Zarys stanu badań etnograficznych w woj. kieleckim

Barbara Erber

Zarys stanu badań etnograficznych w

woj. kieleckim

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 2, 333-361

1964

B A R B A R A E R B E R

ZARYS STA N U B A DA Ń ETNOGRAFICZNYCH

W WOJ. KIELECKIM

WSTĘP

W gru d n iu 1958 ro k u — z in icjaty w y K ieleckiego O ddziału Polskiego To­ w arzy stw a Ludoznawczego — odbyła się w Św. K atarzyn ie konferencja etnograficzna, w k tó rej udział wzięli przedstaw iciele Z arządu Głównego Pol­ skiego Tow arzystw a Ludoznawczego oraz krakow skich i łódzkich etnograficz­ nych ośrodków naukow ych. W program ie obrad naczelne m iejsce zajęła dys­ kusja nad stanem badań etnograficznych w w ojew ództw ie kieleckim , w której poszczególne ośrodki relacjonow ały przebieg i w yniki w łasnych badań. W ysu­ nięto wówczas konieczność opracow ania bibliografii etnograficznej dla tego obszaru. R edakcji bibliografii podjęła się doc. d r Jad w ig a K lim aszew ska \ B ibliografia m iała się ukazać jako w ydaw nictw o Kieleckiego Oddziału PTL.

P róba p rzedstaw ienia stan u b adań etnograficznych w woj. kieleckim pow stała ściśle w oparciu o m ateria ły grom adzone do tejże b ibliografii m. in. i przez au to rk ę niniejszej pracy.

Z akres te ry to ria ln y obejm uje obszar całego woj. kieleckiego w granicach ak tualnego podziału adm inistracyjnego. Z akres czasowy opracow ania, podzie­ lony na trzy okresy, zam yka się w granicach od początku X IX w ieku do r. 1962. Dzieli się ono na dw ie części; część pierw sza — w układzie chronologicz­ nym — ch a rak tery zu je w arunki, w jak ich pow staw ały opisy, a następnie opracow ania etnograficzne, oraz zaznajam ia ogólnie z p ro blem atyk ą badań. Część drug a przedstaw ia stan badań w obrębie poszczególnych działów k u l­ tu ry lúdow ej. P raca opiera się głów nie na m ateriale publikow anym . Nie w y ­ m ienia drobnych prac, fragm en taryczn ych opisów itp. Z ainteresow any czy­ teln ik znajdzie pełny ich w ykaz we w spom nianej bibliografii.

I. ZARYS HISTORII I PROBLEM ATYKA BADAŃ

OKRES PIERW SZY: od drugiej ćw ierci X IX w. do pierw szej w ojny św ia­ tow ej. P oczątki badań nad k u ltu rą ludow ą K ieleckiego — podobnie jak w całej Polsce — sięgają połowy X IX w ieku. Z ain tereso w an ia te pozostają w pew nym zw iązku z działalnością W arszaw skiego T ow arzystw a Przyjaciół N auk, które pod w pływ em H. K o łłątaja już w pierw szym dziesięcioleciu ubiegłego w ieku sprecyzow ało p ro g ram badań etnograficznych 2. Zw racał on szczególną uw agę badaczy na spisyw anie pieśni ludow ych, podań, legend,

obrzędów i w ierzeń, tra k tu ją c je jako re lik ty m itologii słow iańskiej, m ające dać podstaw ę do odtw orzenia przeszłości naro du i jego k u ltu ry . U znaw ał je zatem za uzupełniające źródła h is to r ii3. S tąd też skąpe m ateriały, pochodzące z la t 1830 do 1860 z tere n u woj. kieleckiego, za w ierają znaczną przew agę tre ­ ści z zakresu lite ra tu ry ludow ej. Z zakresu k u ltu ry m aterialn ej pew ną popu­ larnością cieszył się jedynie ubiór.

N ajw cześniejsze opisy etnograficzne są to w znacznej przew adze w ą tp li­ wej w artości naukow ej fragm entaryczne w zm ianki na m arginesie prac ty p u historycznego, podróżniczego czy pam iętnikarskiego. Ogłasza je pierw szy „P am iętnik S andom ierski” (1829—1830) red ago w an y przez T. Ujazdow ­ skiego 4. U kazuje się w nim pierw szy opis ubio ru Kielczan i w zm ianka o w ierzeniach ludu w okolicach Chęcin (upiór, strzyga, zm ora, płaczka i cza­ rownica). „P rzyjaciel L u d u ” w 1836 r. d ru k u je anonim ow y opis okrężnego w Sandom ierskiem , a w 1847 r. podanie o św. Em eryku. W latach 1850— 1855 J. N. C h ą d z y ń sk i5 podaje tek sty podań oraz opis sobótki i ubioru Sandom ie- rzan; B aliński i Lipiński ” — legendę ze wsi Żeleźnica (okolice Przedborza), a „B iblioteka W arszaw ska” 7 — podanie o górnik u H ilarym Mali. Podanie o trzech dziew icach i górze dziewiczej w S tudziannie pu blik u je W ie n ia rsk i8. W latach 1850—1859 J. K. Gregorowicz u w yd aje szereg utw orów , w których zaw iera w iele cennego m ateriału etnograficznego ze wsi Bilczy i Ś w iątnik w Sandom ierskiem . W 1857 r. M aleszew sk i10 n o tu je podania i zw yczaje z okolic Św. K atarzyny. W w ydanych w 1866 r. Listach Zoryana Chodakow ­ skiego z lat 1817— 1821 11 znajdujem y jego relację z C zarnolasu o zanikaniu zw yczaju sobótki, w skutek zakazu w ydanego przez ks. Jabłonow ską, oraz o zapustach „z tu ro n iem ” w Małogoszczu. W 1862 r. J. Ł e p k o w sk i12 w opisie w ycieczki w okolice Kielc, Pińczow a i C hm ielnika — d ając ogólną ch a rak ­ te ry sty k ę k u ltu ry wsi tych okolic, stw ierdza, że poziom jej pozostaje o kilka w ieków wstecz poza współczesnością. P onadto w iele jeszcze drobnych w zm ianek podaw ały „K łosy”, „Tygodnik Ilu stro w a n y ”, „W ędrow iec” , „Bluszcz” i „Gazeta Ś w iąteczna”.

Szersze opisy, a następnie opracow ania o ch a rak terze m onograficznym u kazują się dopiero w drugiej połowie w ieku XIX. Wiązać to należy z fa k ­ tem znacznego w zrostu zainteresow ania k u ltu rą chłopską, w ystępującym w okresie po zniesieniu pańszczyzny, oraz z utw orzeniem w r. 1873 K om isji A ntropologicznej A kadem ii U m iejętności w K rakow ie (w k tó rej działem etnograficznym kierow ał O skar Kolberg), jak rów nież z działalnością środow i­ ska intelektualnego zgrupow anego wokół czasopism a „W isła” ls. K ierow ały one pracą am atorów -zbieraczy przez publikow anie k w estion ariuszy i szczegó­ łow ych w skazów ek m etodycznych. W w yniku tego oddziaływ ania już w końcu w. X IX i na początku XX w. daje się zauw ażyć pew na ten den cja do uw zględ­ nian ia w opisach zagadnień z zakresu k u ltu ry m aterialn ej. Dotyczy to głów ­ nie budow nictw a w raz z opisem w nętrza izby, ubioru, pożyw ienia, upraw y roli i hodowli. P ow stają w tym czasie nie zastąpione do dziś tom y Ludu O. K o lb e rg a 14 poświęcone Sandom ierskiem u, K ieleckiem u i R adom skiem u, jak rów nież liczne prace ks. W. Siarkow skiego lb, gorliw ego zbieracza-am a- to ra, w spółpracującego z O. K olbergiem , oraz m onografie S. Jastrzęb o w ­ skiego 1G, Z . W asilewskiego 17 i W. J. Jaskłow skiego 18. U kazują się ponadto m o­ nografie historyczne ks. J. G a ck ieg o 1<J, zaw ierające bardzo cenny m ateriał etnograficzny. Zanotow ać jednak należy zdecydow aną przew agę m ateriałów o ch arak terze przyczynkow ym , zwłaszcza z zakresu w ierzeń, obrzędów, zw y­

Z arys stanu badań etnograficznych w woj. kieleckim 335

czajów, lecznictw a i m agii. P u b lik u ją je najczęściej ks. W. S iarkow ski, M. Kucz, M. W aw rzeniecki, M. K ietlicz-R ayski, H. Łopaciński i L. Lissowski. O głaszała je przede w szystkim „W isła” oraz lokalna prasa codzienna: „G a­ zeta K ielecka” i „G azeta R adom ska” — pośw ięcające w iele uw agi etnografii obszaru kieleckiego 20.

