„Les villas romaines de São Cucufate (Portugal)”, red. J. Alarcão [et al.], Paris 1990 : [recenzja]

358

atm o sfery , tech n ik i, rozw iązań p roceduralnych. L a n d s g e m e i n d e zajm u je w ustroju p o lity czn y m S zw a jca rii zu p ełn ie inne m iejsce a n iż e li ek k lezja w ustroju A ten. W ty m sen sie b liższe jest zgrom ad zen ie dem u a n iżeli ek k lezji.

P isząc o d ikasteriach S tock ton podobnie jak in n i autorzy n ie zastanaw ia się nad tym , d laczego tak w ie le rozm aitych in sty tu c ji zajm ow ało się w A ten ach w y ­ m iarem sp ra w ied liw o ści, n ie porusza tech n ik i lo so w a n ia i głosow an ia, n ie zajm uje się zagad n ien iem p od ległości o b y w a te li m iast sp rzym ierzon ych ju ry sd y k cji a teń ­ sk iej w Z w iązk u M orskim .

Z p ew n o ścią zb yt k rótk i jak na w a g ę poruszanych zagadnień, lecz lep szy od in n y ch , jest rozdział IV („P olitics and P o liticia n s”, s. 117— 140), który trak tu je o w aru n k ach k ariery p o lity czn ej oraz regułach i organizacji życia p olitycznego. W rozdziale V („V iolent O p p osition ”, s. 141— 164) szeroko op isu je Stock ton prze­ w ró t oligarch iczn y 411 roku, n ieco k rócej „tyran ię trzy d ziestu ” — jak zw y k le k ład ąc n acisk n a jw ięk szy na o p is sam ych w ydarzeń. Z am yk ający k siążk ę rozdział V I — „C ritics and C ham pions” (s. 165— 181) — referu je pogląd y A rystofan esa, T u k id yd esa, S tarego O ligarchy, P laton a i A ry sto telesa na dem okrację. A u tor uw aża m. in. za d y sk u sy jn e, czy Stary O ligarcha b y ł an tyd em ok ratą (s. 169). Za G o m m e m w id z i się w A ry sto fa n esie ap o lity czn eg o a rtystę. Z k o lei za D o v e r e m („A risto- ph an ic C om ed y”) — n ie sy g n a lizu ją c przy ty m źródła sw e j in sp ira cji — pow iada, że żaden z p o lity k ó w a teń sk ich n ie u szed ł zło śliw o ści A r y sto fa n esa i jego k o leg ó w (s. 178). Od sieb ie m ożem y dodać, że n ie w szy stk ich jed n ak ośm ieszan o rów nie ostro i często, co rzuca p ew n e św ia tło n a p olityczn e p referen cje A ry sto fa n esa — ob y w a tela i in ten cje A ry sto fa n esa ■— autora. P rob lem y te m ają zresztą m n iejsze zn aczen ie z punktu w id zen ia tem a tu k siążk i, k tó ry k azałby oczek iw ać w rozdziale p o św ięco n y m „k rytyce d em ok racji” an alizy d ysk u sji p o lity czn y ch i form alnych w n iej argu m en tów , a n ie r e fero w a n ia dobrze zn an ych (n a w et je ś li k on trow er­ syjn ych ) p ogląd ów autorów , o k tórych S to ck to n nic n o w eg o n ie m ów i.

N iezb y t udana k om p ilacja S tock ton a sp ełn i zap ew n e jakąś rolę jako lektura u zu p ełn iająca do prac B l e i c k e n a , H ansena, S i n c l a i r a , O b é r a . Jej n ajb ar­ dziej w a rto ścio w e partie (rozdziały: III — in sty tu c je i IV — p o lity cy ) n ie za ch w y ­ cają w p raw d zie a n i orygin aln ością, an i b ogactw em pom ysłów , a le m ogą stan ow ić u ży teczn e w p row ad zen ie do d ziejó w u stro jo w y ch A ten.

