Mączak, Antoni
"Les noblesses européennes de la fin du
XVe siècle à la fin du XVIIIe siècle",
Jean-Pierre Labatut, Paris 1978 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 7 1 /1 , 161-163 1980
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
RECENZJE 1 6 1
w n ętrza— niekiedy przedstaw ione w swych najbardziej charakterystycznych fragm entach i w znacznym powiększeniu, stanow ią integralną część tekstu, The pictures seem to its no
mere luxury but wholly essential to the subject — pisze wydawca we wstępie i realizuje to
założenie w całej rozciągłości.
„The courts o f Europe” to piękna książka, któ ra przez swe petne fascynacji spojrzenie
i elegancję w ydania jest swoistym hołdem złożonym przez angielskiego wydawcę najbardziej ekskluzywnym elem entom przeszłości Europy.
Wojciech Tygielski
Jean-Pierre L a b a t u t , Les noblesses europćeiines de la fin du X V e siècle à la
f i n du X V I IIe siècle, Presses U niversitaires de France, seria L 'H istorien” , Paris
1978, s. 184.
Piętnaście la t tem u w opinii paryskich m andarynów tem at noblesse wydawał się martwy na przeciąg całego pokolenia. R eferaty i dyskusja na m iędzynarodowym kongresie historyków w W iedniu m iały na długo wyczerpać zainteresowanie badaczy. O kazało się inaczej, a to z kilku zapew ne przyczyn. Sfera badań określanych ja k o historia społeczno-gospodarcza pod lega ostatnio gw ałtownym przem ianom i podziałom wewnętrznym. Ó w drugi człon rozwija wielce wyspecjalizowane m etody i tem aty kw antytatywne, czerpiąc natchnienie z ekonomii (i dem ografii); z drugiej strony badania z zakresu stratyfikacji społecznej naw iązują do spraw funkcjonow ania państw a now ożytnego, które ożywiły się w toku dyskusji nad kryzysem XVII wieku i genezą Rewolucji Francuskiej. W tej właśnie dziedzinie wiele pytań dotyczy struktury wewnętrznej i funkcji społeczno-państwow ych w arstw uprzywilejowanych. O statnio zaznacza się także zainteresowanie kulturą dw orską w postaci nowej generacji książek, odświeżającej ten bardzo tradycyjny sektor badań 1.
J.-P. L a b a t u t jest autorem obszernej, nowocześnie udokum entow anej tezy „Les Ducs et Pairs d e F rance au X V IIe siècle" (Paris 1972). O m aw iana tu książka spraw ia w rażenie zbioru notatek i refleksji nad stosunkam i panującym i w omawianych trzech wiekach w niektórych k rajach europejskich. Jest to jedno z co najmniej trzech możliwych ujęć. Najczęściej dotąd cytow ana praca, „The European N obility in th e Eighteenth C entury” 2, była zbiorem nie pow iązanych ze sobą i bardzo nierównych co do jakości referatów ; dość podobny charakter m a nowszy zbiór proweniencji zach o d n io n ie m ie c k ie j. N atom iast bliższa ujęciu L abatut jest w ydana w 1973 r. książka Jean M e y e r a 4. Ten au to r również rozpoczął od analitycznego studium o szlachĆie bretońskiej, by następnie zwięźle naszkicować rolę szlachty w systemach państw ow ych E u ro p y 5, Seria niewielkich rozm iaram i ujęć ogólnych nie jest zak o ń czo n a6, natom iast nic -nie zapow iada nadejścia trzeciego typu rozpraw — wielkiej syntezy, łączącej różnorakie problem yl elit nowożytnej Europy.
L ab atu t om aw ia w kolejnych częściach stratyfikację szlachty, uznaw ane przez nią wartości i względną jedność w skali E uropy chrześcijańskiej. A utor konsekwentnie stosuje liczbę m nogą (noblesses), akcentując zarów no odrębności stru k tu r, definicji, przywilejów występujące dla
1 W k w estii genezy R ew olucji p o r . G . C h a u s s i n a n d - N o g a r e l . L a noblesse au Х У I I I е siècle. P a ris 1976. G o d n e uw agi sq o s ta tn io k ry ty c z n e p rzeg ląd y lite ra tu ry n a lam ach J> lu d i s to r ic i" : C . C a p r a , L a n o biltá europea p rim o d elto R ito lu zio n e (r. 18, 1977, z. 1); O . D i S i m p l i c i o , L a c risi d elta n o t if ia (r. 18, 1977, z. 2 ); C . D o n a l i . Im nobiltá i i alta n a neU'eià m oderna (r. 18. 1977, z. 3 ); C . C a p r a . Pa rla m entI e lo tta p o litic o netla Francia settecen tesca (1 9 , 1978, z. 4 ); P . A l a t r i ,
L a fo rm a z io n e d ella e lite nella Francia d'ancien rég im e (20, 1979, z. 1).