OKRES DRUGI: dw udziestolecie m iędzyw ojenne. B adania etnograficzne przejm ują pow stałe w tym czasie ośrodki uniw ersyteckie oraz koła k ra jo ­ znawcze. Dążenia k a te d r idą w dw u k ierun kach — z jednej stron y do ujęć syntetycznych, z drugiej nato m iast do dokum entacji terenow ej pełniejszej niż dotychczasow a a m a to rs k a 21. S tąd też etn og rafia ziemi kieleckiej była uw zględniana w pracach o ch arak terze syntez, obejm ujących swym zasię­ giem najczęściej tery to riu m całej Polski. Są to prace J. St. B ystronia 22, A. F ischera 23, E. F rankow skiego 24, J. K lim asze w sk ie j25, K. M oszyńskiego 2<i, T. S ew eryna 27 i K. Z aw isto w icz28. W arto przypom nieć o rozpoczętych w tym czasie przez K. M oszyńskiego — obejm ujących całą Polskę — b adaniach ty p u atlasowego. W yniki badań, opracow ane kartograficznie, zaw iera Atlas K u l ­ tu r y L udow ej w Polsce 29. Treść jego obejm uje w ybran e zagadnienia z zakresu w iedzy astronom icznej, m edycyny, w ierzeń, w różb i obrzędów dorocznych. W iele uw agi poświęcono w tym czasie zagadnieniu ugrupow ań etnicznych w Polsce. S tudia szły w k ie ru n k u u stalen ia k ry terió w określających g rup ę etniczną jak rów nież u stalen ia tery to rialn eg o rozm ieszczenia i zasięgu poszczególnych g r u p 30. P rzew ag a jed n ak m ateriałów i opracow ań z tego czasu (dotyczących woj. kieleckiego) pochodzi z terenow ych badań ruchu re ­ gionalnego, rozw iniętego zwłaszcza w środow isku nauczycielskim oraz kół krajoznaw czych m łodzieży szkolnej. O rganizatorem ru ch u regionalnego był znany działacz A leksander P atkow ski, współzałożyciel Polskiego T ow arzy­ stw a K rajoznaw czego, tw órca U n iw ersy tetu R egionalnego w S andom ierzu 31. P rogram kursów u n iw ersy tetu , uw zględniający w ykłady z etnografii i d iale k to lo g ii32, zyskał znaczną popularność i przygotow ał w ielu sam odziel­ nych zbieraczy terenow ych, publikujących w łasne m ateria ły w lokalnym czasopiśm ie ZNP „Nasze D rogi” 33 oraz w w y daw nictw ie u n iw e rs y te tu 34 i jego organie „S andom ierskim R uchu R egionalnym ” 35. A. P atkow ski działał w porozum ieniu ze S tefanem Żerom skim 3e, k tó ry w tym sam ym czasie sta ­ w iał postulat podjęcia b ad ań nad k u ltu rą ludow ą na obszarze położonym na południe od Gór Ś w iętokrzyskich. U zasadniał to fak tem trw a n ia p rastarego osadnictw a m ałopolskiego, gdzie „Ludność [...] jest do dziś dnia n ajrdzen niej polską, gdyż nigdy nie była w ystaw iona na w pływ ościenny”. O pracow yw ał i ogłaszał założenia program ow e b adań (zachęcając do nich inteligencję k ie­ lecką), który ch realizacja d ałaby podstaw y do opracow ania pełnej m onografii tego obszaru 37. N iejako w m yśl tych założeń w r. 1931 w ydano pod red. A. P atkow skiego „P am iętnik Ś w ięto krzyski” 3R, uw zględniający w treści także etnografię. W m iejscow ych czasopism ach ruch u regionalnego („Nasze D rogi” i „R adostow a”) i krajoznaw czego („Liścienie”) 39 zamieszczano p raw ie w y ­ łącznie m ateria ły z zakresu lite ra tu ry ludow ej, rzadziej obrzędowości. K u l­ tu rę m ateria ln ą pom ijano całkow icie. Pośw ięcał jej n ato m iast nieco m iejsca „O rli L o t” 40, k tó ry w k ró tkich, p o p u larny ch arty k u lik ac h om aw iał w yniki poszukiw ań terenow ych z zakresu budow nictw a, g arn carstw a i ubioru, gro­ m adząc m ateria ły w oparciu o kw estionariusze, dostarczane przez ośrodki naukow e krakow skie, zwłaszcza S em inariu m E tnografii Słow ian U J i M u­

zeum E tn o g ra fic z n e 41. W arto tu zaznaczyć, że K om isja E tnograficzna PA U w y d ała w r. 1927 m ateriały, zebrane przez koło krajoznaw cze uczniów P a ń ­ stw ow ego S em inarium N auczycielskiego w Tom aszow ie M azowieckim Z a m k i drew niane p r zy drzwiach 42. C haraktery sty czn e jest słabe uw zględnianie za­ gadnień produkcji, zwłaszcza produkcji rolnej. Równie słabo reprezentow ane są tem aty dotyczące k u ltu ry społecznej. P rzew aga m ateriałó w dotyczy po­ w ia tu opoczyńskiego, którym interesow ali się J. P. D ekow ski i T. S ew eryn, oraz obszaru pogranicza radom sko-sandom ierskiego, gdzie ak ty w n ie praco ­ w ali działacze ruchu regionalnego ZNP.

C harak tery sty czn y jest b ra k odzw ierciedlenia w m ateriach etno graficz­ nych tru d n ej sytuacji społeczno-ekonom icznej wsi kieleckiej, zwłaszcza w okresie kryzysów . Z najd u jem y je jedynie w studiach prow adzonych przez P aństw ow y In sty tu t K u ltu ry Wsi, k tó ry w ydał w r. 1938 4 tom y Młodego po­ kolenia chłopów w opracow aniu T. C hałasińskiego (tomy: 1, 2 i 3 zaw ierają życiorysy chłopów z pow iatów : Opoczno, Iłża, Opatów, Włoszczowa i Pińczów) oraz w w ydanych w 1935 r. przez In sty tu t G ospodarstw a Społecznego P a­ miętnikach chłopów pod red. L. K rzyw ickiego (3 pam iętniki z woj. k ielec­ kiego). P onadto pew ne m ateria ły z zakresu etno grafii za w ierają m onografie K. Mroza 43 i A. D zierżaw sk ieg o 44, naw iązujące do w zoru opracow anego przez F. B ujaka. W ysuw ają one na pierw szy plan zagadnienia ekonom iczno-spo­ łecznego b y tu badanego środow iska.

OKRES TRZECI: po drugiej w ojnie św iatow ej do r. 1962. Zanikła praw ie całkow icie w tym czasie akcja badaw cza kół krajoznaw czych. B adania etn o ­ graficzne na obszarze woj. kieleckiego podjęło szereg in sty tu c ji naukow ych, specjalizujących się w zakresie w y bran ych zagadnień z k u ltu ry ludow ej. P race ich idą w dw u kierunkach: badań in w entaryzacy jn ych ty p u atlasow ego oraz badań m onograficznych poszczególnych zagadnień:

1. K a t e d r a E t n o g r a f i i S ł o w i a n UJ. P row adzi b ad an ia od 1951 r. W tym roku i w ciągu następnych la t prace k a te d ry ogniskow ały się wokół dw u zagadnień: budow nictw a oraz rzem iosła ludowego. Pozostaje to w ścisłym zw iązku z planem opracow ania obszernej m onografii etn og raficz­ nej woj. k ie le c k ie g o 45. P racam i k ierow ali prof. К. M oszyński i doc. d r J. K li­ m aszew ska. B adania nad budow nictw em ludow ym m ieszkalnym i gospodar­ czym odbyły się w latach 1951 i 1953, a badan ia nad rzem iosłem (garncarstw o, kow alstw o, obróbka drew na, lnu, konopi, w ełny oraz tkactw o) p rzep ro w a­ dzone zostały w latach 1953— 1954. Ponadto dokonano bad ań z zakresu lud o­ wej w iedzy o drzew ie i obrzędów dorocznych 4,i.

2. Z a k ł a d B a d a n i a P l a s t y k i A r c h i t e k t u r y i Z d o b ­ n i c t w a L u d o w e g o I n s t y t u t u S z t u k i P AN w K r a k o w i e . P row adził b ad an ia zespołowe trzy k ro tn ie pod kierunk iem prof, d ra R. R ein- fussa. W r. 1949 został objęty poszukiw aniam i obszar opoczyński, w 1951 r. kielecko-sandom ierski, a w r. 1953 — obszar radom ski. B adania in sty tu tu ogarnęły całokształt ludow ej tw órczości artystycznej: arch itek tu rę, strój, garncarstw o , tkactw o, zdobnictw o w m etalu, zabaw karstw o, m alarstw o, rzeźbę i obrzędy doroczne od ich stro n y plastycznej 47.

3. M u z e u m E t n o g r a f i c z n e w K r a k o w i e . W latach 1947— —1960 pracow nicy m uzeum przeprow adzili bad an ia n ad ubiorem ludow ym sandom ierskim , św iętokrzyskim , kieleckim oraz K rakow iaków wschodnich, u stalając jego zasięgi i chronologię 48. B adano rów nież przem ysł zabaw karski denkow sko-iłżeckiego ośrodka ceram icznego i ośrodka w Ł ącznej49.

Zarys stanu badań et nograficznych w woj. kieleckim 337

4. K i e r o w n i c t w o B a d a ń n a d P o c z ą t k a m i P a ń s t w a P o l s k i e g o . W r . 1951 podjęło b adania etnograficzne pod k ierun kiem doc. d r A. K utrzebianki w rejonie W iślicy 50 (obszarze dotąd przez etnografów nie badanym ). M iały one na celu dostarczenie m ateriałó w dotyczących zagadnienia trw ałości granicy szesnastow iecznego pow iatu w iślickiego i jej w pły w u na k u ltu rę wsi, pow iązań i różnic z sąsiednim i pow iatam i. P rzebad ano ok. 50 wsi. N ajw ięcej uw agi poświęcono trad y c y jn y m form om gospodarki — ro l­ n ictw u i hodowli oraz rzem iosłu (kow alstw o, stolarstw o, plecionkarstw o, g a r­ barstw o). P onadto badano budow nictw o i w n ę trza m ieszkalne, ubiór, tra d y ­ cyjne form y w spółdziałania sąsiedzkiego i fo rm y przekazyw ania m ajątk u przy równoczesnej dokum en tacji daw nego nazew nictw a 51.

5. Z a k ł a d M u z y k i L u d o w e j I n s t y t u t u S z t u k i PAN. W latach 1950—1952 pod kieru n k iem zakładu — regionalna ekipa kielecka akcji zbierania folkloru muzycznego dokonała n a g rań pieśni ludow ych w ok. 60 w siach woj. kieleckiego (głównie pow. Kielce, Włoszczowa, Radom i P iń ­ czów) 52.

6. I n s t y t u t HKM PAN. Dział IV. E tnografia. Od r. 1953, w ram ach ogólnopolskich badań dla Polskiego Atlasu Etnograficznego, prow adzi b ad a­ nia na obszarze woj. kieleckiego w 24 stałych p u n k tach sieci Р А Е 53. B adania dotyczą rolnictw a i hodowli, budow nictw a oraz tra n sp o rtu i kom unikacji. W yniki ich zostały już częściowo opublikow ane w zeszycie próbnym PAE 54 oraz w w ydaw nictw ach PAN i PT L 55.