R y s z a r d K u le s z a

L e s v il la s r o m a in e s de Sä o C ucufate (Portugal) p u b liées sous la

d irection de J. A l a r c â o , R. E t i e n n e , F. M a y e t avec la co lla ­ boration de J. —P. B o s t , G. C h a r p e n t i e r , V. M a n t a s , I. P e ­ r e i r a , P. S i l l i è r e s , D iffu sio n D e B occard, P aris 1990, s. 336, P lanches: s. 12, 165 plansz.

W studiach nad strukturą ro ln ictw a rzym sk iego coraz w ięk szą rolę od gryw ają badania archeologiczne. S zczególn e zn aczen ie m ają tu rozbudow ane ostatn io prace nad w illa m i w ie jsk im i (v illa e ru sticae) b ęd ą cy m i cen tram i różnego rodzaju posiad ło­ ści ziem sk ich . Są one prow adzone w dw óch u zu p ełn iających się n ieja k o kierunkach. Z jed n ej strony przed m iotem a n a lizy jest gęstość sie c i tych w illi oraz rozm iary zależnych od n ich tery to rió w roln iczych , z drugiej zaś p row adzone są szczegółow e badania nad sam ym i w illa m i, k tóre d otyczą zarów no części m ieszk a ln ej w ła ściciela (pars u r b a n a ), jak też części gospodarczej (pars ru stica ).

K lasyczn ym przyk ład em teg o typ u badań zm ierzających do w y d o b y cia m a k sy ­ m aln ej ilo śc i in form acji o strukturach agrarnych Ita lii m ogą b y ć w zo ro w o p row a­

359

O b ecn ie do szeroko ju ż znanej w illi w S e tte F in estre d oszed ł drugi k om p lek s opracow any i op u b lik ow an y przez a rch eologów fran cu sk ich i p ortu galsk ich in sp i­ ro w a n y ch in telek tu a ln ie przez prof. R oberta E t i e n n e z B ordeaux. C hodzi tu 0 trzy n astęp u jące po sob ie w ille badane w latach 1979— 1984 w m iejsco w o ści Säo C u cu fate w d zisiejszej p o łu d n io w ej P ortu galii, a w ię c n ieja k o na n ajd alszych za­ ch od n ich krańcach Im p eriu m rzym skiego.

W yk op alisk a te zasłu gu ją na u w agę z k ilk u w zg lęd ó w . B adano o b iek t o sto­ su n k o w o dobrym stan ie zach ow an ia ruin an tyczn ych , które p rzetrw ały d zięk i tem u, że w śred n iow ieczu u lo k o w a ł się tu klasztor, a do dziś jedno z pom ieszczeń a n ­ ty czn y ch fu n k cjo n u je jako kaplica. Jed n ocześn ie m am y do czy n ien ia z in te r e su ją ­ cy m w y p a d k iem se k w e n c ji trzech k o lejn y ch w illi, z k tórych każda następ n a była w ięk sza od p oprzedniej i częścio w o w y k o rzy sty w a ła poprzednio istn ieją ce kon­ stru k cje. O statnia z nich, z ok resu P óźn ego C esarstw a, m oże b yć zaliczana do n a j­ w ię k sz y c h w illi w sk ali zach od n iej części Im perium .

T en in teresu ją cy k o m p lek s został o p u b lik ow an y w zorow o pod k ażd ym w zględ em . Z esp ół a u torsk i postarał się n ie tylk o o jak n a jp ełn iejsze i jak najd ok ład n iejsze d o k u m en to w a n ie w y k o p a lisk . T em u c e lo w i słu ży, prócz tek stu , ró w n ież alb u m 165 plansz.

