Tytuł: Rolf-Heinz Höppner — niemiecki zbrodniarz z Kraju Warty

Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem 40, nr 2 Wrocław 2018

DOI: 10.19195/2300-7249.40.2.3

BOGUMIŁ RUDAWSKI

Instytut Zachodni w Poznaniu

ORCiD: 0000-0002-5224-9102

Rolf-Heinz Höppner — niemiecki

zbrodniarz z Kraju Warty

Rolf-Heinz Höppner jest znany przede wszystkim jako autor notatki służ-bowej z 16 lipca 1941 roku, w której w sześciu punktach zrelacjonował swoje-mu przełożoneswoje-mu Adolfowi Eichmannowi ustalenia obrad dotyczących kwestii żydowskiej w Kraju Warty. Bezpośrednio po wojnie notatkę w aktach łódzkiej Centrali Przesiedleńczej odnalazł prokurator Głównej Komisji Badania Zbrod-ni Niemieckich w Polsce, Julian Leszczyński. Zainteresował się on wkrótce działalnością byłego funkcjonariusza niemieckiego i na podstawie interpretacji dokumentu przypisał mu rolę inicjatora eksterminacji Żydów nie tylko w Kraju Warty, ale także w całej Europie1_{. W 1967 roku w krótkim artykule}

opublikowa-nym w „Polityce” stwierdził wprost, że to właśnie Höppner „pierwszy wymyślił masową eksterminację ludzi”2_{. Błędne założenia Leszczyńskiego spotkały się ze}

zdecydowaną reakcją ze strony Artura Eisenbacha, wybitnego znawcy tematyki żydowskiej3_{. Paradoksalnie jednak to właśnie formułowane przez}

Leszczyńskie-go poglądy miały pewien wpływ na prowadzone po wojnie postępowania proku-ratorskie przeciwko Höppnerowi i wzbudzały zainteresowanie dziennikarzy4 _oraz

historyków osobą autora notatki. Dotychczas jego polityczna aktywność

opisy-1 _{J. Leszczyński, Z  dziejów  zagłady  Żydów  w  Kraju  Warty  (szkice  do  genezy  ludobójstwa}  hitlerowskiego), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1972, nr 2, s. 57–71; por. też idem, Od formuły obozu zagłady — Höppner — Chełmno n/Nerem — do „Endlösung”, „Biuletyn

Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977, nr 1/101, s. 41–61; idem,

Rolf-Heinz Höppner — stu-dium ludobójstwa. Przyczynek do polityki Lebensraumu w II wojnie światowej, „Dzieje Najnowsze”

1972, nr 1, s. 172–174.

2 _{J. Leszczyński, On był pierwszy, „Polityka” nr 15, 15 kwietnia 1967 roku.}

3 _{A. Eisenbach, O należyte zrozumienie genezy zagłady Żydów, „Biuletyn Żydowskiego}

In-stytutu Historycznego” 1977, nr 4, s. 55–69.

4 _{K. Kąkolewski, Co u pana słychać?, Warszawa 1978, s. 141–172; M. Pollack, Dlaczego}  rozstrzelali Stanisławów, przeł. A. Kopacki, Wołowiec 2009, s. 20–41.

wana była przede wszystkim w nawiązaniu do tematyki eksterminacji Żydów5_.

Był to jednak zaledwie jeden z kilku obszarów działalności Niemca.

Höppner należał do kręgu specjalistów i wykonawców nazistowskiej polityki ludnościowej i narodowościowej w Kraju Warty, a jako szef regionalnego biu-ra Służby Bezpieczeństwa był głównym przedstawicielem niemieckiego apabiu-ratu terroru w tym okręgu. Przynależał do elit funkcyjnych Kraju Warty, lecz — mimo niemałych ambicji i dużego znaczenia w regionalnych strukturach wywiadow-czych — pozostał funkcjonariuszem średniego szczebla urzędniczego i partyjne-go. Jego życiorys i kariera polityczna były charakterystyczne dla przedstawicieli jego pokolenia oraz dla grupy młodych i zaangażowanych intelektualistów nazi-stowskich, którzy uczestniczyli w zbrodniach III Rzeszy. Po wojnie Höppner od-powiadał przed sądem polskim za swoją działalność. Został uznany za winnego i skazany na dożywocie, ale odbył tylko część kary. Również niemieccy śledczy starali się postawić go przed sądem. Ich nieudane próby są jednym z licznych prowadzonych przeciwko nazistowskim funkcjonariuszom śledztw oraz stanowią przykład trudności w prawnokarnym „przepracowaniu” przez Republikę Fede-ralną Niemiec brunatnej przeszłości. Höppnerowi, podobnie jak wielu innym niemieckim zbrodniarzom, którzy nie zaliczali się go głównych wykonawców nazistowskiej ideologii, udało się uniknąć odpowiedzialności.