7. P o l s k i e T o w a r z y s t w o L u d o z n a w c z e . Je s t inicjatorem i w ydaw cą m onograficznych opracow ań u b io ru ludow ego; z tere n u kielec­ kiego ukazały się 4 zeszyty: opoczyński, k rak o w sk i (wschodni), sandom ier­ ski i św iętokrzyski56. T ow arzystw o w ydaje rów nież zeszyty „ L iteratu ry L u ­ d ow ej” — zeszyt 2 z r. 1957 pośw ięcony jest lite ra tu rz e ludow ej kieleckiego 5~. O ddział kielecki PTL, założony w r. 1957, zapoczątkow ał prace d ok um en ta­ cyjne dotyczące budow nictw a, ubioru, rzeźby i lite ra tu ry ludow ej 58. Z ebrane pieśni publikow ano w „Ziem i K ieleckiej” i I tom ie „Rocznika M uzeum Ś w ię­ tokrzyskiego” 59. W planie w ydaw niczym oddziału zn ajd u ją się dw ie pozycje: bibliografia etnograficzna woj. kieleckiego i ludow i poeci św ię to k rz y sc y eo. 8. K a t e d r a E t n o g r a f i i U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o o r a z M u z e u m A r c h e o l o g i c z n e i E t n o g r a f i c z n e w Ł o d z i . Od szeregu lat badają głów nie obszar pow. opoczyńskiego, z którego m uzeum zgrom adziło znaczną ilość eksponatów 61. Badaczem stale p en etrującym ten te re n jest nadal J. P. D ekow ski, p u bliku jący szereg m ateriałó w i opracow ań z w ielu dziedzin k u ltu ry ludow ej 02.

9. M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e w K i e l c a c h . Dział E tn o g ra­ ficzny. Od r. 1955 do r. 1963 — dysponując jednoosobow ym personelem , p ro­ w adzić mógł w yłącznie działalność zw iązaną z grom adzeniem zbiorów i ich dokum entacją n a u k o w ą 6S. P onadto, w zw iązku z koniecznością typow ania budow nictw a do projektow anego przez m uzeum skansenu, przeprow adzono in w en tary zację chałup i budynków gospodarczych w K akoninie, pow. Kielce, i w S andom ierzu 64.

Z przedstaw ionego zestaw ienia w ynika, iż w ostatnim okresie przedm io­ tem specjalnego zainteresow ania były zagadn ienia z zak resu k u ltu ry m ate­ rialn e j i sztuki. Troska o tę ostatn ią w yraziła się rów nież w akcji popierania sztu k i drogą w ystaw i konkursów organizow anych przez M inisterstw o K u l­ tu r y i Sztuki, W ydział K u ltu ry WRN i M uzeum Ś w iętokrzyskie w Kielcach.

S praw ozdania om aw iające w yniki konkursów i ch a rak tery zu jące w y staw y ukazyw ały się m. in. w czasopismach: „L ud ” i „Polska Sztuka L udow a” oraz lokalnym czasopiśmie „Słowo T ygodnia” , gdzie na tem at tw órczości lu d o ­ wych ceram ików w K ieleckiem w iele cennych uwag, spostrzeżeń i m ateriałó w zam ieścił J. A. Z arem ba, zm arły w 1961 r. k iero w nik arty sty czn y spółdzielni „C h ałupn ik ” w Iłży 65.

II. S T A N B A D A Ń

MONOGRAFIE ETNOGRAFICZNE

Szczegółowe om ówienie stan u badań poprzedzi syntety czn y przegląd opracow ań ty p u m onograficznego.

U kazanie się w łaściw ych m onografii etnograficznych w yprzedziły w yd ane w latac h 1852 i 1854 przez lite ra ta i publicystę J. K. G regorow icza 66 O brazki w iejskie i W iejskie zarysy. U tw ory te, w których a u to r często prow adzi d ia ­ logi g w arą, jakkolw iek ujęte w form ę literack ą, za w ierają m a te ria ły i opisy o parte na bezpośrednich obserw acjach, w skazujących na znajom ość środo­ w iska w iejskiego, w którym G regorow icz żył; dotyczą one w si Bilczy i Ś w iąt­ nik w pow. sandom ierskim . A u to r daje w yczerpujący — jak na ówczesne w ym ogi — opis w arunków życia chłopów w ty ch w siach, stosunków z dw o­ rem , obyczajowości, zw yczajów , w ierzeń. Zamieszcza zwłaszcza dokładny opis w esela, sobótki i okrężnego, daje tek sty legend i podań oraz rów nie dokładne opisy ubioru, chałupy i jej w n ętrza a także pożyw ienia.

W r. 1865 ukazuje się tom Sandomierskie O skara K o lb e rg a 07 jak o pierw sza seria Ludu. Je s t to pierw sza etnograficzna m onografia z om aw ia­ nego obszaru, obejm ująca dzisiejszy pow iat sandom ierski oraz część staszow - skiego i opatowskiego. Tom rozpoczynają skąpe wiadom ości fizjograficzne, historyczne i etnograficzne, zaw ierające opis terenu , m iast, m iasteczek i wsi, budow nictw a (chata i w nętrze) i ubioru, uzupełnione dodatkow o w p rzy p i­ sach na końcu tomu. Zasadniczą część m onografii stanow ią obrzędy, głów nie ze w si Bilcza. Zarów no w dziale k u ltu ry m ateria ln e j, jak obrzędów i zw y­ czajów, au to r w ykorzystuje w przew adze opisy swoich poprzedników , a zwłaszcza J. K. Gregorowicza. Z w łasnych poszukiw ań zamieszcza duży zbiór pieśni w eselnych, sobótkow ych, pieśni śpiew anych w czasie okrężnego i innych, jak rów nież zbiór tańców . P odaje także tek st k ilk u opow iadań lu ­ dowych i opracow uje słow nik gw arow y.

W ydane w 20 la t później m onografie poświęcone K ieleckiem u a n astępnie R ad o m sk iem u G8 (każda w dw u częściach) znacznie rozszerza, zam ieszczając na początku inform acje ty p u historycznego, dotyczące poszczególnych m iej­ scowości. N astępnie k rótko i ogólnie ch a rak tery zu je ubiór, sposób m ieszka­ nia, zajęcia 'i pożyw ienie — cytując, podobnie jak w Sandom ierskiem , ze­ brane pracow icie opisy poprzedników . P ojaw ia się też dział now y — zw ycza­ jów dorocznych, o party głów nie na relacjach ks. W. Siarkow skiego (dla Kieleckiego) oraz ks. J. Gackiego, K. W. W ójcickiego i A. W iślickiego (dla Radom skiego), ilustrow any pieśniam i zebranym i przez K olberga. Osobny rozdział poświęcony jest obrzędom rodzinnym , spośród k tó ry ch au to r om a­ wia praw ie w yłącznie w esela, podkreślając różnorodność w ystępujących tu w arian tó w w m elodiach pieśni i ich treści. O brzędy narodzinow e pom ija cał­ kowicie. Obrzęd pogrzebu opracow uje fragm entarycznie. D ruga część m ono­

Zarys stanu badań etnograficznych w woj. kieleckim 339

grafii, poświęcona m uzyce, tańcom , lite ra tu rz e ludow ej oraz w ierzeniom i magii, zaw iera obszerny zbiór tańców i pieśni różnej treści, podań, legend, opowieści, m ateria ły z zakresu w ierzeń, lecznictw a i m agii. T ery to rialn ie — tom y: Kieleckie i Radomskie obejm ują obszar daw nych guberni: kieleckiej i radom skiej 60.

Kieleckie i Radom skie K olberga poprzedziły opracow ania m onograficzne ks. W. S iarkow skiego, o p arte na w łasnych m ateriałach terenow ych au to ra , W latach 1878—1880 ukazały się Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, a w r. 1885 Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Piń- czowa 70. P ierw sza m onografia zaw iera k ró tk ie rozdziały poświęcone (w myśl w skazów ek Kolberga) ogólnej ch a rak tery sty c e ludności, ubioru, pożyw ienia, sposobu m ieszkania i zajęć. O bszerniejszych m ateriałów dostarcza au to r z zakresu zwyczajów i obrzędów, w ym ieniając n ajp ierw „w yszłe z użycia”. Wiele m iejsca poświęca w ierzeniom , p raktyk om m agicznym i lecznictw u. O pracow anie kończy zbiór pieśni powszechnych i obrzędow ych, połączony z opisem wesela.

D ruga m onografia zaw iera jed ynie m ateriały z zakresu k u ltu ry ducho­ wej, gdzie rozbudow ane są zwłaszcza rozdziały poświęcone zwyczajom i za­ biegom m agicznym rolniczym i domowym.

W r. 1892 Z. W a sile w sk i71 ogłasza Przyc zyn ek do etnografii K rakow ia­ ków. Je st to m onografia w si Jaksice w pow. K azim ierza W ielka, zaw ierająca obok ch a rak tery sty k i stosunków dem ograficznych dosyć dokładny opis b u ­ dow nictw a (konstrukcja, układ zagrody), ubioru i pożyw ienia (obydwa do­ kładnie), zwyczajów dorocznych (ogólnie). D aje pełny opis w esela i m ateriały dotyczące w ierzeń. Całość kończy tek stam i pieśni, legend i zagadek oraz słow nikiem i wykazem im icn. Podobną treść zaw iera w ydana w 1896 r. mo­ nografia S. Jastrzębow skiego Czarnolas i Policzna 72. W edług tego schem atu w 1904 r. W. J. Jaskłow ski ogłasza obszerną i najpełniejszą z dotychczasowych m onografię etnograficzną w si M nichów w pow. jędrzejow skim 73.

Trzej ostatn i autorzy w yróżniają się zasadniczo znacznym zainteresow a­ niem dla zagadnień zw iązanych z k u ltu rą m aterialną.

W ydana w 1935 r. K. M ro z a 74 Jastrzębia, wieś pow iatu radomskiego opiera się o schem at dla m onografii ty p u historyczno-gospodarczego, o p ra­ cow any przez F. B ujaka. A u tor poświęcił w iele uw agi h isto rii opisyw anej wsi, zagadnieniom rozw oju rolnictw a oraz ekonom icznej sytuacji m ieszkań­ ców. Nie pom inął rów nież dokładnego sch araktery zow ania rozw oju budow ­ nictw a z uw agi na jego fu n k cję w gospodarstw ie rolnym .