N a szczególn ą jednak u w agę zasługuje troska o m ak sym aln e w yk o rzy sta n ie h isto ry czn e rezu lta tó w badań archeologicznych. To o d czy ty w a n ie treści h istorycz­ n y ch odbyw a się n ie ty lk o w p od su m ow u jącym rozdziale k siążk i zatytu łow an ym

A la r ech er ch e des m o d è l e s (s. 295— 299), le c z ró w n ież w op isie p oszczególn ych k a ­

te g o r ii zab ytk ów . W idać to ch ociażb y w p rezen tacji p ozostałości arch itek tu ry, które p o słu ży ły zarów no do p rzed sta w ien ia struktur agrarnych, jak te ż do ocen y stopnia rom anizacji tego zakątka L uzytanii.

P ierw sza z tej se k w e n c ji b u d o w li p ow stała w p o ło w ie I w . p.n.e. i n ależała do typu w illa — spichlerz. W początku II w . została ona w łączon a do n ow o p ow stałej w illi nr 2, która rep rezen tow ała bardzo popularny typ b u d o w li p ery sty lo w y ch . W w yp ad k u obu ty ch w illi m ożem y o b serw o w a ć zja w isk o znacznego opóźnienia w p rzejm ow an iu p ew n y ch w zo rcó w p ochodzących z najb ard ziej ro zw in ięty ch części C esarstw a. W ille te b y ły b u d ow an e w ed łu g standardów a rch itek to n iczn y ch i tech ­ n o lo g iczn y ch daw no ju ż przeb rzm iałych n a teren ie Italii.

Z k o lei w illa nr 3, p o w sta ła w p ierw szej p o ło w ie IV w ., sta n o w iła m on u m en ­ ta ln e założenie typ u p a ła co w eg o n a w ią zu ją ce do n a jlep szy ch w zorów a rch itek tu ry 1 tech n ik i b u d ow lan ej ok resu p óźnoantycznego. L in ia e w o lu c ji ek on om iczn ej i k u l­ tu row ej w id zian a poprzez p ryzm at trzech k olejn ych w illi z Säo C u cu fate rysu je s i ę w ię c dość sp ecy ficzn ie. O kres św ie tn o śc i przypada b o w iem , na tych n ajd alszych k rańcach Im perium , na okres P óźn ego C esarstw a.

A n a lizy zm ian zab u d ow y części rezy d en cy jn y ch oraz fragm en taryczn ie tylko zach ow an ych części p rod u k cyjn ych k o lejn y ch w illi p o słu ży ły rów n ież do w y c ią g ­ n ię c ia p ew n y ch w n io sk ó w d otyczących rpzw oju ek on om iczn ego tej posiadłości ziem sk iej. N a u w agę zasłu gu je siln e w y ek sp o n o w a n ie p rob lem atyk i prestiżu spo­ łecz n e g o i zw iązan ego z n im o sten ta cy jn eg o tryb u życia k o lejn y ch w ła śc ic ie li w ilii. Ta ostatnia k w estia m ogła być dość p recy zy jn ie zan alizow an a w oparciu o prze­ m ian y arch itek tu ry trzech w illi z Sao C ucufate. A utorzy w id zą tu n ie ty lk o rezu l­ ta ty stop n iow ego w zb ogacen ia się w ła śc ic ie li, lecz ró w n ież p rzejaw p ew n y ch szer­ szych z ja w isk sp ołeczn ych i id eologiczn ych . Z ałożenie pałacow e trzeciej w illi łączy się z tak ch arak terystyczn ą dla IV w ie k u ten d en cją, którą L ak tan cju sz piszący o cesarzu D io k lecja n ie nazw ał „żądzą b u d ow ania” (c u p id ita s aedificandi). W illa nr 3 św iad czyć m oże, zd an iem au torów pub lik acji, n ie ty lk o o „ rew o lu cji arch i­ tek to n iczn ej” a le ró w n ież o r ew o lu cji m en taln ości.