Próba biograficznego ujęcia życia Höppnera — od socjalizacji politycznej poprzez działalność w okresie okupacji niemieckiej w Polsce po losy powojenne — wymaga ukazania uwarunkowań, w których rozwijał on swoją karierę oraz próbował ją później zatuszować. Zadanie to jest o tyle utrudnione, o ile, być może z racji wykonywanych funkcji, pozostawał on w cieniu głównych niemieckich decydentów w Kraju Warty i umiejętnie zacierał po sobie wszelkie ślady. Pomi-mo tego zachowane materiały źródłowe dostarczają niemało informacji o jego politycznej aktywności. Należy tu wskazać przede wszystkim na szczątkową dokumentację personalną zgromadzoną w Archiwum Federalnym w Berlinie (Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde)6 _{oraz na liczne, ale niekompletne (dlatego też}

często przypadkowe) dokumenty wytworzone przez instytucje mu podległe i zde-ponowane w Archiwum II Wojny Światowej Instytutu Zachodniego w Poznaniu7_.

W tym aspekcie bardzo przydatny jest także czwarty tom Documenta Occupatio-nis Teutonicae wydany przez Karola Mariana Pospieszalskiego, biegłego podczas

5 _{Należy tu wymienić następuje prace: M. Alberti, Die  Verfolgung  und  Vernichtung  der}  Juden im Reichsgau Warteland 1939–1945, Wiesbaden 2006, s. 358–372; C. Epstein, Wzorcowy  nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, przeł. J. Włodarczyk, Wrocław 2011, s. 181–183;

P. Klein, Die „Gettoverwaltung Litzmannstadt” 1940–1944. Eine Dienststelle im Spannungsfeld 

von Kommunalbürokratie und staatlicher Verfolgungspolitik, Hamburg 2009, s. 336–352.

6 _{Archiwum Federalne (Bundesarchiv, dalej: BArch), Berlin Document Center (BDC),}

SS-Führerpersonalakten, Rolf-Heinz Höppner.

7 _{Archiwum II Wojny Światowej Instytutu Zachodniego w Poznaniu (dalej: I.Z.), Dok. III–3,}

partyjny urząd ds. narodowościowych; I.Z. Dok. III–9, protokół z przesłuchania Höppnera w wię-zieniu; I.Z. Dok. I–306, Allgemeine Aktenvermerke oraz pojedyncze dokumenty po partyjnym urzędzie ds. narodowości (od I.Z. Dok. I–232 do I.Z. Dok. I–370).

rozprawy Höppnera w Poznaniu; przedrukowano w nim kilka dokumentów zwią-zanych z funkcjonariuszem8_{. Najwięcej materiałów poświęconych Höppnerowi}

przechowywanych jest obecnie w Centrali Badań Zbrodni Narodowosocjalistycz-nych (Zentrale Stelle der Landesjustizverwaltungen zur Aufklärung nationalso-zialistischer Verbrechen) w Ludwigsburgu, która to organizacja koordynowała, inicjowała i współpracowała przy postępowaniach prokuratorskich prowadzo-nych w latach 60. i 70. XX wieku, m.in. poprzez gromadzenie potencjalprowadzo-nych do-wodów9_{. Z kolei w Oddziałowym Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w}

Po-znaniu znajduje się obszerny protokół z rozprawy sądowej z marca 1949 roku10_.

Dokumenty z obu tych instytucji są cenne i nieodzowne nie tylko do opisania postępowania organów śledczych, lecz pomagają też ustalić niektóre szczegóły z życia zawodowego Höppnera. Wymagają one jednak daleko idącej ostrożności, chociażby z tego względu, że podejrzany wiele faktów przemilczał i niejedno-krotnie mijał się z prawdą.