M onografią o specjalnym charak terze jest Okalina i Czerników A. D zierżaw skiego 7,\ w ydana w 1929 r. Je st to opis porów naw czy dwóch wsi z pow. opatow skiego różniących się stru k tu rą rolną; jed na z badanych wsi posiada g ru n ty rozrzucone, druga scalone.

KULTURA MATERIALNA

1. G o s p o d a r k a .

a. R olnictw o i hodowla. N ajw cześniejsze m ateriały , dotyczące hodowli, sposobu up raw y ziemi i stosow ania płodozm ianu w połowie X IX w ieku, za­ w a rte są w k ilku opisach zam ieszczonych w „Rocznikach G ospodarstw a K ra­ jo w eg o ” i „Encyklopedii R olnictw a” 76. A utorzy tych opisów nastaw iają się na obserw ację najnow szych, współczesnych im osiągnięć w dziedzinie

roi-nictw a. F ragm entarycznych lub ogólnych wiadom ości d ostarczają W. S iar- kow ski i O. K olberg. N atom iast nieco pełniejsze inform acje d ają W. J. Jaskłow ski, K. Mróz, A. D zierżaw ski i Z. L in o w sk i77, któ rzy obok opisu technik upraw y , wysokości plonów i hodowli zw ierząt u w zględn iają szerzej lokalne stosunki ekonom iczne. N ajnow sze, rów nież nieliczne opracow ania, pow stałe w oparciu o badania dla Polskiego Atlasu Etnograficznego, in fo r­ m u ją o n iektóry ch trad y c y jn y ch upraw ach w X IX i XX w. (np. m ieszaniny pszenicy i żyta, „krzycy”, sposobach przesuszania zbóż i p rzechow yw ania ziarn a 78, a k arto g ram y Р АЕ ilu stru ją proces zanikania o rk i w zagony oraz form y sierpów i cepów 79.

b. B artnictw o. Jed y n e opracow anie poświęcił tem u zagad nieniu K. P ot- k a ń s k i80. Pozostałe frag m en tary czn e m ateriały , in form ujące o istn ie n iu b a r t­ nictw a, jego organizacji oraz praw ie b artn y m , podają dla te re n u Puszczy Jedln eń sk iej: J. Gacki, S. Jastrzęb o w sk i i A. W ojtowicz, a o statnio R. R ein­ fuss 81.

c. Łowiectwo. M ateriały o sposobach łow ieckich (dołach, sieciach, sidłach) głów nie z tere n u pow iatu opoczyńskiego, koneckiego, kieleckiego, jęd rz ejo w ­ skiego i opatow skiego zebrali — w opracow aniach dotyczących większego obszaru Polski — T. S ew eryn i W. J e ż -J a re c k i82.

d. Rybołówstwo. K rótkie opracow anie F. Potockiego 83 dotyczy pow. sando­ m ierskiego. P onadto dla teren ów położonych nad P ilicą skąpe m a te ria ły pu­ blik u je M. M isińska 84.

2. P o ż y w i e n i e . Nieliczne m ateria ły o rodzajach spożyw anych przez chło­ pów potraw , podkreślające ich jednostajność i ubóstw o zam ieszczają: S iar- kow ski, K olberg, W asilew ski i Mróz. L. P o p ie l85 inform uje o w ystępo w an iu stępy.

3. P r z e m y s ł l u d o w y i r z e m i o s ł o . Na przełom ie w. X IX i XX zaczyna w zrastać zainteresow anie rzem iosłem ludow ym . W planach ekono­ m istów rozwój rzem iosła m iał przynieść popraw ę sy tu acji gospodarczej K ró­ lestw a Polskiego dzięki rozw ojow i handlu z R o s ją 8C. P ierw sze inform acje m ają c h a ra k te r statystycznych ujęć, orientujących w w ielkości i rod zaju p ro ­ dukcji w arsztatów — dla planow ania produkcji i zbytu na przyszłość. P o d jęte z końcem X IX w ieku przez D elegację P rzem ysłu L u d o w e g o 87 działanie w k ieru n k u popierania przem ysłu i rzem iosła ludow ego znalazło swój w yraz w ogłoszeniu ankiety dotyczącej rozm ieszczenia w tere n ie w arsztató w chłop­ skich. A. Zakrzew ski, opierając się na m ateriałach ank iety — zestaw ia w specjalnej pracy istniejące w tym czasie w K rólestw ie Polskim rzem iosła, w ym ieniając szereg ośrodków z woj. k ielec k ie g o 88. W ylicza n astępu jące dziedziny rzem iosła: garncarstw o, k aflarstw o, w yroby m etalow e, b ednarstw o, stolarstw o, gontarstw o, zabaw karstw o, koszykarstw o, szewstwo, kożusz- nictw o, tkactw o (sukiennictw o i płóciennictwo), hafciarstw o.

W okresie m iędzyw ojennym zagadnieniu rzem iosła ludow ego w iele uwagi poświęca J. O rynżyna 8£>; w opracow aniach w ym ienia czynne ośrodki (obróbka lnu, konopi, w ełny, w ikliny, skóry i gliny).

O pracow ania o ch arak terze m onograficznym zostały podjęte w ostatnich latach i idą w dw u k ierun kach: np. K a ted ra E tn og rafii Słow ian U J, pro w a­ dząc badania nad rzem iosłem , obok śledzenia technik dąży do w y krycia przy­ czyn, w arun k u jący ch rozwój w zględnie upadek rzem iosła w poszczególnych ośrodkach. Stąd też b adania rozszerzono na stosunki gospodarcze, dem ogra­

Zarys stanu badań etnograficznych w woj. kieleckim 341

ficzne oraz w aru n k i historyczne 90. N atom iast współczesne bad an ia z zakresu rzem iosła, prow adzone przez In s ty tu t S ztuki PAN, u jm u ją to zagadnienie głównie z uw agi na w alory estetyczne w ytw orów . D latego w y niki b adań in ­ s ty tu tu zostaną omówione w dziale plastyki ludow ej.

a. O bróbka drew na. Z agadnienie trad y cy jn ej obróbki drew na na północ­ nym pograniczu Łysogór (centrum ośrodka stanow i wieś Łączna) porusza opublikow ana ostatnio praca M. M aślińskiego 91. A utor om aw ia w yrób sp rzę­ tów (krzesła, ławy), gontów , szufli, nosideł i w rzecion oraz zabaw ek. Z w raca szczególną uw agę na p rzetrw ałe elem enty trad y cy jn y ch technik. P o nadto zagadnienie to omówił częściowo R. R einfuss w studium poświęconym pol­ skim skrzyniom m a lo w a n y m 02. W odniesieniu do woj. kieleckiego zaw iera ono opis zdobnictw a skrzyń korczyńskich i radom skich oraz w ykaz w ażniej­ szych ośrodków m eblarskich z końca XIX w ieku oraz w. XX. A utor podkreśla dużą ekspansyw ność ośrodka radom skiego na te re n Sandom ierskiego, gdzie stolarstw o rozw ijało się znacznie słabiej. Opis innych sprzętów umieszcza w spraw ozdaniach z b adań In sty tu tu S z tu k i93. Om aw ia form y ław , łóżek i kredensów , produkow anych przez m eblarskie ośrodki w Radom skiem .

b. G arncarstw o i ceram ika artystyczna. B rak opracow ań z przełom u XIX i XX w ieku. W okresie m iędzyw ojennym „O rli L o t” zamieszcza k ró tk i opis ośrodka garncarskiego w D ąbrow ie, pow. Opoczno, pióra J. P. Dekowskiego 94. W oparciu o współczesne badania In sty tu tu Sztuki R. R einfuss w Garncar­ stwie l u d o w y m 95 scharak teryzow ał działające obecnie na tere n ie woj. k ie ­ leckiego ośrodki garncarsk ie — od chw ili ich pow stania do la t ostatnich, kiedy w ytw órcy zostali zrzeszeni w spółdzielniach. A utor — w ujęciu histo ­ rycznym — podaje syntetyczn y przegląd form i zdobnictw a naczyń z Iłży, D enkow a, C hałupek, Sobótki, D ąbrow y i W łodzim ierzowa. R. Reinfuss pod­ ją ł rów nież próbę usystem atyzow ania typów pieców do w y pału naczyń, w y ­ stępu jących na om aw ianym o b sz a rz e 96. Z. B. G ło w a 97 opracow ała m apę ośrodków garncarskich w woj. kieleckim na podstaw ie przeprow adzonych studiów archiw alnych i b ad ań terenow ych In sty tu tu S ztuki — inform ującą o czasie pow stania, nasilen iu rozw oju i zam ieraniu poszczególnych ośrodków na tym obszarze. B rak dotąd pełnych opublikow anych m onografii poszcze­ gólnych ośrodków. Istn ieją jed y n ie szersze opisy, om aw iające w yb ran e przez autorów zagadnienia. Dotyczą one Dąbrowy, Iłży, Denkowa i C h a łu p e k 98. Z opracow ań nie publikow anych c h a rak ter m onograficzny m ają dwie prace, w ykonane w K atedrze E tn o g rafii Słow ian U J, o czynnych ośrodkach w Den- kow ie i C hałupkach oraz zam arłym ośrodku w P ierzchnicy " . A utorki m ono­ g ra fii poruszają m niej w ięcej rów nom iernie w szystkie zagadnienia zw iązane z garncarstw em : przeszłość historyczną i tendencje rozw ojow e, technikę p ro­ dukcji, w yroby i ich zbyt oraz stosunki gospodarczo-społeczne zw iązane z tym rzem iosłem .

