasem razem piją alkohol, zdarzyło im się razem okradać ludzi w celu pozyskania pieniędzy na alkohol oraz ze swoją niepełnosprawną ciotką Genowefą Dobrotliwą, której pomaga. Po przyjęciu fałszywych pieniędzy od nieznanej osoby, Włodzimierz Rozwiązły wręczył po fałszywym banknocie stuzłotowym w prezencie świątecznym Krystynie Rozwiązłej, Aldonie Rozwiązłej, Eugeniuszowi Miłośnikowi, Wacławowi Podlotek, Marioli Podlotek, Arkadiuszowi Gadule oraz Genowefie Dobrotliwej. Sprawa trafiła do organów ścigania z zawiadomienia właściciela sklepu, w którym próbowano zrobić zakupy tymi pieniędzmi. Włodzimierz Rozwiązły został oskarżony o przyjmowanie i puszczanie w obieg podrobionych pieniędzy, czyli o czyn z art. 310 § 2 KK. Aktualnie sprawa toczy się przed sądem i wzywani są kolejno w charakterze świadków Krystyna Rozwiązła, Aldona Rozwiązła, Eugeniusz Miłośnik, Wacław Podlotek, Mariola Podlotek, Arkadiusz Gaduła i Genowefa Dobrotliwa.
Która z osób ma prawo do odmowy zeznań?
Kazus
Jakie są dane?
Włodzimierz Rozwiązły został oskarżony o przyjmowanie i puszczanie w obieg podrobionych pieniędzy.
Krystyna Rozwiązła jest żoną Włodzimierza Rozwiązłego, ale z nim nie mieszka.
Aldona Rozwiązła jest córką Włodzimierza Rozwiązłego, ale z nim nie mieszka.
Eugeniusz Miłośnik jest partnerem jednocześnie Włodzimierza Rozwiązłego i Wacława Podlotek, wszyscy razem mieszkają.
Wacław Podlotek jest partnerem jednocześnie Włodzimierza Rozwiązłego i Eugeniusza Miłośnika, wszyscy razem mieszkają.
Mariola Podlotek jest córką Wacława Podlotek, mieszka z ojcem i jego partnerami, w tym Włodzimierzem Rozwiązłym, bardzo zżyta z ojcem oraz jego partnerami, tworzą razem więź duchową i ekonomiczną.
Arkadiusz Gaduła jest kuzynem Włodzimierza Rozwiązłego, nie znamy dokładnego stopnia pokrewieństwa, czasem razem piją alkohol, zdarzyło im się razem okradać ludzi w celu pozyskania pieniędzy na alkohol.
Genowefa Dobrotliwa jest niepełnosprawną ciotką Włodzimierza Rozwiązłego, który jej pomaga w różnych czynnościach, nie znamy dokładnego pokrewieństwa, nie ma informacji o szczególnej więzi, o bardzo bliskim zżyciu się.
Dane
Jakie są szukane?
Która z osób ma prawo do odmowy zeznań?
Czy Krystyna Rozwiązła ma prawo do odmowy zeznań?
Czy Aldona Rozwiązła ma prawo do odmowy zeznań?
Czy Eugeniusz Miłośnik ma prawo do odmowy zeznań?
Czy Wacław Podlotek ma prawo do odmowy zeznań?
Czy Mariola Podlotek ma prawo do odmowy zeznań?
Czy Arkadiusz Gaduła ma prawo do odmowy zeznań?
Czy Genowefa Dobrotliwa ma prawo do odmowy zeznań?
Szukane
Jakie pytania dodatkowe należy
zadać?
Co to jest prawo do odmowy zeznań, gdzie jest uregulowane i komu przysługuje?
Kto to jest osoba najbliższa?
Czy żona i córka musi wspólnie zamieszkiwać z oskarżonym aby miały prawo do odmowy zeznań?
Co to jest wspólne pożycie?
Co to jest konkubinat?
Czy wspólne pożycie to tylko konkubinat?
Czy można pozostawać we wspólnym pożyciu z osobą tej samej płci?
Jakiego rodzaju więzi łączą osoby we wspólnym pożyciu?
Czy można pozostawać we wspólnym pożyciu, pozostając jednocześnie w związku małżeńskim?
Czy można pozostawać we wspólnym pożyciu z kilkoma osobami?
Pytania dodatkowe
Czy Włodzimierz Rozwiązły pozostaje we wspólnym pożyciu z partnerami?
Czy pozostaje się we wspólnym pożyciu ze współzamieszkującym dzieckiem partnera?
Czy Włodzimierz Rozwiązły pozostaje we wspólnym pożyciu z Mariolą Podlotek?
Czy gdyby Włodzimierz Rozwiązły gwałcił córkę swojego partnera to byłby z nią we wspólnym pożyciu?
Czy pozostaje się we wspólnym pożyciu z osobą wspólnie zamieszkującą, z którą pije się tylko wódkę?
Czy kuzyn Arkadiusz Gaduła pozostaje we wspólnym pożyciu z Włodzimierzem Rozwiązłym?
Czy pozostaje się we wspólnym pożyciu z osobą, którą się tylko opiekuje?
Czy ciotka Genowefa Dobrotliwa pozostaje we wspólnym pożyciu z Włodzimierzem Rozwiązłym?
Pytania dodatkowe c.d.
Co to jest prawo do odmowy zeznań, gdzie jest uregulowane i komu
przysługuje?
Art. 182 k.p.k.:
Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań.
Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia.
Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o
współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.
Jest to przepis wyjątkowy w stosunku do:
Art. 177 § 1 k.p.k.:
Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania.
Prawo do odmowy zeznań
Kto to jest osoba
najbliższa?