Pierwsze doświadczenia polityczne

Rolf-Heinz Höppner urodził się 24 lutego 1910 roku w niewielkiej saksoń-skiej miejscowości Siegmar (obecnie dzielnica Chemnitz). W 1916 roku roz-począł naukę w szkole podstawowej w Chemnitz. Od 1920 roku kontynuował ją w tamtejszym gimnazjum, które ukończył dziewięć lat później uzyskaniem świadectwa dojrzałości11_{. Należał do tego pokolenia młodzieży niemieckiej,}

któ-remu brakowało wprawdzie bezpośrednich przeżyć frontowych, ale mimo tego wojna i jej skutki były dla niego kształtującym doświadczeniem tożsamościo-wym, które będzie miało duże znaczenie w wyborze światopoglądu oraz postawy życiowej12_{. Jesienią 1929 roku Höppner rozpoczął studia prawnicze. Studiował}

na czterech uczelniach niemieckich: w Halle, Bonn, Fryburgu Bryzgowijskim

8 _{K.M. Pospieszalski, Niemiecka  lista  narodowa  w  „Kraju  Warty”:  wybór  dokumentów}  z objaśnieniami w języku polskim i francuskim, Documenta Occupationis Teutonicae IV, Poznań

1949.

9 _{Do najważniejszych należą akta śledztw prowadzonych przeciwko niemu i}

zgromadzo-nych obecnie pod sygnaturami: BArch, B 162/17698, Ermittlungsverfahren gegen Höppner; BArch, B 162/20047, Ermittlungsverfahren gegen Höppner; BArch, B 162/20048, Ermittlungsverfahren gegen Höppner. Wskazać należy także na akta śledztwa przeciwko Lotharowi Beutelowi, zob. BArch, B 162/6122, śledztwo ws. działalności Einsatzgruppe IV i L. Beutela.

10 _{Instytut Pamięci Narodowej (dalej: IPN), Po 796/153, Akta w sprawie karnej przeciwko}

Rolfowi Heinzowi Höppnerowi i Herbertowi Stricknerowi; IPN, Po 796/152, Akta w sprawie prze-ciwko Rolfowi Heinzowi Höppnerowi oraz IPN, Po 04/2840, akta dot. H. Stricknera, wytworzone przez Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego.

11 _{BArch, B 162/20047, k. 29–30, życiorys Höppnera.}

12 _{U. Herbert, Werner Best. Studium biograficzne. O radykalizmie, światopoglądzie i rozsądku}  1903–1989, przeł. M. Kurkowska, Warszawa 2007, s. 48–50.

oraz w Lipsku13_{. Studia były dla niego okresem ugruntowania przekonań}

poli-tycznych związanych z radykalną prawicą. Zainteresowanie ideologią narodo-wosocjalistyczną potwierdził formalnie w 1930 roku, kiedy, w wieku zaledwie dwudziestu lat, zgłosił swój akces do Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, NSDAP), otrzymu-jąc legitymację partyjną o numerze 321 20914_{. Wstąpienie w szeregi partii}

hitle-rowskiej było wynikiem euforii, która ogarnęła sympatyków ruchu po wyborach do Reichstagu z 14 września 1930 roku. Wówczas to narodowi socjaliści uzyska-li ponad 18% głosów, otrzymując 107 miejsc w parlamencie, a partia przeżyła szturm nowych kandydatów, określanych niekiedy jako „wrześniowi członko-wie”15_{. Ponad pół roku później, 1 kwietnia 1931 roku, Höppner wstąpił w szeregi}

Oddziałów Szturmowych (Sturmabteilungen, SA) — paramilitarnej organizacji NSDAP, których członkiem pozostał przez kolejne cztery lata, do kwietnia 1934 roku16_{. W tym samym roku zakończył edukację wyższą, zdając w styczniu 1934}

roku pierwszy egzamin państwowy (Staatsprüfung) z zakresu prawa. Następnie odbył trzyletnią praktykę referendarską w trzech saksońskich miastach: Chem-nitz, Hohenstein-Ernstthal oraz Lipsku, którą zakończył w 1937 roku zdaniem drugiego egzaminu państwowego, uzyskując tym samym uprawnienia do wyko-nywania zawodu17_{. Dla jego politycznej kariery niezwykle ważny był rok 1934.}

Trzy miesiące po zakończeniu studiów został bowiem zwerbowany do Służby Bezpieczeństwa SS (Sicherheitsdienst, SD) oraz wstąpił do Sztafet Ochronnych NSDAP (Schutzstaffeln, SS)18_.