Twórczość garncarzy i ceram ików od szeregu lat interesow ała kieleckich badaczy rzem iosła J. Z arem bę i P. G ana 10°, k tórzy zgrom adzili dotąd znaczną ilość m ateriałów zarów no do jego historii, jak i ch a rak tery sty k i twórczości poszczególnych ośrodków garncarskich. Pozostała, dość znaczna ilość a rty k u ­ łów oraz spraw ozdań (mniej lub więcej obszernych) z w ystaw i konkursów pośw ięcona jest tw órczości w spółczesnych artystów ludow ych, tak garn carzy, ja k i — w przew adze — arty stó w , w ykonujących ceram ikę fig u raln ą, od r. 1950 zrzeszonych w spółdzielni CPLiA „C h ału pn ik ” w Iłży. A rty k u ły te m ają nierzad k o c h a ra k te r polem iczny. D yskusję w yw ołuje fa k t ograniczania m ożli­

wości tw órczych artystów u w a runkow any koniecznością m asowej produkcji kilku nie zm ieniających się w zorów na potrzeby eksportu. D yskusję w yw ołuje ponadto kieru n ek drogi rozw ojow ej współczesnych tw órców ludow ych, ich od­ chodzenie od tradycji.

c. Kowalstwo. B adania nad tym zagadnieniem podjęto dopiero po II w oj­ nie św iatow ej. P row adziła je K a te d ra E tnografii Słow ian i In sty tu t Sztuki PAN. B adania k a te d ry objęły południow ą oraz północno-w schodnią część woj. kieleckiego. P ro b lem aty k a badaw cza dotyczyła w aru n k ó w pow stania, roz­ kw itu i upadku kow alstw a ludow ego od przełom u w ieku X IX i XX do czasów współczesnych 101.

d. Tkactw o i haft. We wcześniejszych opisach b rak zainteresow ania tym i zagadnieniam i. Z najdujem y jedynie drobne w zm ianki u K olberga o częstym w ystępow aniu w arsztatu tkackiego w Opoczyńskiem i G órach Świętokrzyskich. W okresie m iędzyw ojennym „O rli L ot” podaje z tego te re n u inform ację 0 obróbce lnu, a T. S ew eryn om aw ia pasiaki opoczyńsko-raw skie 102. W spół­ cześnie — zagadnienie tk actw a i h aftu zostało w yczerpująco opracow ane przez K. K o ndratiukow ą 103 i T. S ew eryna 104 jedynie dla te re n u opoczyńskiego. Po­ nadto — poruszają je m arginesow o autorzy poszczególnych m onografii stro ­ jów woj. kieleckiego (zob. niżej). K rótką inform ację o rodzajach tkanin 1 kołow rotków podaje R. R einfuss 105 dla Radom skiego. Tenże a u to r omawia ludow e d ru k i na płótnie w ystępujące na teren ie Opoczyńskiego 106, a M. Mi- sińska 107 przytacza opis folusza ręcznego z Koneckiego.

4. U b i ó r . T em at ten cieszył się stosunkow o w iększym zainteresow aniem . O pisyw ali odzież wcale dokładnie autorzy znanych już m onografii — już wówczas zw racając uw agę na w ystępujące w poszczególnych okolicach K ie­ leckiego różnice w barw ach ubioru, jego kroju, rodzajach użytych tkanin i form ach nakryć na głowę. F ak t ten zasługuje na podkreślenie, gdyż do cza­ sów obecnych trad y c y jn y ubiór, a ściślej — jego cechy drugorzędne stanow ią jedno z k ry terió w w yróżniania grup etnicznych 108. Na daw nych m ateriałach oraz na w łasnych poszukiw aniach terenow ych i archiw alnych oparli się au ­ torzy m onograficznych opracow ań stro ju w K ielec k iem 10!’: T. S ew eryn — K rakow iaków wschodnich, J. K rajew ska — opoczyńskiego, J. Kamocki — sandom ierskiego i ostatnio św iętokrzyskiego. A utorzy sta ra li się dać w yczer­ pujący opis ubioru, jego zasięg oraz nakreślić jego rozwój historyczny w ostat­ nich 150 latach. Ponadto inform acyjny opis ubioru w Puszczy Kozienickiei podali A. Apanowicz i R. Reinfuss 110. W przygotow aniu do d ru k u jest mono­ grafia stro ju k ie le c k ie g o 111. B adania nad ubiorem w ykazały, że obszar woj. kieleckiego leży w strefie zazębiania się w pływ ów m ałopolskich z m azowiec­ kim i, i pozwoliły na w yróżnienie dw u g ru p strojów : południow o-m ałopolskiej (krakow ski, sandom ierski, św iętokrzyski i kielecki) oraz północnej — o znacz­ nych w pływ ach Mazowsza (opoczyński oraz strój Puszczy Radom skiej). Pół­ nocną granicę stro ju krakow skiego (wschodniego), którego cechą ch a rak tery ­ styczną jest brązow a sukm ana z tzw. „suk ą”, wyznaczono na linii biegu K rztyni, następnie Nidy aż do M orawicy; stąd linia odchyla się na południe ku C hm ielnikow i i pasem przejściow ym sięga po Staszów do Wisły. Zachod­ nia granica przechodzi na linii W odzisław—Łysaków. Zasięg ten odpowiada na ogół w schodniem u i północnem u zasięgowi pow iatu w iślickiego w epoce piastow skiej, a nadto granicy archidiakonatów z XIV—XVI w . 112 Podob­ nych wniosków dostarczyły badania nad strojem opoczyńskim , pozostającym

Zarys stanu badań etnograficznych w woj. ki eleckim 343

pod w pływ em elem entu osadniczego sieradzkiego (w ubiorze kobiecym cha­ ra k te ry sty czn y w ełniak, w m ęskim biała suk m ana zdobiona czarną taśmą). Pozw oliły one naw iązać zasięg tego ubioru do g ran ic historycznych z XVI w ieku 11:i.

Na północ od stro ju krakow skiego, po pasie przejściow ym , rozciąga się aż do O strow ca i T arłow a strój sandom ierski, któ reg o granicę w schodnią w yznacza W isła, a zachodnią linia O strow iec—Łagów —Raków. Jak o cechy w yodrębniające ten strój przyjęto białą fałdzistą sukm anę i rog aty w k ę g ra ­ natow ą z ,,kucotkiem ” u mężczyzn, a „k a p ” u kobiet. Na północny zachód od sandom ierskiego, po obu stronach Łysogór, w ystęp u je strój św iętokrzyski, odznaczający się sukm aną z „siekacem ” u mężczyzn, a u kobiet zapaską czer­ w oną w czarne pionowe prążki. W północno-w schodniej części woj. kielec­ kiego w ystępuje strój Puszczy R adom skiej ze znaczną przew agą elem entów m azowieckich. C h arakterysty czna jest długa, czarna zapaska w białe prążki poziome. Na pozostałych teren ach rozciąga się strój kielecki, obejm ujący za­ chodnią i południow ą część pow. kieleckiego, pow. włoszczowski i konecki. Dzieli się on na w yraźną p a rtię kielecką (u m ężczyzn g ran ato w a lub czarna sukm ana, u kobiet zapaska bordow o-czarna) oraz włoszczowską (o podobnym ubiorze m ęskim i lnianym kobiecym). Na północy odm iana kielecka jest przejściow ą do stro ju opoczyńskiego.

5. B u d o w n i c t w o . M ateriał zebrany z końcem X IX w ieku i w okresie m iędzyw ojennym jest raczej skąpy. A utorzy znanych już m onografii o g ra­ niczają się praw ie w yłącznie do sch arak tery zo w an ia ogólnego w yglądu cha­ łupy czy uk ład u w n ętrza lub też, jak np. M. W a w rze n ieck i114, opisu i ry su nku detali architektonicznych. Jed y n ie K. Mróz 115 w r. 1935 daje pełniejszy opis budow nictw a jednej w si w historycznym rozw oju oraz jego zależności i przy­ stosow ania do potrzeb rolnika. K rótkie opisy budow nictw a opoczyńskiego i sandom ierskiego zam ieścił „O rli L o t” 11G, a K om isja E tnograficzna PAU w ydała pracę o zam kach drew nianych do d r z w i117 z pow. opatow skiego, san ­ dom ierskiego i opoczyńskiego. W iele m ateria łu w niosły syntetyczne opraco­ w ania J. K lim aszew skiej 118, G. Ciołka 11!' oraz I. Tłoczka 120, obejm ujące całą Polskę i ukazujące K ieleckie na tle porów naw czym . O statnio — w oparciu o badania do Polskiego Atlasu Etnograficznego — ukazały się opracow ania budynków gospodarczych (stodół i spichrzy) i typów pieców 121, rów nież obej­ m ujące całą Polskę. Dalszych inform acji do starczają relacje R. R einfussa 122 z badań In sty tu tu S ztuki oraz B. Olszowy 123 z badań K a te d ry E tnografii Sło­ w ian UJ. P onadto nie publikow ane m ateria ły z n a jd u ją się w posiadaniu M uzeum Archeologicznego i E tnograficznego w Łodzi oraz P olitechniki W ar­ szaw skiej.

W ym ienione prace pozw alają scharakteryzow ać jed y n ie ogólnie budow ­ nictw o ludow e w K ieleckiem . W skazują n atom iast na zagadnienia i problem y, k tó re należałoby przebadać g runtow nie i opracować. Do tych zagadnień n a­ leży m. in. w ystępow anie chaty w ąskofrontow ej i szerokofrontow ej, ustalenie ich chronologii i zasięgu. Zgrom adzona do chw ili obecnej znaczna ilość m ate­ riałó w z tego zakresu pozw ala już na podjęcie opracow ania w ujęciu k a rto ­ graficznym , jako podstaw y do przeprow adzenia typologii form budow ­ nictw a — w oparciu o k ry te ria k onstrukcji, m ateria łu , sposobu k ształtow ania bry ły , rozplanow ania budynku, fu nkcji, urządzeń technicznych i zdobnictw a. Dalsze studia nad tym zagadnieniem pow inny w ykazać rozm aitość form bu­

dow nictw a, w ystępujących na obszarze woj. kieleckiego i ich pow iązań z te ­ re n am i sąsiadującym i. W przyszłości — bad an ia n ad budow nictw em kieleckim w in n y kontynuow ać rozpoczęte prace k a te d ry i in sty tu tu , uw zględniające do­ tychczas pom ijane zagadnienia, ja k stru k tu rę osadniczą wsi i jej pow iązanie z planem zagrody, a także funkcję gospodarczą poszczególnych zabudow ań i postępu w dziedzinie techn iki budow y. P ow inn y także b rać pod uw agę zm iany i zróżnicow ania zachodzące w stru k tu rz e klasow ej i zaw odow ej wsi.