Art. 115 § 11 k.k.:
Osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Definicja osoby najbliższej
K.p.k.: art. 12 § 2 (wniosek o ściganie), art. 52 (śmierć pokrzywdzonego), art. 58 § 1 (śmierć oskarżyciela posiłkowego), art. 61 § 1 (śmierć oskarżyciela prywatnego), art. 182 § 1 (odmowa zeznań), art. 183 (uchylenie się od odpowiedzi na pytanie), art. 184 § 1 i 8 (świadek
incognito), art. 197 § 2a (opinia biegłego), art. 250 § 2b, art. 259 § 1 pkt. 2, art. 261 § 1 (tymczasowe aresztowanie), art. 275 § 3 (dozór), art. 542 § 2 (wznowienie postępowania na korzyść po śmierci skazanego),
K.k.: art. 41a § 1 (zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach,
kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, jak również nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym ), art. 46 § 2 (obowiązek naprawienia
szkody), art. 47 § 3 (nawiązka), art. 60 § 2 pkt 3 (nadzwyczajne złagodzenie kary), art. 72 § 1b (obowiązki probacyjne), art. 75 § 1a (wykonanie zawieszonej kary), art. 115 § 11 i 12
(definicja osoby najbliższej i groźby bezprawnej), art. 157 § 4 i 5 9 średni i lekki uszczerbek na zdrowiu), art. 177 § 3 (wypadek w komunikacji), 190 § 1 (groźba karalna), art. 190a § 1
(stalking), art. 207 § 1 (znęcanie), art. 209 § 1 (niealimentacja), art. 233 § 1a (fałszywe zeznania), art. 236 § 2 (zatajanie dowodów niewinności osoby podejrzanej), art. 239 § 2 i 3 (poplecznictwo), art. 240 § 3 (niezawiadomienie o przestępstwie), art. 278 § 4 (kradzież) , art.
279 § 2 (kradzież z włamaniem), art. 284 § 4 (przywłaszczenie), art. 285 § 2 (uruchomienie impulsów telefonicznych), art. 286 § 4 (oszustwo), art. 287 § 3 (oszustwo komputerowe), art.
289 § 5 (krótkotrwały zabór pojazdu),
W prawie karnym także w k.k.w., k.k.s., k.w., k.p.w. oraz ustawach szczególnych,
Regulacje pojęcia „osoby
najbliższej”
Czy żona i córka musi wspólnie zamieszkiwać z oskarżonym, aby miały prawo do
odmowy zeznań?
„Małżonek to osoba będąca stroną związku małżeńskiego, w rozumieniu art. 1 KRO”
(zob. R. Zawłocki, Kodeks karny. Komentarz, baza LEGALIS)
Nie przestają być zatem osobami najbliższymi względem siebie osoby, wobec których orzeczono separację, gdyż ich małżeństwo nie ulega przez to rozwiązaniu (art. 611 i n. KRO).
(zob. A. Grześkowiak, Kodeks Karny. Komentarz, baza LEGALIS)
Wspólne zamieszkiwanie w małżeństwie i pokrewieństwie nie jest konieczne, bierzemy pod uwagę tylko samo zaistnienie takich więzi.
Żona i córka nie muszą wspólnie zamieszkiwać z oskarżonym, aby miały prawo do odmowy zeznań.
Wspólne zamieszkiwanie
w małżeństwie i pokrewieństwie
Czy Krystyna Rozwiązła
i Aldona Rozwiązła mają
prawo do odmowy zeznań?
Tak, Krystyna Rozwiązła i Aldona Rozwiązła mają prawo do odmowy zeznań, które wynika z samej relacji odpowiednio małżeństwa i pokrewieństwa, a brak wspólnego zamieszkiwania nie stoi temu na przeszkodzie.
Częściowe rozwiązanie
Co to jest wspólne pożycie?
Porównajmy prawo do odmowy zeznań na podstawie małżeństwa i
pokrewieństwa (podobnie
powinowactwo) do prawa odmowy
zeznań na podstawie wspólnego pożycia
Pożycie to „wspólne życie z kimś;
przestawanie ze sobą ludzi, których łączy związek rodzinny, emocjonalny, zażyłość, poufałość, poczucie wspólnoty lub miejsce zamieszkania”, także „obcowanie fizyczne, seksualne”.
Definicja słownikowa pojęcia:
„wspólne pożycie”
K.p.k.: art. 40 § 1 pkt 2 i § 2 (wyłączenie sędziego), art. 560 § 1 (wniosek o
ułaskawienie),
K.k.: 115 § 11 (definicja osoby najbliższej),
Prawo o ustroju sądów powszechnych:
art. 32a § 7 (wyłączenie członka komisji konkursowej na dyrektora lub zastępcę dyrektora sądu).
W prawie cywilnym w k.c. (art. 691), k.r.o.
(art. 16, art. 23, art. 28, art. 29).
Regulacje pojęcia: „wspólne
pożycie”
Co to jest
konkubinat?
Konkubinat to „trwały związek i pożycie mężczyzny z kobietą bez zawarcia związku małżeńskiego”.
To relacja o charakterze heteroseksualnym z występowaniem tzw. triady więzi:
emocjonalnej (pozytywnej), gospodarczej i fizycznej z jednoczesnym brakiem
formalnego zawarcia małżeństwa;
Definicja słownikowa pojęcia:
„konkubinat”
STAN FAKTYCZNY:
Andrzej K. i Włodzimierz C. zostali skazani za rozbój. Jednym ze świadków była Dorota P., konkubina Andrzeja K.
TEZY:
"Przez konkubinat rozumieć należy współżycie analogiczne do małżeńskiego z tą różnicą, że pozbawione legalnego węzła.
Oznacza to istnienie ogniska domowego charakteryzującego się duchową, fizyczną i ekonomiczną więzią łączącą mężczyznę oraz kobietę.
Skoro uznanie związku istniejącego między kobietą a mężczyzną za konkubinat uzależnione jest od spełnienia określonych warunków, to odmowa zeznań przez świadka z tego powodu nakłada na sąd orzekający obowiązek poczynienia stosownych ustaleń co do charakteru tego związku”.
Wyrok SN z 31 marca 1988 r., I KR
50/88, OSNKW 1988, nr 9-10, poz. 71
Czy wspólne pożycie to
tylko konkubinat?
STAN FAKTYCZNY:
„Odmowa wyrażenia zgody na wstąpienie przez osobę homoseksualną w stosunek najmu po zmarłym partnerze”.