- W yd. A . G o o d w i n , L o n d o n 1953.
3 D e r A d e l vor d er R evo lu tion . w yd. R . V i e r h a u s , G ö ttin g e n 1971 (arty k u ły o szlachcie a n g ielskiej, fran cusk iej, polskiej i niem ieckiej).
4 N o b lesses e t pouvoirs duns ľ Europe ď A ncien R égim e. P a ris 1973. 5 "Рог. L a noblesse b retonne au Х Н І f siècle. P a ris 1966.
* H a rv e s te r Press (H associc, S u ssex; z a p o w ia d a w serii p rz y s tę p n ie u jętych , a le p ro g ra m o w o n o w a to rs k ic h sy n te z książki C h a rle sa J . J a g o A risto cra cy a n d b o c ia ł Change m ґ г е - і,и ш \іг к п r i tr o /н·.
162 R E C E N Z J E
każdego państw a, jak też wielość warstw szlacheckich w niektórych z nich. U stępy poświęcone stosunkom panującym w poszczególnych państwach podporządkow ane są ogólnej myśli i mają eksponow ać szczególny problem lub przypadek, a więc dla Anglii zaakcentow ano dw oistość szlachty (parowie i gentry), dla Rosji ..silę systemu hierarchii", om awiając z osobna system dawny i reform y Piotra 1. Polska w tym ujęciu to „teoretyczny brak hierarchii” : a) „szlachta pozornie egalitarna” ; b) ..różnorakie formy nierówności". Podobnie w rozdziale o władzy podkreślono trzy typy udziału szlachty, przechodząc od Polski przez Austrię do Francji. O statnia część, akcentująca zjawiska wspólne dla całej Europy, m a już układ wyraźnie rzeczowy, nieco szczególnej uwagi poświęcając jedynie kaw alerom m altańskim .
O bok krajów tu wymienionych, au to r operuje m aterialem dotyczącym H iszpanii (zwłaszcza arystokracji, k tó rą porów nuje z francuską), w niewielkim stopniu Szwecji i D anii, Tnflant oraz W łoch. W ielką lukę w środku kontynentu stanow ią w tym ujęciu Niemcy (poza dworem wiedeńskim i uwagami o dziedzicznych krajach habsburskich); także brak spraw włoskich zaciążył nie m ało na całości wywodów.
Jakiekolwiek zarzuty wysunie się wobec wywodów autora, pam iętać trzeba, że miał do dyspozycji jedynie około 9 arkuszy wydawniczych. Wiele informacji i wywodów posiada charakter wyłącznie przykładowy i nie ma na to rady. W ypada zgodzić się z ogólną m yślą: w poszczególnych krajach wytworzyły się, przeważnie jeszcze w średniowieczu, swoiste systemy szlachectwa, z reguły niejednolite w ewnętrznie: podział na co najmniej dwie warstwy, jeśli nie przybrał form prawnych, to powstał w praktyce społeczno-kulturowej (przykład polski). Jednocześnie istnieje niem ało zjawisk wspólnych dla całej szlachty europejskiej, w tym św iado mość w spólnoty i pewne związane z tym instytucje (zakon m altański, dodajm y też — ordery), swoisty kosm opolityzm , znajdujący wyraz w funkcjach dworskich, politycznych i wojskowych, sprawow anych przez szlachetnie urodzonych cudzoziemców.