Służba Bezpieczeństwa SS była wewnętrzną służbą wywiadowczą NSDAP oraz SS. Powołana została do życia w lipcu 1931 roku przez Reinharda Hey-dricha, zaufanego współpracownika Heinricha Himmlera, w celu dostarczania informacji o sytuacji wewnątrz partii nazistowskiej oraz przeciwnikach politycz-nych. Heydrich, a po jego śmierci w maju 1942 roku Ernst Kaltenbrunner, jako szefowie instytucji podporządkowani byli bezpośrednio Himmlerowi. SD długo pozostawała organizacją karłowatą z brakiem odpowiedniego zaplecza organiza-cyjnego oraz nieliczną obsadą personalną. Sytuacja ta zmieniła się radykalnie po dojściu Hitlera do władzy i po rozgromieniu SA podczas „nocy długich noży”. SD uzyskała uprawnienia służby państwowej i zajmowała się inwigilacją grup uznanych za wrogów nazizmu (Żydzi, komuniści, masoni) oraz gromadzeniem informacji o społeczeństwie III Rzeszy. Zakres działań służby był nad wyraz sze-roki i obejmował w praktyce wszystkie aspekty życia społecznego — od polity-ki poprzez gospodarkę, kulturę po naukę i edukację. Znacząco wzrosła w latach

13 _{IPN, Po 796/153, k. 11–12.}

14 _{BArch, BDC, Rolf-Heinz Höppner, k. 849.} 15 _{U. Herbert, op. cit., s. 125.}

16 _{BArch, BDC, Rolf-Heinz Höppner, k. 862.}

17 _{BArch, B 162/ 20047, k. 29–30; IPN, Po 796/153, k. 11.} 18 _{BArch, BDC, Rolf-Heinz Höppner, k. 849, 855.}

1934–1935 liczba członków SD, których rekrutowano przede wszystkim spośród absolwentów studiów wyższych. Höppner był jednym z nich. Znaczenie Służby Bezpieczeństwa w rozbudowującym się aparacie władzy podległym Himmlero-wi potHimmlero-wierdziło podniesienie w styczniu 1935 roku instytucji do rangi głównego urzędu SS (SS-Hauptamt). Pod względem terytorialnym i dla lepszej koordynacji działań wywiadowczych obszary działań SD podzielone zostały na rejony (Ab-schnitte) i nadrejony (Oberab(Ab-schnitte) SD19_{. Höppner przydzielony został do}

biura SD w Chemnitz, w swoim rodzinnym mieście, a później przeniesiono go do Lipska, gdzie był odpowiedzialny za „prasę, kwestię organizacyjne i perso-nalne”. Niewykluczone, iż współpracował również z centralą kontroli publika-cji (Schrifttumstelle), która zajmowała się cenzurowaniem książek wydawanych w Niemczech20_{. Warto nadmienić, iż Saksonia była, po Bawarii, najstarszym}

i najważniejszym nadrejonem SD w Rzeszy, a jego pracami kierował początko-wo Lothar Beutel. W 1937 roku zastąpił go Wilhelm Koppe, późniejszy wyższy dowódca SS i policji w Kraju Warty21_{. Po zakończeniu praktyk i zdaniu drugiego}

egzaminu państwowego, na początku 1938 roku został „szefem sztabu” (Stabs-führer) w rejonowej placówce kierowniczej SD w Dreźnie (SD-Leitabschnitt)22_.