360

A n aliza p rzek ształceń a rch itek to n iczn y ch trzech w illi w S ao C ucufate, trak to­ w an ych jako w yraz przem ian ek on om iczn ych , sp ołeczn ych i m en ta ln y ch to tylko jed en z w ą tk ó w pracy. B ad an ia n ie ogran iczyły się b o w iem do w y k o p a lisk na teren ie sam ych w illi. P rzeprow adzono ró w n ież badania p o w ierzch n io w e okolic, co d op row ad ziło do odkrycia 64 sta n o w isk z ok resu rzym sk iego na p o w ierzch n i 2300 ha. C zęść z n ich (14 stan ow isk ) została poddana badaniom son d ażow ym m ającym na celu u sta len ie charakteru i ch ron ologii ob iek tów .

T e stu d ia nad o sa d n ictw em obszarów p ołożonych w ok ół Sao C ucufate, p ołą­ czon e z w n ik liw ą analizą u k szta łto w a n ia p o w ierzch n i, stosu n k ów hyd rologiczn ych oraz pedologiczn ych , d op row ad ziły do bardzo isto tn y ch w n io sk ó w d otyczących stru k tu ry ek on om iczn ej tego region u . A u torzy z n a cisk iem pod k reślają, t e na ba­ d anym przez n ich obszarze n ie m oże być m o w y o istn ien iu ja k ieg o ś latyfu n d iu m . B y ło to po prostu n ie m o ż liw e ze w zględ u na u k szta łto w a n ie p o w ierzch n i terenu oraz n a g ęstą sieć w illi będ ących cen tra m i m n iejszy ch p osiad łości ziem sk ich . Brak la ty fu n d iu m m ógł jed n ak iść w parze z p ew n ą kon cen tracją ziem i. B adania arch e­ o lo g iczn e p o zw o liły na stw ierd zen ie, że n iek tó re w ille w badanym reg io n ie zanikły ju ż w k ońcu I i na początku II w . Z k o le i an aliza k o lejn y ch b u d o w li w Sâo C u­ cu fa te prow adzi do w n io sk ó w ew o lu cjo n isty czn y ch . Z e sk rom n ych zalążk ów w illi n r 1 z p o ło w y I w . p ow stała w ok resie P óźn ego C esarstw a m on u m en taln a b udow la pałacow a. Za ew o lu cją a rch itek to n iczn ą k ry ła się naturalna ew o lu cja ekonom iczna. P o w sta je jed n ak p ytan ie, skąd się w z ię ły zasoby fin a n so w e czło w iek a , k tóry zbu­ d ow ał w IV w . pałac w Sao C u cufate. P raw dopodobnie b ył to w y n ik koncen tracji w ie lu odrębnych p osiad łości (f u n d i ) w rękach jed n ego w ła ściciela .

C iek a w ie w y g lą d a też próba sp ojrzen ia n a p rob lem y siły roboczej zatrudnionej w S âo C ucufate. A n aliza części gospodarczych k o lejn y ch w illi n ie w y k a za ła ja ­ k ic h k o lw ie k śla d ó w pom ieszczeń , k tóre m ogły być p rzeznaczone dla n iew o ln ik ó w trak tow an ych zg o d n ie z za lec en ia m i K atona. P ew n a część zabudow ań gosp od ar­ czych m ogła b y ć zajm ow ana p rzez całe rod zin y słu żb y. Jed n o z pom ieszczeń zo­ stało z k o lei zin terp retow an e jak o jad aln ia dla n a jem n y ch rob otn ik ów sezon ow ych . N atu raln ie, trzeba zd aw ać sob ie sp raw ę z n iep ew n o ści ty ch w n io sk ó w opartych o h ip o tety czn e ok reślen ia fu n k c ji p oszczególn ych pom ieszczeń.

Z azw yczaj badania części p ro d u k cy jn y ch i m agazyn ow ych w illi przyn oszą w ie le danych d otyczących zarów no p rofilu gospodarczego m ajątku ziem sk ieg o , jak też u ży w a n y ch tam tech n ik p rod u k cyjn ych . P odobne ob serw acje m ożna p oczyn ić ba­ dając zn alezisk a narzęd zi roln iczych . N ie ste ty , w o d n iesien iu do Sâo C ucufate n ie w ie le da się p o w ied zieć o tych zagad n ien iach ze w zg lęd u n a bardzo zły stan zach ow an ia się części gosp od arczych k o lejn y ch w illi. M ożem y je d y n ie m ó w ić o pro­ d u k cji w in a n a p od staw ie zn a lezisk k am ien n ych e le m e n tó w pras do tłoczenia w in n ych gron.