KULTURA DUCHOWA

1. W i e d z a l u d o w a . A stronom ia i m eteorologia, lecznictw o, w iedza o drzew ie.

P racę trak tu jąc ą o ludow ej wiedzy o gw iazdach na szerokim tle p o ró w n aw ­ czym opublikow ała M. G ładyszow a 124. N atom iast inne m ateria ły z tego za­ k re su dotyczą w przew adze ludow ych nazw gwiazd. P o d ają je W. K upiszew - ski i Atlas K u ltu r y L u d o w e j w P o ls c e 125. Nazwy pochodzą z k ilk u n astu m iejscowości w pow iatach: Busko, Staszów, Sandom ierz, W łoszczowa, Radom , Opoczno i Kielce. Inform acje o w ierzeniach zw iązanych z gw iazdam i podaje tenże Atlas oraz E. K o lb u szew sk i126. Skąpe w iadom ości do m eteorologii o p u ­ blikow ał W. S ia rk o w sk i127 (okolice Pińczowa). Z n ajdujem y je także w „N o­ w ych D rogach” 128 (Radomskie) i „O rlim Locie” 129 (Sandom ierskie).

P rzyczynkow ych m ateriałów z zakresu lecznictw a dostarczyły jed y n ie poszukiw ania z ostatniego dziesięciolecia X IX w. Najczęściej badacze podają w ykaz roślin leczniczych stosow anych w poszczególnych przy pad kach chorób oraz (rzadziej) zabiegów o ch arak terze m agicznym . W ystępują także in fo r­ m acje z zakresu w e te ry n a rii ludow ej. P rzew ażająca ilość m ateriałów pocho­ dzi z badań ks. S iarkow skiego 130 z pow. kieleckiego, pińczow skiego i jęd rz e­ jow skiego. Ponadto w zm ianki o innych poszukiw aniach, zam ieszczane w „W iśle” 131, dotyczą Opoczyńskiego, K oneckiego i Sandom ierskiego.

Zagadnienie wiedzy o drzew ie podjęła po drugiej w ojnie św ia­ tow ej K ated ra E tnografii U J 132. Z akres b adań prow adzonych w G órach Ś w iętokrzyskich obejm ow ał w iedzę botaniczną, tra k to w a n ą łącznie ze słow ­ nictw em , technologię drzew a oraz zagadnienie drzew a w lecznictwie, w ie­ rzeniach, m agii, folklorze i sztuce. P onadto w tym regionie oraz na te re n ie Puszczy Kozienickiej prow adzono badania z zakresu użytkow ania drew na. Częściowe w yniki badań opublikow ał Z. B ia ły 133, ilu stru ją c tekst m apą. Stw ierdzono, że rolnicy nie tru d n ią c y się obróbką d rew n a oraz robotnicy leśni posiadają rozleglejszą w iedzę botaniczną o drzew ach, natom iast rze­ m ieślnicy w ykazują znacznie gruntow niejszą znajom ość jego technicznych właściwości. W edług opinii n iektórych botaników dorobek ludow ej w iedzy o drzew ach jest często znacznie rozleglejszy niż w nauce 134.

2. W i e r z e n i a . Tem u działow i k u ltu ry nie poświęcono dotąd opracow a­ nia. F ragm entarycznych m ateriałów dostarczyli niem al w yłącznie zbieracze z przełom u XIX i XX w. Obok Siarkow skiego 135, Jaskłow skiego 136 i R. Ko- seły 137, którzy zam ieszczają w iększą ilość m ateriałó w w jedn ym opracow a­ niu, pozostała część rozproszona jest po różnych czasopismach. N ajliczniejszą g ru p ę stanow ią opisy w ierzeń dotyczące czarownic, diabła i upiorów 138. 3. P l a s t y k a . Rzeźba, snycerka, ceram ika fig u ra ln a (zob. wyżej), kow al­ stw o artystyczne, w ycinanki, p ająk i i pisanki. P la sty k a ludow a w okresie m iędzyw ojennym budziła już pew ne zainteresow anie. W łaściwe b ad an ia

rozpoczęły się jed n ak dopiero po drugiej w ojnie św iatow ej. Anonim owej r z e ź b y w drzew ie z tego tere n u dotychczas nie opracow ano. Poświęcił jej jedynie nieco uw agi T. Sew eryn 13l>, biorąc pod uw agę obszar Opoczyńskiego. Ze w spółczesnych artystów doczekała się pew nego opracow ania twórczość W incentego F laka 140 i Leona K udły 141. B rak nato m iast opracow ań twórczości K arola Szczepanika, M ichała G rygla i Józefa P iłata. Inform acje o wysoko rozw iniętym s n y c e r s t w i e w ystępującym w R adom skiem , w okolicach Jed ln i Kościelnej, Mąkosów, Jastrzęb iej i Kozłowa, przed pierw szą w ojną św iatow ą i z początkiem okresu m iędzyw ojennego (w ykonyw anym na przęśli* cach, czółenkach tkackich oraz deskach do w yciskania serów) zawdzięczam y R. R einfussow i oraz O. M ulkiewicz 142 — analizującej i porów nującej zdob­ nictwo przęślic z okolic Opoczna, Radom ia i Kielc.

Z a b a w k a r s t w u poświęcił w iele m iejsca T. S e w e ry n 143, om aw iając denkow sko-iłżecki ośrodek zab aw karski ceram iczny oraz ośrodek zabaw ek d rew nianych w Łącznej. A utor w ykazuje tu przeradzanie się glinianych zaba­ w ek w g alan te rię ceram iczną oraz w pływ y i zapożyczenia z Żywiecczyzny, w ystępujące w zabaw kach drew nianych. Do podobnych wniosków dochodzi M. M a śliń sk i144, om aw iając ośrodki zabaw karskie w Łącznej i Ostojowie, pow. Kielce. P ozostaje to w zw iązku z im igracją k ilk u w ytw órców zabaw ek z Żyw ieckiego na nasz teren.

Ludow e k o w a l s t w o arty styczne om aw ia R. R einfuss 145 w szkicu na tem at kow alstw a artystycznego w Polsce. P o daje liczne p rzy k ład y z tere n u woj. kieleckiego, pośw iadczając jego istnienie i w ysoki poziom. Om aw ia sy n ­ tetycznie w yniki badań nad kow alstw em na obszarze kielecko-sandom ierskim , gdzie pod koniec X IX w ieku rozw ijało się szczególnie bogate zdobnictw o na okuciach wozów. Równie bogato zdobione były tu ta j w yroby żelazne zw iązane z budow nictw em , jak zaw iasy, k ra ty do okien, w yk ład k i do drzw i, a tak że narzędzia, np. siekiery, sierpy i pierścienie do kos. W znacznie skrom niejszym zakresie w y stęp u je zdobnictw o w żelazie n a tere n ie Radom skiego. Ozdabia się głów nie zaw iasy, w ykładki do drzw i i okucia kufrów . P rzeg ląd form w y- kładek zamieszcza au to r w tekście. Zdobnictw o żelaza w pow. opoczyńskim (form y okuć drzw i i wozów) om aw ia Z. B. Głowa 146.

W y c i n a n k i opoczyńskie nie zostały dotąd w yczerpująco opracowane. Poza drobnym i ro z p ra w k a m i147 nieco uw agi poświęcił im J. G ra b o w sk i148, om aw iając historię i form y w ycinanki polskiej; w przeglądzie odm ian reg ion al­ nych uw zględnia w ycinanki opoczyńskie, kieleckie i radom skie. J. C zajkow ­ ski 149 przeprow adził gruntow ną system atykę form w ycinanki kielecko- radom skiej w oparciu o m ateria ły z około 60 w si z pow iatów : Busko, Kielce, Opatów , S andom ierz, Radom, Starachow ice i Kozienice. K ilka uw ag na tem at w ycinanki kieleckiej opublikow ał R. R einfuss 150. B rak m ateriałów i opraco­ w ań na tem at „p a j ą к ó w ”. K rótki a rty k u ł w „O rlim Locie” 15] zapoznaje z form am i pająków w pow. opoczyńskim . Dla okolic K ielc form y pająków i ich chronologię om aw ia k ró tk o R. R einfuss 152. P i s a n k i om aw ia w szer­ szym opracow aniu M. P rze źd ziec k a153, analizując techn iki i m otyw y zdob­ nicze pisanek z pow. radom skiego. T. S ew eryn oraz J. W a rs ic k i154 inform o­ w ali w w ąskim zakresie o pisankach opoczyńsko-raw skich. R. R e in fu s s 155 stw ierdza znaczne ubóstw o w zdobnictw ie pisanek na tere n ie S andom ier­ skiego i Kieleckiego.