Przebywał tam do końca kwietnia 1940 roku, kiedy został mianowany na kierow-nika rejonowej placówki SD w okupowanym już wówczas Poznaniu. Nie wiado-mo, jak wyglądało sprawowanie przez niego ponaddwuletniej funkcji w Dreźnie. Nie widnieje on nawet w spisach najważniejszych pracowników tej instytucji, co wskazuje raczej na jego niewielkie znacznie23_{. W sprawozdaniach przełożonych}

zebranych przy okazji nominacji Höppnera w 1944 roku na stanowisko SS-Obe-rsturmbannführera podkreśla się jedynie jego zaangażowanie w pełnione obo-wiązki oraz „silne ideowe oparcie w narodowym socjalizmie”24_.

Szef SD w Kraju Warty

W Kraju Warty szybko stał się on ważną postacią niemieckiego aparatu wła-dzy. Przez cały czas pobytu w Poznaniu, czyli od 1 maja 1940 do 30 czerwca

19 _{U. Herbert, op. cit., s. 173–177, M. Wildt, Generation des Unbedingten. Das Führungskorps}  des Reichssicherheitshauptamtes, Hamburg 2003, s. 239–251.

20 _{BArch, B 162/20047, k. 29–30; IPN, Po 796/152, k. 13; Ch. Ingrao, Wierzyć  i  niszczyć.}  Intelektualiści w machinie wojennej SS, przeł. M. Kamińska-Maurugeon, Wołowiec 2013, s. 159–161. 21 _{C. Schreiber,} Elite im Verborgenen. Ideologie und regionale Herrschaftspraxis des Sicher-heitsdienstes der SS und seines Netzwerkes am Beispiel Sachsens, München 2008, s. 35–49.

22 _{BArch, B 162/20047, k. 30.} 23 _{Por. C. Schreiber, op. cit., s. 57–62.}

1944 roku, był szefem rejonowej placówki kierowniczej Służby Bezpieczeństwa (SD-Leitabschnitt Posen). Również w maju 1940 roku został mianowany zastęp-cą kierownika Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (Umwandererzentralstelle  Posen, UWZ)25_{. Równocześnie ustanowiono go przy Inspektorze Policji}

Bezpie-czeństwa i SD (Inspektor Sicherheitspolizei und SD, IdS) referentem w zakresie spraw UWZ26_{. Z inicjatywy IdS 17 kwietnia 1941 roku Höppner wydelegowany}

został do Centralnego Urzędu Niemieckiej Listy Narodowościowej w Pozna-niu (Zentralstelle  der  Deutschen  Volksliste)27_{, a ponad rok później — 8 maja}

1942 roku — objął referat narodowościowy (Volkstumsreferat, I/50) w Urzędzie Namiestnika Rzeszy w Kraju Warty, który odpowiadał za wprowadzanie niemiec-kiej listy narodowościowej (Deutsche Volksliste, DVL) i etniczną segregację Po-laków i Niemców w okręgu28_{. Wreszcie 22 stycznia 1943 roku wyznaczony został}

na kierownika partyjnego urzędu ds. narodowościowych (Gauamt für Volkstums-fragen)29_{. Höppner zatem skupił w swoim ręku wiele funkcji, które były związane}

z realizacją podstawowych założeń polityki narodowościowej w Kraju Warty — deportacji ludności polskiej, segregacji narodowościowej oraz germanizacji. Jak pokazuje przykład Centrali Przesiedleńczej, sprawował jednocześnie stanowisko jej szefa oraz pełnił wobec niej — jako kierownik biura SD i referent z ramienia IdS — funkcje kontrolne i nadzorcze. W przypadku referatu narodowościowego I/50 oraz urzędu ds. narodowościowych, działającego przy NSDAP, doszło do pomieszania kompetencji oraz zatarcia podziału między instytucją państwową a partyjną. Sam Höppner pełnił stanowiska urzędnicze jako członek SS. Było to zjawisko częste w praktyce wykonywania władzy przez Niemców na ziemiach przyłączonych do Rzeszy, w tym w Kraju Warty30_.

Niemiec piął się także w strukturze SS. Krótko przed przybyciem do Pozna-nia mianowany został 20 kwietPozna-nia 1940 roku SS-Hauptsturmführerem. Niecały rok później, w styczniu 1941 roku awansował na SS-Sturmbannführera, nato-miast w czerwcu 1944 roku otrzymał stopień SS-Obersturmbannführera. Zatem w wieku zaledwie 34 lat był podpułkownikiem SS31_.