N a szczególną u w agę za słu g u je analiza tzw . za b y tk ó w ru ch om ych , przede w sz y ­ stk im ceram ik i i m onet. S ta n o w ią one siłą rzeczy p od staw ę w sz y stk ic h w n io sk ó w ch ron ologiczn ych . Z ostały one ró w n ież w y k o rzy sta n e do p rzed sta w ien ia p rob lem a­ ty k i zw ią zk ó w k olejn ych w illi z ryn k iem . Z n alezisk a te r ra sigilla ta, ow ej ceram iki o „zasięgu m ięd zyn arod ow ym ”, jak m ó w ią autorzy, św ia d czy ć m ogą o in te n sy w ­ n o ści k on tak tów in terregion aln ych . Z k o lei fra g m en ty am for słu żących do tran­ sportu g a ru m , o w eg o sp ecy ficzn eg o sosu rybnego, dow odzą zw ią zk ó w z w y b rzeżem atlan tyck im .

C iek aw ie p rzed staw ia się też analiza 385 m onet a n tyczn ych , w ty m kilku m ałych skarbów (s. 195— 233), przeprow adzona na szerok im tle porów naw czym . D zięk i tem u m ożna b yło stw ierd zić, że n ie m am y tu do czyn ien ia z ob iegiem ty ­ p o w y m dla obszarów w iejsk ich od d alon ych od cen tró w ek on om iczn ych . W prost p rzeciw n ie, cyrkulacja' m on et w k o lejn y ch w illa ch p rzypom ina raczej zjaw iska u c h w y tn e w ośrodkach m iejsk ich P ó łw y sp u P iren ejsk ieg o . O b serw acja taka poz­

R E C E N Z J E

₃₆₁

w a la stw ierd zić, że w ille w Säo C ucufate b y ły w p ew n y m stop n iu a n ek sem m iasta, w tym w yp ad k u leżącej w o d leg ło ści 23 km k o lo n ii P a x Iu lia (dzis. Beja).

W zorow a p ublikacja r ezu lta tó w w y k o p a lisk p rzeprow adzonych w trzech w il­ lach w Sâo C ucufate oraz badań p o w ierzch n io w y ch na p rzy leg ły ch terytoriach dostarczyła w ie lu danych d otyczących zarów no życia ek on om iczn ego d om eny trak ­ to w a n ej jako zespół ziem n ależących do jed n ego w ła ściciela , jak też odrębnie a n a lizo w a n eg o życia ek on om iczn ego sam ej w illi. W iele z ty ch o b serw a cji i w n io s­ k ó w je s t h ip o tety czn y ch . T rzeba się też lic z y ć z p ew n y m n ieb ezp ieczeń stw em p rzein terp retow an ia źródeł. W yn ik a to po części ze stanu zach ow an ia badanych o b iek tó w . J e śli część rezyd en cjon aln a je s t dobrze zachow ana, to części gospodarcze k o lejn y ch w illi u le g ły p o w ażn em u zn iszczen iu . N a leży ró w n ież p am iętać o sp ecy ­ fic e w illi w Säo C u cu fate sp ow od ow an ej zarów no jej p ołożen iem n a teren ie p e­ ry fery jn ej prow in cji, jak też w y ją tk o w ą raczej sytu acją ulok ow an ia tu w po­ czątkach IV w . m on u m en taln ej rezy d en cji bardzo b ogatego człow iek a. Z tych to p o w o d ó w ek strap olacja danych dostarczonych przez badania w Sâo C ucufate na in n e teren y m oże być czasam i ryzyk ow n a. Jednak pu b lik acja w y n ik ó w tych w y k o p a lisk dobrze pok azu je ogrom ne m o żliw o ści arch eo lo g ii w badaniach nad stru k tu ram i agrarn ym i C esarstw a rzym sk iego.