Brak w tym wszystkim chronologii. Zaznacza się to wyraźnie w ustępach poświęconych Polsce, ale groźniejsze jest chyba w> refleksjach syntetycznych. Weźmy znajom y przykład Rzeczy pospolitej. Nie będzie przyjęciem zbyt wielkiego powiększenia, gdy podkreśli się różnicę między epoką zygmuntowską a epoką królów elekcyjnych, między systemem władzy w Wielkopolsce XVI i. powiedzmy, na Litwie X VIII wieku. U L abatut obraz Polski ułożony został z elementów przeważnie siedemnastowiecznych, z reguły jednak nie datowanych* stąd czytelnik m a praw o odnieść np. parta conxenta czy elekcję viritim do całej epoki, od schyłku XV. w. poczynając. Co powiedziano o chronologii, da się też odnieść do różnic regionalnych. Spraw a jest mniej istotna dla państw o silnej władzy centralnej, natom iast w Polsce (jak też w Rzeszy i we Włoszech z ich rozbiciem na małe jednostki polityczne) zaznaczają się przecież odrębne systemy władzy, o charakterystycznych dla siebie układach stosunków między w arstw am i stanu szlacheckiego i m echanizmach władzy lokalnej. Ogólnie zresztą zaciążył tu chyba francuski rodow ód badacza, obznajm ionego przede wszystkim z arystokracją typu wersalskiego, który nic docenił tej charakterystycznej dla wcześniejszej epoki, a później — zwłaszcza dla Rzeczy pospolitej, gry lokalnych i centralnych interesów politycznych. Jeśli diagnoza jest słuszna, być może doświadczenia zawiłych układów władzy w państw ie polsko-litewskim, na Węgrzech, ale także w Czechach przed Białą G ó rą mogłyby stać się dogodniejszym punktem wyjścia dla refleksji porównawczych.
Wiele zależy też od podstaw y inform acyjnej. „Sum aryczna orientacja bibliograficzna” , k tó rą au to r podaje na końcu, jest·— ja k m ożna sąd zić— przeznaczona dla studentów (La lecture
de quelques ouvrages anciens est in d is p e n s a b le . Nous i n s i s t o n s en particulier... itd., s. 180,
podkr. — A. M .), ale ktoś złośliwy mógłby mówić o dezorientacji... Brak więc dla Niemiec obszernego zbioru poświęcohego szlachcie7, brak najodpowiedniejszej tu dla Prus książki R o s e n b e r g a 8 (autor zdaje się unikać pozycji w języku niemieckim), są za to pozycje przesta
7 D eutscher A d e l 1430— 1555, D a r m s ta d t 1965; D eutsch er A d e l 1555— J740, D a r m s ta d t 1965. O b u w y d a w n ic tw a to „B u d in g e r V orträge*’, w yd. H . R ö s s l e r . ' j f
R LL h NZ J E 163
rzałe lub całkiem uboczne4. Dla Wioch mamy bardzo ciekawe, ale b a rd /o szczegółowe studium M. A y m a r d a o książętach de T erranova i m onografię J. C. D a v is a o iwhilià weneckiej.
N ie zawsze łatwo przedstawić alternatyw ę; należało może wskazać odpow iednie rozdziały „Storia ď lta lia ” 10 i studia B e re n g o , W o o lf a i K o e n i g s b e r g e r a , które razem przedstawiłyby w jakim ś stopniu w ielorakość przy p ad k ó w — przywilejów, struktur władzy i systemów straty fik acji— na Półw yspie11. Trudność poznania stosunków w kraju dla siebie egzotycznym naj lepiej ilustruje casus polski. Głównym źródłem informacji dla Lubatut była. jak się zdaje, popularna i czysto kom pilacyjna książka A leksandra W o ło w s k i e g o 1- i praca W. H. Z a n i e - w ic k ie g o „La noblesse „populaire” en Espagne et en Pologne" (Lyon 1967); nadto — szczęśliwie cytuje on W łodzimierza D w o r z a c z k a (w sprawie nobilitacji; bibliografia zawiera „G enealogię”). Co praw da nie byłoby łatwo przedstawić zwięzły zestaw bibliograficzny, który w prowadzałby w zawiłości polskich stru k tu r szlacheckich (to ku uwadze potencjalnych autorów ); akta lubelskiego kollokwium na tem at szlachty polskiej i francuskiej ukazały się, być może, zbyt p ó ź n o 13
O podsum owanie wniosków nie jest łatwo. N asuwa się konkluzja, że jeśli nie wchodzi w grę encyklopedyczne ujęcie tem atu, przyjęte tu ram y były po prostu zbyt szczupłe. Może zresztą — paradoksalnie — chcąc przedstaw ić problem szlachty z jej odrębnościam i struktural nymi, funkcyjnymi i kulturow ym i, należałoby go ująć szerzej, pisać nie o szlachcie a o elitach, które niekiedy, z upodobaniem , przyjmowały właśnie tytuły dziedziczne i określenia wywodzące się od nobilitas.