TEZA:
„Trybunał nie podzielił stanowiska, że całkowite wykluczenie osób pozostających w związkach homoseksualnych ze wstąpienia w stosunek najmu było podyktowane koniecznością ochrony rodziny.
Stwierdzono naruszenie Artykułu 14 (zakaz dyskryminacji) w związku z Artykułem 8 (prawo do poszanowania mieszkania)”.
Wyrok ETPCz z 2 marca 2010 r.,
skarga 13102/02 Kozak v. Polska
Kierunki
interpretacyjne SN
TEZA:
„Mówiąc o osobie pozostającej faktycznie we wspólnym pożyciu, kodeks ma na względzie konkubinę i konkubenta. Z treści § 5 art. 120 (dziś art. 115 § 11) k.k. nie można w żadnym razie wysnuć takiego wniosku, aby ciotki lub wujowie mogli korzystać z prawa odmowy zeznań - jako osoby w rozumieniu art. 120 § 5 (dziś art. 115 § 11) k.k., bowiem pojęcie najbliższy zostało w tym przepisie określone wyczerpująco, nie może ulegać wykładni rozszerzającej”.
Wyrok SN z 5 września 1973 r.,
IV KR 197/73, LEX nr 63773:
STAN FAKTYCZNY:
Pan M.F. został skazany za oszustwo. W procesie jako świadek występował syn jego żony – P.F., mieszkający z matką i jej mężem.
TEZA:
„Termin "wspólne pożycie" obejmuje osoby, które - niezależnie od ich płci i wieku - razem ze sobą żyją, co zakłada prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego oraz (jak się zdaje) określoną więź psychiczną”.
Wyrok SN z 21 marca 2013 r., III
KK 268/12
STAN FAKTYCZNY:
A.K. została skazana za przywłaszczenie. Jej spadkobiercy, chcieli doprowadzić do wznowienia postępowania, korzystając z prawa osoby najbliższej. Sąd pozostawił ich wniosek bez rozpoznania, ponieważ uznał, że skazana była dla wnioskodawców ciotką, którą oni tylko się opiekowali, a nie powstała między nimi szczególna więź charakteryzująca wspólne pożycie.
TEZA:
„We wspólnym pożyciu pozostają, poza oczywistym domniemaniem wynikającym z instytucji małżeństwa, osoby niezwiązane węzłem małżeństwa, o ile połączone są więzią uczuciową, fizyczną i gospodarczą, jak też osoby, pomiędzy którymi z racji wspólnego długotrwałego życia i przyjęcia określonego modelu tego życia, doszło do zawiązania relacji tożsamych z najbliższymi relacjami rodzinnymi, o których mowa w art. 115 § 11 k.k., np. relacji występujących między rodzicami i dziećmi, bądź między rodzeństwem”.
Postanowienie SN z 4 marca
2015 r., IV KO 98/14
Poglądy doktryny:
„wspólne pożycie” jako
synonim konkubinatu
„Osobami pozostającymi we wspólnym pożyciu są wyłącznie konkubina i konkubent. Wspólnym
pożyciem, o którym mowa w art. 115 § 11 k.k., jest wyłącznie pożycie mężczyzny i kobiety. W ujęciu tym chodzi o konkubinat rozumiany jako
współżycie analogiczne do małżeńskiego, tyle że pozbawione legalnego węzła. Oznacza to istnienie ogniska domowego charakteryzującego się
duchową, fizyczną i ekonomiczną więzią łączącą mężczyznę z kobietą”.
(zob. R.A. Stefański, Kodeks karny. Komentarz, baza LEX)
R.A. Stefański
„Ponieważ konkubinat, czyli pozostawanie we wspólnym pożyciu (wymóg istnienia więzi psychicznej, fizycznej i gospodarczej łączących konkubentów), jest traktowany jako stan analogiczny do małżeństwa, tyle że pozbawiony legalnego węzła (…) przyjmuje się dotąd w orzecznictwie w sprawach karnych, iż nie jest nim pożycie osób tej samej płci, co tym samym nie daje partnerom w takim związku prawa do odmowy zeznań. Stan ten mógłby zmienić ustawodawca, wprowadzając instytucję tzw.
związku partnerskiego, w tym obejmującego także osoby tej samej płci albo wyraźnie, odrębnie wyposażając osoby pozostające w związku jednopłciowym (homoseksualnym) także w określone prawa, w tym prawo do odmowy zeznań, jak obecnymi w przypadku konkubinatu, co ma swoje społeczne uzasadnienie”.
(zob. T. Grzegorczyk, Kodeks karny. Komentarz, baza LEX)
T. Grzegorczyk
W zakresie tego pojęcia nie mieści się trwały związek o charakterze homoseksualnym.
(zob. K. Buchała, A. Zoll, Komentarz, s. 634, baza LEX)
A. Zoll
„Gdy chodzi o osoby pozostające we wspólnym pożyciu, to należy tu niewątpliwie trwały związek kobiety i mężczyzny, prowadzących wspólne gospodarstwo domowe i utrzymujących stosunki właściwe małżonkom, choć bez nadania formy prawnej (konkubinat)”.
(zob. A. Marek, Kodeks karny, komentarz, Warszawa 2005, s. 338–339)
A. Marek
Z uwagi na fakt, że omawiane pojęcie odnosi się do quasi-małżeństwa, tj. zgodnie z obowiązującym prawem związku kobiety i mężczyzny, należy uznać, że nie obejmuje ono tzw. niesformalizowanych związków partnerskich.
„Osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (konkubent) to osoba, którą, pomimo niepozostawania w związku małżeńskim, łączą z inną osobą więzy charakterystyczne dla związku małżeńskiego, a zatem rzeczywista więź emocjonalna, fizyczna i gospodarcza, właściwa dla takiego związku”.
(zob. R. Zawłocki, Kodeks karny. Komentarz, baza LEGALIS)
R. Zawłocki
„Wydaje się jednak, że należy uznać za prawidłowy pogląd, iż związek osób tej samej płci nie spełnia warunków "faktycznego" małżeństwa i przez to nie może stanowić podstawy do odmowy zeznań.