4. L i t e r a t u r a l u d o w a . Ze w szystkich działów k u ltu ry ludow ej tem u zagadnieniu zbieracze X IX i pierw szej połowy XX w iek u poświęcili

golnie w iele uw agi, pozostaw iając obfite zbiory pieśni, podań, legend, baśni, opow iadań itp. W artość m ateriałów z tego czasu obniżają jed n ak w w ielu w y p ad k ach niedokładności, w ynikłe z b ra k u ich popraw nego opracow ania przez zbieraczy, nie spełniających zasadniczych w arunków , jak ich w ym aga dokum entacja etnograficzna. Obok b ra k u określenia m iejscowości oraz d aty zapisu — te k sty noszą ślady literackiego w ygładzania, a podania czy legendy b yw ają nierzadko streszczane. Dopiero w okresie m iędzyw ojennym w y stę­ p u je tendencja do w iernego dokum entow ania tekstów z uw zględnieniem w łaściw ości gw arow ych.

a. Pieśni. W w. X IX w śród zbiorów zaznacza się przew ag a.p ieśn i obrzędo­ w ych: w eselnych, dożynkow ych i sobótkowych. N ajobszerniejszy zbiór tych pieśni zgrom adził O. K olberg w tom ach: Sandomierskie, Kieleckie i Radom ­ skie, zaw ierając w nich ponadto pieśni powszechne, przyśpiew ki i tańce (krakow iaki, polki, oberki i mazury), a w R adom sk ie m bogaty zbiór kolęd. O bszerny zbiór pieśni ogłosił także W. S iarkow ski w cz. III M ateriałów do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc 15\ O bejm uje on pieśni kościelne, ko­ lędy, pieśni w ojackie, w eselne (wraz z opisem w esela z okolic Sobkowa i C hm ielnika), następnie pieśni m iłosne i różnej treści. Z biór kończą p rzy­ śpiew ki do oberków i krakow iaków . Skrom niejsze zbiory pieśni zaw ierają także m onografie Jastrzębow skiego i Jaskłow skiego. Z innych zbieraczy w y ­ m ienić należy: K saw erego (Sandom ierskie), K. K ietlicza-R ayskiego (Włosz- czowskie), Z. K orotyńską (Radomskie), Z. Saw icką (Opatowskie) i W. J a re c ­ kiego — ogłaszających drobne zbiory pieśni w „W iśle” i „Gazecie R adom ­ sk ie j” 157. W okresie m iędzyw ojennym , oprócz n iiw ie lk ic h opracow ań pieśni sobótkow ych A. C ierniaka 15s i żniw nych E. S z y lk i159, nie ukazał się żaden zbiór pieśni z tego terenu. N atom iast znaczną ich ilość ogłaszały pojedynczo „O rli L ot” i „Nasze D rogi”. W ostatnich latach ogłosili pieśni w eselne — w raz z opisem w esela — J. P. Dekowski (pow. Opoczno) i B. F aliń sk a (pow. S a n d o m ie rz )lß0. Z. W. Pyzik opublikow ał szereg pieśni z tere n u G ór Św ięto­ krzyskich 101. O pracow ania tem atyczne pieśni nie są liczne i przew ażnie po­ chodzą z ostatnich lat. W ym ienić tu można próbę o pracow ania fo lk lo ru rob ot­ niczego przez H. B rynerów nę lli:i w oparciu o m ateria ły uzyskane w środow isku łódzkich robotnic, a następnie opracow anie przez J. C horosińskiego 103 pieśni buntow niczych z okresu pańszczyźnianego, zw iązanych ze spiskiem ks. Ście­ giennego, oraz tegoż au to ra — Pieśni pracy ludu kieleckiego 1,i4. W ostatnich latach u kazują się rów nież zbiory w ierszy i opracow ania, om aw iające tw ó r­ czość w spółczesnych poetów ludow ych z woj. kieleckiego: K a ta rzy n y Zabo­ row skiej, M arii C edro-B iskupow ej, M ichała Basy, J. P iecha IU5.

b. Legendy, podania, opow iadania, przysłow ia i zagadki. M ateriałów ze­ brano tu szczególnie dużo, przy czym uderza znaczna ilość podań i legend, m ających ścisłe pow iązanie z istniejącym i na tym tere n ie grodam i, zam kam i i m iejscam i o starym rodowodzie historycznym oraz m iejscam i k u ltu . W m a­ teria ła ch zebranych w XIX i na początku XX w ieku w y stęp u ją w dużej ilości legendy i podania o klasztorze łysogórskim i figurze kam iennej pielgrzym a u stóp Łysej Góry, o drzew ie K rzyża św., św. E m eryku, Bolesławie C hrobrym , a zwłaszcza o górniku H ilarym Mali. Obok w ym ienionych zazna­ cza się rów nież w yraźnie g ru p a podań zw iązanych z nazw am i m iejsc. Trzecią g ru p ę — bardzo popularną w okresie m iędzyw ojennym — stanow iły opow ia­ d an ia o zbójach, czarow nicach, diable itp.

Zarys stanu badań etnograficznych w woj. kieleckim 347

ga, W. Siarkow skiego (w przytoczonych już m onografiach), R. K o s e łę 1,i,i i J. O zgę-M ichalskiego167, pozostała przew ażająca ilość rozrzucona jest po czasopism ach („W isła” i „G azeta R adom ska”). W okresie m iędzyw ojennym tek sty te publikow ały w dużej ilości „R adostow a” , „L iścienie” a obecnie „Ziem ia K ielecka”. P onadto twórczości literack iej tego regionu został pośw ię­ cony z. 2 „ L ite ra tu ry L udow ej” (1957 r.). N iew ielką ilość przysłów rolniczych i gospodarskich z okolic K ielc ogłosił W. S ia rk o w s k ile8, a H. Ł o p ac iń sk i1H!> przysłow ia dotyczące w łaściw ości k ra jo b razu , m iejsc itp. z Sandom ierskiego i Radom skiego. K ilka przysłów z Opoczyńskiego podał J. M aciejek no. O bfity zbiór zagadek opublikow ał jedynie W. S iarkow ski m .

KULTURA SPOŁECZNA

Dział ten jest n ajsłabiej rep rezentow an y zarów no w m ateriałach jak i o p ra­ cow aniach.

1. G r u p y e t n o g r a f i c z n e i z a w o d o w e . Nieco danych o g rupach etnograficznych znajdujem y w opracow aniach J. St. B ystronia 172. O grupach lokalnych w S andom ierskiem in form uje S. Żerom ski i „O rli L o t” m , a w R a­ dom skiem (Posaniacy) — W. M atlakow ski i R. R einfuss 174. Z g ru p zaw odo­ w ych stosunkow o więcej uw agi poświęcono b a r tn ik o m 17r>. O rganizację flisu na P ilicy opracow ała M. M isińska 17(i.

2. U s t r ó j r o d z i n n y i s p o ł e c z n y w s i . S tosunek m iędzy wsią a dw o­ rem w XVIII w. opracow any został przez J. Rafacza 177. Z agadnienia stosun­ ków rodzinnych i społecznych wsi zaw arte są w tom ach Młodego pokolenia c h ł o p ó w 178. Nieco m ateriałów z X IX w., dotyczących spraw ustrojow ych, obsyłania „k u li” itp. opublikow ały „W isła” i „G azeta R adom ska” 17°. Z agad­ nienia w ychow aw cze w rodzinie w iejskiej, na przykładzie wsi M styczów w pow. jędrzejow skim opracow ał J. P ła tek 18°. W zm ianki o form ach pomocy w zajem nej przy pracach zw iązanych z obróbką lnu w Opoczyńskiem podaje A. Jask u lan k a i S. Socha 181, a H. Ś w ią tk o w sk i182 om aw ia form y w spółpracy sąsiedzkiej przy budowie.

3. Z w y c z a j e p r a w n e . Nieliczne m ateria ły dotyczą zwyczajów zw iąza­ nych z dziedziczeniem m ajątku. T. Dębski podaje zw yczaj (z pow. opatow ­ skiego) przekazyw ania przez ojca białej czapki baran iej — synow i ob ejm u ją­ cem u d zied z ictw o 18:!. W. S ia rk o w s k i184 w ym ienia nazw y form dożywocia (łaskaw izna, osiwek, m iedza, gierada, sochy) w ystępujących w okolicy Kij. W okresie m iędzyw ojennym ukazała się praca W. Jaskłow skiego 185 na tem at dziedziczenia gospodarstw w iejskich w woj. kieleckim , zaw ierająca szereg przykładów , w skazujących na istnienie i stosow anie form praw a zw yczajo­ wego przy dziedziczeniu m ajątk u .

Z innych zagadnień S. J a s trz ę b o w s k i18(5 opisał rodzaj k ary stosowanej w C zarnolesie i Policznej w w ypadku psucia pszczół. P onadto posiadam y frag m en tary czn e m ateriały dotyczące praw a b artnego 187.

4. O b r z ę d y . Z ainteresow aniem cieszyły się głów nie obrzędy wesela, do­ żynek i sobótki. P rzew ażająca ilość opisów pochodzi z końca XIX i pierw szych la t w. XX. C h ara k te ry sty czn ą cechą opisów jest zw rócenie uw agi na form ę zew nętrzną i ukazanie kolejności n astępujących po sobie scen, bez próby w n i­ k ania w genezę zjaw isk.

O b r z ę d y r o d z i n n e : W e s e l e . N ajw cześniejszy opis w esela (z R a ­ domskiego) zamieścił w r. 1843 „P rzegląd N aukow y” 188. Późniejsze pochodzą z tom ów L u d u K olberga, Materiałów Siarkow skiego, m onografii: Jastrz ęb o w ­ skiego, Jaskłow skiego i W asilew skiego oraz opisów K. K ietlicz-R ayskiego i Z. Saw ickiej 189. Z okresu m iędzyw ojennego n otujem y tylko jed en opis z R a­ dom skiego 190. W ostatnich latach J. P. D e k o w sk i191 ogłosił obszerne m a te ­ riały do wesela w Opoczyńskiem , a B. F alińska 192 opis wesela w S an d o m ier­ skiem . Obrzęd narodzinow y i pogrzebu niem al zupełnie pom inięto. F rag m en ­ tary czn e m ateria ły dla obydw u podają: O. K olberg (Sandom ierskie i K ieleckie) i W. S iarkow ski (P ińczow skie)193. Z Opoczyńskiego — jeden opis opublikow ał K. Synow iec 194.

O b r z ę d y r o l n i c z e . W m onografiach z okolic K ielc i Pińczow a S ia r­ kow ski zgrom adził relacje z zakresu zw yczajów , zw iązanych z u p ra w ą ziem i, siew em zbóż, sadzeniem w arzyw , żniw am i, m łocką oraz m ateria ły dotyczące wróżb i zabobonów rolniczych. Zam ieścił rów nież opis okrężnego i w yżynek. Opisy okrężnego znajdujem y rów nież w tom ach: Sandom ierskie i R adom skie O. K olberga. Szereg przyczynków na tem at tego obrzędu ogłosiły „W isła” i „O rli L o t” 1<J5. Z opracow ań szerszych — J. St. B ystroń 196 w studium , po­ św ięconym obrzędom żniw iarskim w Polsce, podaje p rzy kłady z pow. włosz- czowskiego i pińczowskiego.