P odobny wniosek nasuw a się, gdy spojrzeć na to od innej strony. A utor należy wyraźnie do tych, którzy nie lubią slów-wytrychów i może dlatego brak refleksji na tem at różnorakich „kryzysów” , dostrzeganych ostatnio przez historyków . Jakkolwiek jednak odniesiemy się do owych d ia g n o z 14, wszystkie te prace umieszczają szlachtę— jak o elitę władzy, właścicieli ziemskich, grupę ludnościow ą— w szerokim kontekście historycznym, którego tu zabrakło.
Antoni M ączak
Lawrence D. O r t o n , The Prague Slav Congress o f 1848, „E ast European Q uarterly", Boulder — D istributed by Colum bia University Press, New Y ork 1978, s. IX, 188.
Aspiracje polityczne organizatorów Słowiańskiego Zjazdu w Pradze w rewolucyjnym roku 1848, zarów no w czasie przygotow yw ania i trw ania K ongresu, ja k i w badaniach naukow ych przez przeszło sto lat następnych, były fenomenem niedojrzałym i kontrowersyjnym . Te sam e sprzeczności interesów narodow ościowych i te same napięcia emocjonalne, ba nawet
y J. ł ;. N o c l , Traditions universitaires ei aspects na tio n a u x dans la notion de S a in t E m pire au X V I I I e siècle, „R ev u e ď H is to ir e D ip lo m a tiq u e " , 1968. z. 3 ; S. J a c q u e t , D roit p u b lic d 'A l/em agne. S tra s b o u rg 1782 (głów ny a iu t tej k siążk i >pr/ed d w u stu la t to zap ew n e to , iż n a p is a n o j ą p o fra n c u s k u : o b o k niej w sk a z a n o św ieżą p rac ę w ło sk ą n a ten s a m tem a t).
Z w łaszcza S to ria d 'lta lia , w \ d . R R o m a n o i C . V i v a n t i , t. I: I cara tteri origináli. T o rin o 1972: G . G a l a s s o .
L e fo r m e d el po tere, classi e gerarehie sociali, s. 4 0 1 - 599. T en o b szern y ro zd ział — sam o d z ieln a ro zp ra w a — u jm u je łącznie
s tru k tu ry sp o łeczn e i s tru k tu ry w iad zy ; p o m ija m y lu lite ra tu rę , k ła d ą c ą głów ny nacisk n a o rg an a w ładzy (zg ro m ad z e n ia sta n o w e w szczególności).
11 N a m arg in esie w a rto w sk azać, j a k o c e n n e w p ro w ad z e n ie w b o g a tą tem aty k ę elit w łoskich i w a k tu a ln y sta n p o g ląd ó w — z b ió r P a trizia ti e aristocrazie nobiliari. C eti d o m inanti e organ izza zio n e d el p o tere n c lľ lta lia centro-seticntrionale d e l X V I a l X I П І secolo. A tti d el sem inario tenuto a T rento il 9— 10 dieem bre 1477. P resso ľ b t i t u t o S to ric o ita lo -g e rm a n ico , a e u ra d i C . M o z -z a r e l l i c P. S c h i e r a , T re n to 1979. t
12 A . W o ł o w s k i , L a vie quotidienne d e la noblesse en P olo g ne au X V I ŕ siècle, P a ris 1972. A u to r w e w sk azó w k ach bib lio g raficzn y ch p o d a je ty tu ł nieściśle.
J3 E tu des s u r la noblesse, „ A c ta P o lo n ia e H is to ric a ” t. X X X V I, 1977. K o llo k w iu m o d b y ło się w czerw cu 1975 r. 14 P o r. p rz y p . I ; n a d to w y m ien io n e w e w s k a z ó w k a c h b ib lio g raficzn y ch E. L a d e w i g P e t e r s e n . L a crise d e la noblesse
danoise e n tre 15H0 e t 1660, „A n n a les E S C . ” t. X X I II , 1968; L . S t o n e , The Crisis o f the A risto cra cy, 1558— 1641. O xford
1965; F . B i l i a c o i s , La crise d e la noblesse européenne (1550— 1 6 5 0 ), ..R evue d ’H isto irc M o d e rn e et C o n te m p o ra in e ” t. X X III, 1976. D u / e znaczen ie d la tej tem a ty k i m a ró w n ież (p o m in ię ta ) s y n te z a P . A n d e r s o n a , L ineages o f th e A b so lu tist S ta te . L o n d o n 1974.