Obecnie należy jednak wskazać na ewolucję rozumienia tego pojęcia z dwóch powodów. Po pierwsze, z uwagi na orzecznictwo sądów cywilnych oraz - po drugie - ze względu na zmianę i rozciągnięcie uprawnień również na inne podmioty, tj. np. osoby tej samej płci”.
(zob. M. Kurowski [w:] D. Świecki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, baza LEX)
M. Kurowski
„Nagromadzone niejasności prowadzić powinny raczej do zawężającego definiowania tej kategorii osoby najbliższej.
Powinny także zmierzać do poszukiwania jej treści w odniesieniu do solidniejszej podstawy niż samo "wspólne pożycie". Taką podstawą wydaje się odniesienie faktycznego wspólnego pożycia do pożycia opierającego się na więziach małżeńskich lub rodzinnych. Przyjęcie innej wykładni prowadzić bowiem będzie do pogłębiania niejasności i ostatecznie powodować nadużycia interpretacyjne, a co za tym idzie – także faktyczne, co wyraźnie się sprzeciwia zasadzie legalizmu”.
(zob. A. Grześkowiak, Kodeks karny. Komentarz, baza LEGALIS)
A. Grześkowiak
„Właściwe jest [...] postawienie znaku równości miedzy konkubinatem a
"pozostawaniem we wspólnym pożyciu".”
(zob. J. Mętel, Prawo do odmowy zeznań w kodeksie postępowania karnego z 1997 r.
NKPK 2001/8/173-192 )
J. Mętel
„Owszem należy przyznać rację Zastępcy RPO, że ukazanie się dwóch (…) nowatorskich judykatów Sądu Najwyższego jest faktem. (…) Nie zmienia to jednak faktu, że mamy do czynienia nie z rzeczywistą rozbieżnością orzecznictwa, ale z dwoma zupełnie jednostkowymi i w dodatku ewidentnie błędnymi judykatami”.
(zob. J. Izydorczyk, Rozbieżność orzecznictwa – czy próba zmiany prawa, „Palestra” 2016, nr 1-2 s. 157)
J. Izydorczyk
„Trudno zaaprobować (…) sposób wykładni pojęcia
„wspólne pożycie”, w szczególności traktowanie jako jego najpewniejszego elementu prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego, jako ewentualnego elementu – określonej więzi psychicznej, przy zupełnym pominięciu utrzymywania stałych stosunków seksualnych. (…) Obowiązywanie przepisu art. 182 § 1 k.p.k., przy tak szerokiej interpretacji pojęcia osoby najbliższej, należy uznać za szkodliwe dla dobra wymiaru sprawiedliwości”.
(zob. M. Derlatka, Wspólne pożycie a prawo do odmowy zeznań, „Palestra” 2016, nr 1-2, s. 163)
M. Derlatka
A. Wąsek w: M. Kalitowski, Z. Sienkiewicz, J.
Szumski, A. Wąsek, Kodeks karny.
Komentarz. Tom II, Gdańsk 1999, s.393 – 396.
Inni autorzy
Poglądy doktryny:
„wspólne pożycie” nie tylko
jako konkubinat
„W doktrynie często prezentowany jest pogląd zrównujący wspólne pożycie z konkubinatem. Wydaje się, że takie utożsamienie jest nieuzasadnione, zawęża bowiem zakres znaczeniowy wspólnego pożycia. (…) Wymaga więc rozstrzygnięcia kwestia jakie są konstytutywne cechy wspólnego pożycia. Nie budzi kontrowersji, że oznacza ono prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego. (…) Wydaje się, że do stwierdzenia wspólnego pożycia wystarczający powinien być fakt prowadzenia wspólnego gospodarstwa domowego. Takie rozwiązanie uprościłoby stosowanie tej przesłanki i ułatwiłoby jej dowodzenie”.
(zob. W. Jasiński, Przesłanki wyłączenia sędziego z mocy prawa na tle orzecznictwa i piśmiennictwa karnorpocesowego [w:] Bogunia Leszek (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XIX, Wrocław 2006 s. 125 i 126).
W. Jasiński
„Brak jest argumentów za tym, aby zamiarem ustawodawcy było niejako stawianie
„automatycznie” znaku równości pomiędzy pojęciem „wspólne pożycie” a konkubinatem”.
Nazbyt różnicowałoby to sytuację prawną konkubentów i osób tej samej płci pozostających w związku.
(zob. I. Hayduk-Hawrylak, S. Szałucha, Wybrane zagadnienia prawa do odmowy zeznań [w:]
Hofmański Piotr (red.), Węzłowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010. s. 1004-1005)
S. Szałucha, I. Hayduk
Hawrylak
„Za słuszne należy jednak uznać dążenia interpretacyjne SN do przełamania dotychczasowych poglądów na powstanie prawa do odmowy zeznań pomiędzy osobami tej samej płci, o ile ich faktyczny związek wypełnia wszystkie inne warunki konkubinatu.
(…)W orzecznictwie wskazano, iż pozostawanie we wspólnym pożyciu należy do sfery faktów, toteż sąd przed podjęciem decyzji o zwolnieniu określonej osoby od obowiązku złożenia zeznań jest zobowiązany dokonać ustaleń co do zakresu związku łączącego świadka i oskarżonego (…). Ustalenia te powinny opierać się na weryfikacji stopnia intensywności i trwałości więzi. Za istotne i konieczne elementy wspólnego pożycia wskazuje się: wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną i trwałość związku”.
(zob. D. Gruszecka [w:] J. Skorupka (red.), Kodeks postępowania karnego. Komentarz, baza LEGALIS)
D. Gruszecka
„Odnosząc się do przedstawionych wyżej poglądów, należy przede wszystkim stwierdzić, że pozostawanie we wspólnym pożyciu nie może ograniczać się do kontaktów sporadycznych lub okazjonalnych, chociażby nawet towarzyszyła im silna więź emocjonalna oraz obcowanie fizyczne. Wspólne pożycie zawiera bowiem cechę trwałości, której najlepszą egzemplifikacją wydaje się prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego lub - mówiąc nieco ogólniej - wspólnego zamieszkiwania, opartego na stanowiących jego fundament więzach psychofizycznych oraz ekonomicznych. Dla tak rozumianego wspólnego pożycia (stosunku bliskości) płeć osób związek taki tworzących pozostaje natomiast obojętna”.