O b r z ę d y d o r o c z n e . W K ieleckiem i Radom skiem — w cyklu ro k u obrzędowego K olberg podaje fragm entaryczne m ateriały , cytu jąc je głów nie za W. Siarkow skim , J. G ackim i J. M. W iślickim. Późniejsze, skąpe m a te ria ły o ch a rak terze przyczynkarskim rozproszone są po w ielu czasopismach. O pu­ blikow ane ostatnio opracow anie J. K lim aszew skiej 197 na tem at zakazów m a­ gicznych, zw iązanych z rokiem obrzędow ym w Polsce, ilu stru je form y zak azu pew nych prac obow iązujące w określonych dniach; np. zakazy szycia, m o ta­ nia, skręcania w Boże N arodzenie, Popielec itp. Dla tere n u woj. kieleckiego au to rk a pow ołuje się na m ateria ły z przełom u X IX i XX w., ogłoszone w „W iśle”. Stosunkow o duże zainteresow anie zbieraczy w yw ołał obrzęd so­ bótki. N ajw cześniejsze opisy opublikow ali: J. К G regorow icz i O. K olberg 10s, a szereg pozycji przyczynkarskich pojaw iło się w „W iśle” i „Gazecie R adom ­ sk iej” 19!). Z innych — w iele uw agi poświęcono zw yczajow i „ścięcia śm ierci”, obchodzonem u w o statki w Jedlińsku , pow. Radom 20°.

ZAMKNIĘCIE

W oparciu o przedstaw iony wyżej zarys stan u badań należy stw ierdzić, że obszar woj. kieleckiego jest stosunkow o słabo zbadany pod w zględem etnograficznym . Na dotychczasow y dorobek w iedzy etnograficznej o K ielec­ kiem złożyły się opracow ania i m ateria ły grom adzone na dość znacznej p rze­ strzeni czasu. W w yniku tego zarysow ały się w nich w y raźnie różne k ieru n k i badań i odm ienne założenia m etodologiczne. W pierw szym okresie za in te re ­ sow ania ogniskow ały się wokół zagadnień, zw iązanych z k u ltu rą duchow ą, a n astępn ie obrzędowością (O. K olberg, W. Siarkow ski). Dział k u ltu ry m ate­ rialn ej tra k to w a n y był m arginesow o. Dopiero w m onografiach S. Jastrzęb o w ­ skiego, W. J. Jaskłow skiego i Z. W asilew skiego zaznacza się pew na dążność do całościowego ujm ow ania zjaw isk. W okresie drugim na podkreślenie za­ sługuje szeroko zakrojona populary zacja zagadnień etnograficznych w ruchu regionalnym PTK, zainicjow anym przez A. P atkow skiego w środow isku n au ­

Zarys stanu badań etnograficznych w woj. kieleckim 349

czycielstw a i m łodzieży szkolnej. W ynikiem tych zainteresow ań było pow sta­ nie Muzeum P T K w Kielcach. Tu jednak , podobnie jak w okresie w cześniej­ szym, badan ia koncentrow ały się w okół obrzędowości i lite ra tu ry ludow ej. W okresie trzecim — zwłaszcza w badaniach K a te d ry E tn og rafii Słow ian UJ i In sty tu tu S ztuki PAN — na pierw szy plan w y bija się budow nictw o i sztuka ludow a, a z rzem iosł garn carstw o i obróbka drew na. Z agadnienia te w y m a­ gają jednak n ad a l opracow ania końcowego, jako podstaw y do dalszych s tu ­ diów ty p u porównawczego. S tu d ia w inny rów nież zm ierzać do w y krycia po­ w iązań, w a ru n k u jący ch p ow staw anie zjaw isk k u ltu ry i czynników w pływ a­ jących n a rozwój lub ham ow anie postępu na wsi.

N ajw ięcej uw agi poświęcono dotąd Opoczyńskiem u, K ieleckiem u i S an­ dom ierskiem u, n atom iast Włoszczowskie i R adom skie niem al pom inięto w b a­ daniach. W chw ili obecnej, wobec dokonującego się postępu w rozw oju tech niki i k u ltu ry , niw elującego różnice kultu ro w e m iędzy m iastem a wsią oraz odrębności regionalne — staje przed badaczam i pow ażne i odpow ie­ dzialne zadanie udokum entow an ia w spółcześnie zachodzących zm ian oraz re ­ ko n stru o w an ie przeszłości. J e s t to już ostatnia chw ila, kiedy od starszego pokolenia, będącego św iadkam i w cześniejszych przem ian, m ożna jeszcze uzy­ skać m ateria ły , odnoszące się do m inionych lat, obrazujące trad y c y jn ą k u l­ tu rę. Jeśli nie dokonam y tego w najbliższych latach — nic nie pozwoli na odrobienie zaniedbań, a w konsekw encji nie będziem y w stanie przedstaw ić pełnego, w yczerpującego opracow ania, obrazującego ta k bogate zróżnicow a­ nie k u ltu ry ludow ej w woj. kieleckim , uw arunk ow an e geograficznie, ekono­ m icznie i historycznie. S tąd też b ad an ia w inny być podjęte przez szeroki krąg społeczeństw a, a zwłaszcza nauczycielstw o, m łodzież szkolną i Zw iązek Mło­ dzieży W iejskiej. Dotychczasow a p ra k ty k a w ykazała, że o ile tak ie badania są przygotow ane (oparte o kw estionariu sze opracow ane przez etnografów ) d ają doskonałe rezu ltaty . W yniki badań mogą stać się rów nież podstaw ą do planow ania lokalnej polityki k u ltu ra ln e j, k tó ra pow inna rozw ijać te elem enty tra d y c ji, k tó re m ogą znaleźć zastosow anie w życiu w spółczesnego człowieka.

1 A. D obrow olska S p r a w o z d a n i e z działa lności K i e l e c k ie g o O d d zia łu P T L za r o k 1958, „Lud”, t. 46, 1960 (1961), s. 523—524; J. P. D ekow ski Z k o n f e r e n c ji e t n o g r a f i c z n e j w G ó ra ch Ś w i ę t o k r z y s k i c h , „Łódzkie Studia E tnograficzne”, t. 1, 1959, s. 122—123; J. Klim aszewska D zieje b a d a ń e tn o g r a fic z n y c h w w o j e ­ w ó d z t w i e k ie l e c k im . W s t ę p do b ib lio g r a fii e t n o g r a f i c z n e j w o j e w ó d z t w a k i e ­ l e c k i e g o (maszynopis).

2 A. Kutrzebianka R o z w ó j etn o g r a fii i etnologii w Polsce, K raków 1948; A. K u ­ trzeba-Pojnarow a O rg a n iz a cja p r a c y e tn o g r a fic z n e j w Polsce. I n s t y t u c j e i w y ­ d a w n i c t w a n a u k o w e , „Etnografia Polska”, t. 2, 1959, s. 19—58.

3 W. Bieńkow ski P o p r z e d n i c y O skara K o lb e r g a na polu b a d a ń lu d o z n a w c z y c h w Polsce. P o d ło ż e s p o łe c zn e e tn o g r a f ii p o ls k ie j , W rocław 1956.

4 „Pam iętnik Sandomierski. Pism o poświęcone dziejom i literaturze o jczystej”, t. 1—2, Warszawa 1828—1830.

5 J. N . Chądzyński W s p o m n ie n ia s a n d o m ie r s k ie i opis m ia sta S a n d o m i e r z a , W arszawa 1850.

6 M. B aliński i T. Lipiński S t a r o ż y t n a P o lsk a pod w z g l ę d e m h i s t o r y c z n y m , g e o g r a f ic z n y m i s t a t y s t y c z n y m opis ana, t. 1— 3, W arszawa 1843— 1850. 7 C. H i la r y Mala. L e g e n d a górnicza, „Biblioteka W arszawska”, 1855, t. 1, s. 574—

—578.

8 W ieniarski N a sze s t r o n y i nasi ludzie, W arszawa 1855.

H J. K. Gregorowicz O b r a z k i w ie j s k ie , t. 1— 4, Warszawa 1852; tenże T o m e k M ę d r e k , „Biblioteka W arszawska”, 1853; tenże P ro sz a k i, Warszawa 1853; tenże W i e j s k i e z a r y s y , Warszawa 1854; tenże R óżn e różności, t. 1— 2, Warszawa 1856; tenże P o d a n ia ludu, [w:] K s ię g a św ia ta , W arszawa 1859, cz. 2, s. 90, 125. 10 W. M aleszew ski W y j ą t k i z w ę d r ó w k i na k w e s t a r s k i m w ó z k u , „Kronika War­

szaw ska”, 1857, nr 122—154.

11 L i s t y Z o r y a n a C h o d a k o w s k i e g o z la t 1817— 1821, „Biblioteka W arszawska”, 1866, t. 2, s. 161—197.

12 J. Łepkow ski Z przeszłości. O kolice K ielc, P iń c z o w a i C h m ieln ik a , „Czas”, 1862, nr 14, 15.

1:1 A. K utrzebianka, op. cit.; A. K utrzeba-Pojnarowa, op. cit.

14 O. Kolberg Lud, jeg o z w y c z a j e , sposób ż ycia , m o w a , podania, p r z y s ł o w i a , o b r z ę d y , gusła, z a b a w y , pieśni, m u z y k a i ta ńce, seria 1, S a n d o m i e r s k i e , War­ szawa 1865; tenże Lud..., cz. I i II, seria 18 i 19, K ie l e c k ie , Kraków 1885— 1886; tenże Lud..., cz. I i II, seria 20 i 21, R a d o m s k ie , K raków 1887— 1888.

15 W. Siarkow ski M a te r ia ły do etn o g r a fii ludu p o ls k ieg o z okolic K ielc, cz. I, „Zbiór wiadom ości do antropologii k rajow ej”, t. 2, 1878, s. III, 209—259; cz. II, „Zbiór...”, t. 3, 1879, s. III, 3—61; cz. III, „Zbiór...”, t. 4, 1880, s. III, 83— 184;