J e r z y K o le n d o

L u cyn a S z a f r a n -S z a d k o w s k a , Z ie m ia O p o ls k a w czasach s t a r o ż y t n y c h (1 do I V w i e k n a sz ej ery ), W yższa S zk oła P edagogiczna

im . P o w sta ń có w Ś ląsk ich w Opolu. S tu d ia i M on ografie N r 158, O pole 1991, S.169.

W stęp i zak oń czen ie n in iejszej p racy m o g ły b y su gerow ać, że m am y do czy ­ n ien ia z nad zw yczaj am b itn ym , n o w a to rsk im studium . A utorka m ó w i o sy stem o w ej k o n cep cji d ziejó w lu d zk ości. „W izja ta — czytam y w zak oń czen iu (s. 101) — w y ­ p ły w a z u św ia d o m ien ia so b ie zasad n iczych p ow iązań i w za jem n y ch zależności w szy stk ich zjaw isk , to je s t środ ow isk a przyrodniczego, zja w isk fizy czn y ch , b iolo­ giczn ych , p sych iczn ych , gospodarczych, sp ołeczn ych i zw ią za n y ch z ży ciem u m y ­ sło w y m . P rzez tak ie u ję c ie rozu m iem y tra k to w a n ie ro li czło w ie k a na Z iem i, k tóre w p ełn i resp ek tu je jego h arm on ijn y zw iązek z ek o sy stem em , w sp ó łży cie z naturą, a n e g u je zdobyw czą i ek sp loratorsk ą p ostaw ę w ob ec dóbr p rzyrod y”. W e w stęp ie zaś czytam y (s. 5), że „B adania h isto rii starożytn ych m ieszk a ń có w Ś ląsk a są ściśle zesp olon e z nadrzędną ten d en cją uporządkow ania w ied zy ogóln ej o procesach g e ­ n ety czn y ch S ło w ia n i stopnia ich k u ltu ry ”. A utorka p o stu lu je tu też h o listy czn e u ję c ie c y w iliza cji S ło w ia n w k o n tek ście ogóln oeu rop ejsk im .

P om ięd zy ty m i d ek laracjam i m etod ologiczn ym i a prak tyk ą badaw czą zapre­ zen tow an ą w pracy is tn ie je jed n ak zasadnicza sprzeczność. U w a g i zaw arte w roz­ działach d otyczących ek on om iczn ego i społeczn ego u w a ru n k o w a n ia osadnictw a, w y tw ó rczo ści ręk od zieln iczej, handlu i k om u n ik acji, sto su n k ó w sp o łeczn o -p o lity cz­ n ych oraz e le m e n tó w w ierzeń relig ijn y ch p rezen tu ją w ła śc iw ie p ew n ą w u lg a tę in terp retacyjn ą w yp racow an ą w p olsk iej arch eo lo g ii jeszcze w latach p ięćd ziesią ty ch i sześćd ziesiątych , bez u w zg lęd n ien ia w y n ik ó w prac osta tn ieg o d ziesięciolecia, k tóre w sposób zasad n iczy z m ien iły nasze poglądy na ok res rzym sk i na teren ie

B a rb a ric u m środ k ow oeu rop ejsk iego. To ca łk o w icie tra d y cy jn e u jęcie zostało okra­

szon e różnego rodzaju sfo rm u ło w a n ia m i m ó w ią cy m i o p o d ejściu ek o lo g iczn y m do d ziejó w oraz o ogrom nych m o żliw o ścia ch p ozn aw czych a rch eo lo g ii w ty m zakresie. N ie ste ty , są to ty lk o d ek laracje, za k tó ry m i n ie stoi ja k ik o lw iek w y siłe k badaw czy. P r z e g l . H is t. — 11