(zob. J. Giezek [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Komentarz, baza LEX)
J. Giezek
„Skoro zatem lege non distinguente, to przyjąć należy, że chodzi tu o wspólne pożycie zarówno kobiety i mężczyzny, jak i dwóch kobiet bądź dwóch mężczyzn. Warto również zauważyć, że różnicowanie wspólnego pożycia heteroseksualnego i homoseksualnego w zakresie skutków prawnych z niego wynikających (np. prawa do odmowy zeznań z art. 182 § 1 KPK) rodzić może uzasadniony zarzut dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. To zaś jest nie do pogodzenia m.in. z art. 32 ust. 1 i 2 Konstytucji RP” (zob. P. Daniluk, W sprawie konstytucyjności pojęcia osoby najbliższej, s. 163–164, baza LEGALIS).
„Zamiast doszukiwać się we wspólnym pożyciu cechy trwałości, która jest sprzeczna z istotą tej relacji, nacisk należy położyć na problem istnienia między partnerami więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej”. (zob. P. Daniluk, Wspólne pożycie jako pojęcie karnoprawne, „Prokuratura i Prawo”
2015, z. 6, s. 20)
P. Daniluk
Skoro zatem na płaszczyźnie językowej
ustawodawca konstruując w art. 115 § 11 k.k.
definicję osoby najbliższej i obejmując nią
osoby pozostające we wspólnym pożyciu nie dookreślił, że chodzi o relacje tylko pomiędzy kobietą a mężczyzną, to również stosownie do dyrektywy lege non distiguente nec nostrum est distiguere takiego rozróżnienia nie można wprowadzać w drodze interpretacji.
(zob. R. Krajewski, Osoba najbliższa w prawie karnym, „Przegląd Sądowy” 2009, nr 3, s. 112)
R. Krajewski
„Zaistnienie pomiędzy określonymi osobami sytuacji faktycznej określonej zwrotem "wspólne pożycie" jest w prawie procesowym klasyfikowane - z uwagi na skutki - tak samo, co wystąpienie pomiędzy takimi osobami formalnego węzła małżeńskiego. Co więcej, wniosek ten potwierdza także ujęcie dopiero w kolejnym punkcie (pkt 3) przepisu art. 40 § 1 k.p.k.
krewnych, powinowatych, osób związanych węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli. W takim układzie nie można przyjąć, aby także w kontekście językowym można było uznać, iż ustawodawca zadekretował w tym zwrocie, że o równości z małżeństwem - w tożsamych skutkach procesowych, które przecież oba te stany wywołują - decyduje tylko odbywanie stosunków seksualnych albo tylko wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego, bez jakichkolwiek innych więzi (np. mieszkanie w wynajętym mieszkaniu przez parę znajomych, dokonywanie wspólnych zakupów wyposażenia do mieszkania i artykułów żywnościowych, równe partycypowanie w innych obowiązkach z tym zamieszkiwaniem związanych”
(zob. A. Michalska - Warias, w: T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2012, s. 250).
A. Michalska-Warias
Za osoby pozostające we wspólnym pożyciu, a w konsekwencji najbliższe, należy uznawać takie, które - niezależnie od ich płci i wieku - razem ze sobą żyją, co zakłada prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego oraz określoną więź psychiczną, natomiast niekoniecznie fizyczną. Dla wspólnego pożycia kluczowe jest prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego oraz jak się zdaje określona więź psychiczna. Wykluczone jest tworzenie koniunkcji różnych słownikowych znaczeń określenia wspólne pożycie. Autor ten nie tłumaczy jednak dlaczego.
(zob. J. Majewski, w: A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2007, s. 1207-1210, 1394 i 1395)
J. Majewski
Należy dopuścić jako „wspólne pożycie” konkubinat homoseksualny. Faktem społecznym znanym od wielu lat jest przecież to, że istnieją związki osób tej samej płci charakteryzujące się jednoczesnym występowaniem trzech elementów, tj. więzi duchowej (emocjonalnej), fizycznej i gospodarczej (prowadzenia wspólnego gospodarstwa.
(zob. np. M. Nazar, Konkubinat a małżeństwo - wybrane zagadnienia, w: Andrzejewski Marek, (red.), Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008, s. 221–223)
M. Nazar
Od strony aksjologicznej więzy tożsame co w relacjach rodzinnych mogą wystąpić przecież także pomiędzy innymi osobami, a wówczas i one winny być objęte stosownymi gwarancjami. Autor zwraca uwagę na trudności dowodowe.
(zob. P. Rogoziński, Dopuszczalność i zakres badania przez organ procesowy istnienia przesłanek warunkujących uchylenie się świadka od zeznawania, „Ius Novum” 2014, nr 1, s. 120 i 121).
P. Rogoziński
Na gruncie prawa karnego nie ma widocznych racji, aby twierdzić, że zróżnicowanie w zależności od płci jest celowe i uzasadnione. Ochrona związków homoseksualnych w prawie karnym nie godzi w pojęcie rodziny.
(zob. A Siostrzonek-Sergiel, Partnerzy w związkach homoseksualnych a "osoby najbliższe" w prawie karnym, „Państwo i Prawo” 2011, nr 4, s. 79-82)
A. Siostrzonek-Sergiel
„Ostatnią grupą osób najbliższych są osoby pozostające we wspólnym pożyciu. Za w pełni trafną i aktualną należy uznać tezę wyroku SN z dnia 12 listopada 1975 r., V KR 203/75, OSP 1976, z.
10, poz. 18, w myśl której wspólne pożycie musi cechować się łącznie następującymi elementami: wspólnym pożyciem psychicznym i fizycznym, wspólnotą ekonomiczną i trwałością związku. Słusznie bowiem podkreślono w tym judykacie, że "te elementy bowiem wskazywać mogą, że pomiędzy dwiema osobami płci odmiennej zachodzi taki związek, który od związku małżeńskiego różni się tylko brakiem prawnej legalizacji faktycznego związku małżeńskiego" (konkubinat). Niemniej jednak obecnie, tj. w innej rzeczywistości społecznej i ekonomicznej, należy przyjąć, że wspólne pożycie dotyczy nie tylko osób odmiennej płci, ale także osób tej samej płci”.
(zob. T. Oczkowski [w:] V. Konarska-Wrzosek, Kodeks karny.
Komentarz, baza LEX)
T. Oczkowski
„Wydaje się, że nie można utożsamiać wspólnego pożycia z konkubinatem, gdyż nieracjonalne byłoby używanie dwóch różnych zwrotów na określenie tego samego zjawiska. Dlatego za słuszniejsze należy uznać odnoszenie się do pewnych cech wspólnego pożycia, a odwołanie się - zgodnie z postulatem J.
Majewskiego - do powszechnego rozumienia danego pojęcia musi uwzględniać zachodzące w społeczeństwie zmiany oraz społeczną rzeczywistość, co pozwala na jak najbardziej adekwatne ustalenie zakresu jego znaczenia. Przykład faktycznego wychowywania osieroconego dziecka bardzo dobrze pasuje do tego toku rozumowania. Nie powinno też być przeszkód do uznania za wspólne pożycie związku osób tej samej płci”.
(zob. O. Górniak, J. Bojarski w: M. Filar (red.) Kodeks karny.
Komentarz, Warszawa 2010, s. 589 – 590)
O. Górniok, J. Bojarski
„Uchwała (…) ugruntowuje (…) pogląd, że odmienność płci osób pozostających we wspólnym pożyciu, nie jest warunkiem uznania, iż jest to relacja interpersonalna w rozumieniu art. 115 § 11 k.k., co będzie miało niewątpliwie bardzo duży wpływ na praktykę sądów powszechnych”.
„Chociaż nie podzielam poglądu, że tej sfery relacji nie ujmuje znaczenie tego pojęcia w języku prawnym, gdzie w dalszym ciągu o wspólnym pożyciu mówi się jeśli nie wyłącznie , to zazwyczaj - jako o związku mężczyzny i kobiety, to trudno nie zgodzić się z argumentem, że odmienne traktowanie związków homoseksualnych w kontekście funkcjonowania wielu instytucji prawa karnego (tak materialnego, jak i procesowego), byłoby sprzeczne z konstytucyjnym zakazem dyskryminacji (ar. 32 ust. 2 Konstytucji) oraz zasadą równości prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym (art. 33 Konstytucji)”.
(zob. A. Skowron, Glosa do uchwały SN z dnia 25 lutego 2016 r., I KZP 20/15 LEX/el. 2016, baza LEX)
A. Skowron
„Stawianie znaku równości pomiędzy fundamentalnymi prawami człowieka, a wyjątkowymi potrzebami śledczymi państwa [...], rodzi wiele wątpliwości, odchodzi bowiem od ducha Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jako mechanizmu mającego w pierwszej kolejności chronić jednostki przed bezprawnymi ingerencjami państwa i zastępuje go modelem, w którym ingerencja w wolności jednostki nie jest czymś wyjątkowym, a równoprawnym elementem relacji pomiędzy obywatelem a władzą”.
„Za błędne należy uznać stanowisko wyrażone w postanowieniu Sądu Najwyższego z 7 lipca 2004 r. w sprawie II K 176/2004, w którym uznano, że "pojęcie wspólne pożycie odnoszone jest wyłącznie do konkubinatu, a w szczególności do związku osób o różnej płci, odpowiadającego od strony faktycznej stosunkowi małżeństwa (którym w myśl art. 18 Konstytucji jest wyłącznie związek osób różnej płci).".
„Z literalnego brzmienia przepisów art. 182 k.p.k. w zw. z art. 115 § 11 k.k. nie wynika, by miały one zastosowanie jedynie do związków heteroseksualnych.
Wręcz przeciwnie, ta norma prawna w ogóle nie dotyka problematyki płci osób zainteresowanych, tym samym pozwalając na przyznanie prawa do odmowy składania zeznań również parom homoseksualnym, jeśli tylko łącząca ich więź stanowi wspólne pożycie”.
(zob. B. Rodak, Glosa do wyroku ETPC z dnia 3 kwietnia 2012 r., 42857/05. LEX/el.
2012, baza LEX)
B. Rodak
„Osoby pozostające ze sobą we wspólnym pożyciu (tzw.
konkubenci) to osoby pozostające ze sobą w trwałym związku nieformalnym. Musi między nimi zachodzić więź fizyczna, gospodarcza i uczuciowa (…). Nie uważa się za konkubinat związku o charakterze wyłącznie erotycznym (…). Pojęcie wspólnego pożycia jest podmiotowo szersze od pojęcia konkubinatu. Należy przez nie rozumieć również tzw. związki partnerskie, czyli takie, które w myśl poglądów doktryny prawa cywilnego nie stanowią konkubinatu (nieformalnego odpowiednika małżeństwa), ponieważ są relacją między osobami tej samej płci”.
(zob. M. Budyn-Kulik, w: M. Mozgawa (red.), Kodeks karny, 2007, s. 233, baza LEX)
M. Budyn-Kulik
M. Jachimowicz: zob. M. Jachimowicz, Osoba najbliższa w prawie karnym, Jurysta 2008, nr 11 – 12, baza LEX;
J. Wojciechowski: zob. J. Wojciechowski, Kodeks karny, s. 206, baza LEX;
Z. Doda, A. Gaberle: zob. Z. Doda, A.
Gaberle, Dowody w procesie karnym, t. I, Warszawa 1995, s. 216, baza LEX;
Inni autorzy
Czy można pozostawać we wspólnym pożyciu z osobą tej samej płci?
Jakiego rodzaju więzi łączą osoby we wspólnym pożyciu?
Uchwała SN 7 sędziów z 25 lutego 2016 r., I KZP 20/15:
Wykładnia zwrotu "osoba pozostająca we wspólnym pożyciu".
1. "Czy odmienność płci jest warunkiem pozostawania we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.?"
2. "Jakiego rodzaju więzi charakteryzują stan wspólnego pożycia w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.?"
Pytania prawne we wniosku
Pierwszego Prezesa SN:
"Zawarty w art. 115 § 11 k.k. zwrot "osoba pozostająca we wspólnym pożyciu" określa osobę, która pozostaje z inną osobą w takiej relacji faktycznej, w której pomiędzy nimi istnieją jednocześnie więzi duchowe (emocjonalne), fizyczne oraz gospodarcze (wspólne gospodarstwo domowe). Ustalenie istnienia takiej relacji, tj. "pozostawania we wspólnym pożyciu", jest możliwe także wtedy, gdy brak określonego rodzaju więzi jest obiektywnie usprawiedliwiony. Odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k."
Teza
TEZA:
Odmienność płci jest warunkiem pozostawania we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 k.k.
UZASADNIENIE:
Punktem odniesienia w procesie wykładni systemowej powinny być przepisy tej gałęzi prawa, która reguluje fundamentalne kwestie dotyczące instytucji małżeństwa, a nie przepisy ustaw, w których omawiany zwrot występuje incydentalnie, niejako na marginesie zasadniczych unormowań. Takim aktem prawnym, regulującym kompleksowo zagadnienia prawa rodzinnego, jest niewątpliwie Kodeks rodzinny i opiekuńczy. W przepisach tej ustawy komentowany zwrot, określający stan znaczącej bliskości, łączony jest jednoznacznie z małżeństwem (art.
23 k.r.o.), które art. 18 Konstytucji RP definiuje jako związek kobiety i mężczyzny.
Zdanie odrębne
Czy można pozostawać we wspólnym pożyciu, pozostając jednocześnie w
związku małżeńskim?
„Uznaniu, że osoby pozostają we wspólnym pożyciu, nie stoi na przeszkodzie to, iż któraś z nich lub wszystkie one są małżonkami innych osób”.
(zob. P. Daniluk, Wspólne pożycie jako pojęcie karnoprawne, „Prokuratura i Prawo” 2015, z.
6, s. 23)
Wspólne pożycie a małżeństwo
z inną osobą
Czy można pozostawać we wspólnym
pożyciu
z kilkoma osobami?
„Wydaje się, że na płaszczyźnie jurydycznej nie ma przeszkód, aby uznać, iż w relacji wspólnego pożycia mogą pozostawać więcej niż dwie osoby. Warunkiem jest jedynie to, żeby wszystkie te osoby tworzyły związek i każda z każdą była połączona więzią duchową, fizyczną i gospodarczą”.
(zob. P. Daniluk, Wspólne pożycie jako pojęcie karnoprawne, „Prokuratura i Prawo” 2015, z.
6, s. 23)
Wspólne pożycie z kilkoma
osobami
Czy Włodzimierz Rozwiązły pozostaje
we wspólnym pożyciu z partnerami?
Tak, Włodzimierz Rozwiązły pozostaje we wspólnym pożyciu z partnerami.
Tak, wobec powyższego Eugeniusz Miłośnik i Wacław Podlotek mają prawo do odmowy zeznań.
Częściowe rozwiązanie
Czy pozostaje się we wspólnym pożyciu ze współzamieszkującym
dzieckiem partnera?
Ustalenie istnienia takiej relacji, tj.
"pozostawania we wspólnym pożyciu", jest możliwe także wtedy, gdy brak określonego rodzaju więzi jest obiektywnie
usprawiedliwiony.
(Uchwała SN 7 sędziów z 25 lutego 2016 r., I KZP 20/15)
Wspólne pożycie z dzieckiem
partnera
Czy Włodzimierz Rozwiązły pozostaje we wspólnym pożyciu z Mariolą
Podlotek?
Tak, Włodzimierz Rozwiązły pozostaje we wspólnym pożyciu z Mariolą Podlotek,
ponieważ jest ona z nim silnie zżyta, tworzy więź duchową i ekonomiczną, a brak więzi fizycznej jest uzasadniony.
Tak, wobec powyższego Mariola Podlotek ma prawo do odmowy zeznań.
Częściowe rozwiązanie
Czy gdyby Włodzimierz Rozwiązły
gwałcił córkę swojego partnera to
byłby z nią we wspólnym pożyciu?
STAN FAKTYCZNY:
Stanisław M. został skazany za gwałt na nieletniej, córce swojej konkubiny. Twierdził, że z pokrzywdzoną łączy go stosunek wspólnego pożycia
„z uwagi na wspólne życie rodzinne”.
TEZA:
„Pojęcie "wspólne pożycie" odnoszone jest wyłącznie do konkubinatu, a w szczególności do związku osób o różnej płci, odpowiadającego od strony faktycznej stosunkowi małżeństwa (którym w myśl art. 18 Konstytucji jest wyłącznie związek osób różnej płci)”.
Postanowienie SN z 7 lipca 2004
r., II KK 176/04, LEX nr 121668
Gdyby Włodzimierz Rozwiązły gwałcił córkę partnera to nie pozostawałby z nią we
wspólnym pożyciu. Prawdopodobnie więź duchowa nie byłby tak silna, córka byłby skrzywdzona, a powstała więź fizyczna nie jest więzią cechującą wspólne pożycie.
Gwałt dziecka partnera
Czy pozostaje się we wspólnym pożyciu z osobą wspólnie zamieszkującą, z
którą pije się tylko wódkę?
STAN FAKTYCZNY:
Marian C. został skazany za zabójstwo. Głównym świadkiem oskarżenia była jego była konkubina.
TEZA:
"Osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, to osoba będąca w związku co do istoty takim samym, jak związek małżeński (zachowana więź uczuciowa, gospodarcza i finansowa), tyle tylko, że pozbawionym węzła prawnego, przewidzianego przez kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Istnienie konkubinatu między świadkiem a oskarżonym w dacie czynu nie petryfikuje tej okoliczności do chwili przeprowadzenia czynności przez organ procesowy w postaci przesłuchania świadka, uprawniającej jako osobie najbliższej do skorzystania z odmowy zeznań, a zatem ustanie konkubinatu w chwili przesłuchania świadka, w przeciwieństwie do małżeństwa i przysposobienia, pozbawia go uprawnienia, o jakim mowa art. 182 § 1 i 2 k.p.k.”.
Wyrok SA w Katowicach z 15 marca
2007 r., II AKa 24/07, LEX nr 312525
Nie pozostaje się we wspólnym pożyciu z osobą, z którą tylko czasem pije się wódkę lub nawet kradnie pieniądze w celu zakupu alkoholu później razem spożywanego. Aby można było mówić o wspólnym pożyciu więź musiałaby być mocniejsza. Stan ten musi być każdorazowo oceniany w konkretnym przypadku przez sąd.
Związek taki można nazwać raczej tzw.
związkiem pasożytniczym.
Wspólne pożycie z kumplem od
wódki?
Czy kuzyn Arkadiusz Gaduła pozostaje we wspólnym pożyciu z
Włodzimierzem Rozwiązłym?
Nie, kuzyn Arkadiusz Gaduła nie pozostaje we wspólnym pożyciu z Włodzimierzem
Rozwiązłym.
Nie, wobec powyższego kuzyn Arkadiusz Gaduła nie ma prawa do odmowy zeznań.
Częściowe rozwiązanie
Czy pozostaje się we wspólnym pożyciu z osobą, którą się tylko
opiekuje?
STAN FAKTYCZNY:
A.K. została skazana za przywłaszczenie. Jej spadkobiercy, chcieli doprowadzić do wznowienia postępowania, korzystając z prawa osoby najbliższej. Sąd pozostawił ich wniosek bez rozpoznania, ponieważ uznał, że skazana była dla wnioskodawców ciotką, którą oni tylko się opiekowali, a nie powstała między nimi szczególna więź charakteryzująca wspólne pożycie.
TEZA:
„We wspólnym pożyciu pozostają, poza oczywistym domniemaniem wynikającym z instytucji małżeństwa, osoby niezwiązane węzłem małżeństwa, o ile połączone są więzią uczuciową, fizyczną i gospodarczą, jak też osoby, pomiędzy którymi z racji wspólnego długotrwałego życia i przyjęcia określonego modelu tego życia, doszło do zawiązania relacji tożsamych z najbliższymi relacjami rodzinnymi, o których mowa w art. 115 § 11 k.k., np. relacji występujących między rodzicami i dziećmi, bądź między rodzeństwem”.
Postanowienie SN z 4 marca
2015 r., IV KO 98/14
Jeżeli opiekujemy się tylko osobą, której trudno samej sobie poradzić, a nie tworzymy innych, bliższych więzi to nie pozostajemy z nią we wspólnym pożyciu.
Stan ten musi być każdorazowo oceniany w konkretnym przypadku przez sąd.
Wspólne pożycie z osobą, którą
się tylko opiekuje?
Czy ciotka Genowefa Dobrotliwa pozostaje we wspólnym pożyciu
z Włodzimierzem Rozwiązłym?
Nie, ciotka Genowefa Dobrotliwa nie pozostaje we wspólnym pożyciu z Włodzimierzem Rozwiązłym.
Nie, wobec powyższego ciotka Genowefa Dobrotliwa nie ma prawa do odmowy zeznań.
Częściowe rozwiązanie
Która z osób ma prawo do
odmowy zeznań?
Osoby, które mogą odmówić zeznań jako małżonek i zstępny to żona Krystyna Rozwiązła i córka Aldona Rozwiązła.
Osoby, które mogą odmówić zeznań jako pozostające we wspólnym pożyciu to partnerzy:
Eugeniusz Miłośnik, Wacław Podlotek oraz córka partnera Mariola Podlotek.
Osoby, które nie mogą odmówić zeznań to kuzyn Arkadiusz Gaduła i ciotka Genowefa Dobrotliwa, ponieważ nie pozostają we wspólnym pożyciu z Włodzimierzem rozwiązłym.
Ostateczne rozwiązanie
kazusu
Daniluk Paweł, Wspólne pożycie jako pojęcie karnoprawne, „Prokuratura i Prawo” 2015, z. 6.
Derlatka Marek, Wspólne pożycie a prawo do odmowy zeznań,
„Palestra” 2016, nr 1-2.
Dunaj Bogusław (red.), Słownik współczesny języka polskiego, Warszawa 1996.
Hayduk-Hawrylak Izabela, Szałucha Sławomir, Wybrane zagadnienia prawa do odmowy zeznań [w:] Hofmański Piotr (red.), Węzłowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010.
Izydorczyk Jacek, Rozbieżność orzecznictwa – czy próba zmiany prawa,
„Palestra” 2016, nr 1-2.
Jasiński Wojciech, Przesłanki wyłączenia sędziego z mocy prawa na tle orzecznictwa i piśmiennictwa karnorpocesowego [w:] Bogunia Leszek (red.), Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. XIX, Wrocław 2006.
Krajewski Radosław, Osoba najbliższa w prawie karnym, „Przegląd Sądowy” 2009, nr 3.
Bibliografia
Majewski Jarosław [w:] Zoll Andrzej (red.), Kodeks karny. Część ogólna.
Komentarz, Warszawa 2007.
Michalska – Warias Aneta, w: Bojarski Tadeusz (red.), Kodeks karny.
Komentarz, Warszawa 2012
Nazar Mirosław, Konkubinat a małżeństwo - wybrane zagadnienia, w:
Andrzejewski Marek, (red.), Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, Toruń 2008.
Rogoziński Piotr, Dopuszczalność i zakres badania przez organ procesowy istnienia przesłanek warunkujących uchylenie się świadka od zeznawania,
„Ius Novum” 2014, nr 1.
Siostrzonek – Sergiel Adrianna, Partnerzy w związkach homoseksualnych a
"osoby najbliższe" w prawie karnym, „Państwo i Prawo” 2011, nr 4.
Wiśniewski Cezary, Osoba najbliższa w polskich kodeksach karnych,
„Miscellanea Historico-Iuridica” 2014, t. XIII, z. 2.
Komentarze do k.k. i k.p.k. oraz piśmiennictwo z bazy LEX i bazy LEGALIS.
Akty prawne i orzecznictwo z bazy LEX, strony internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości oraz zbiorów orzeczeń sądów powszechnych.