Höppner stanowisko szefa poznańskiej SD przejął od Alberta Rappa, który w kwietniu 1940 roku został przeniesiony do Monachium32_{. Rejonowej}

placów-ce kierowniczej SD w Poznaniu podlegały biura w stolicach dwóch pozostałych rejencji Kraju Warty — w Łodzi (SD-Abschnitt Litzmannstadt) oraz w

Inowro-25 _{IPN, Po 796/153, k. 88; IPN, Po 796/153, k. 440.} 26 _{BArch, B 162/20048, k.69.}

27 _{IPN, GK 62/35, k. 10.}

28 _{BArch, B 162/20048, k.69; IPN, Po 796/153, k. 27–28.} 29 _{BArch, BDC, Rolf-Heinz Höppner, k. 889.}

30 _{D. Pohl, Die Reichsgaue Danzig-Westpreuβen und Wartheland: Koloniale Verwaltung oder}  Modell fϋr zukϋnftige Gauverwaltung, [w:] Die NS-Gaue. Regionale Mittelinstanzen im zentrali-schen „Fϋhrerstaat”, red. J. John, H. Möller, T. Schaarchmidt, München 2007, s. 401–402.

31 _{BArch, BDC, Rolf-Heinz Höppner, k. 866–874.}

cławiu (SD-Abschnitt  Hohensalza)33_{. W strukturze SD w rejencji poznańskiej}

wyodrębnione zostały jeszcze „niższe odcinki regionalne” — ekspozytury w Śro-dzie Wielkopolskiej, Jarocinie, Lesznie, Wolsztynie, ChoŚro-dzieży i Szamotułach34_.

Höppner odpowiadał zatem za działalność Służby Bezpieczeństwa w całym okrę-gu. Od początku wojny uprawnienia SD znaczenie się zwiększyły. Stamtąd m.in. rekrutowano członków grup operacyjnych (Einsatzgruppen), funkcjonujących w Polsce na tyłach Wehrmachtu35_{. Dnia 27 września 1939 roku Służba}

Bezpie-czeństwa została wcielona w struktury Głównego Urzędu BezpieBezpie-czeństwa Rzeszy (Reichssicherheitshauptamt, RSHA), a jej zadania rozdzielono ostatecznie pomię-dzy dwa urzędy — urząd III–SD w kraju (SD–Inland) oraz urząd VI–wywiad za-graniczny SD (SD–Ausland)36_{. Pod względem personalnym biuro SD w Poznaniu}

podlegało Inspektorowi Policji Bezpieczeństwa i SD, natomiast pod względem merytorycznym bezpośrednio urzędowi III RSHA37_{. Kierownik placówki}

wysy-łał swoim przełożonym co miesiąc raporty o sytuacji w Kraju Warty i panujących w nim nastrojach społecznych. Służba pracowała poprzez sieć agentów, którzy gromadzili informacje. Spływające z terenu meldunki były opracowywane przez poszczególnych referentów, a z ich cząstkowych sprawozdań powstawał wspólny raport, za którego formę i treść odpowiedzialny był Höppner. Raport trafiał na biurko IdS, a stamtąd po dalszym opracowaniu do RSHA w Berlinie. Podobnie jak w Rzeszy agenci inwigilowali wszystkie obszary życia mieszkańców okręgu, a swoją działalność prowadzili zarówno wśród różnych grup Niemców (pod ob-serwacją znajdowali się szczególnie niemieccy przesiedleńcy ze Wschodu), jak i wśród Polaków. W tym ostatnim wypadku rozpracowywano m.in. polskie orga-nizacje konspiracyjne, które — z perspektywy władz niemieckich — zagrażały wewnętrznemu bezpieczeństwu Rzeszy38_{. Do większych sukcesów SD mogła}

zaliczyć zdekonspirowanie 26 lipca 1941 roku Antoniego Bnińskiego, delegata rządu RP na ziemie wcielone do Rzeszy. Aresztowania dokonał Herbert Strickner, jeden z najważniejszych współpracowników Höppnera39_{. Höppner obserwował}

też innych funkcjonariuszy niemieckich, w tym Arthura Greisera, namiestnika Rzeszy i gauleitera w Kraju Warty, o których zachowaniu i wypowiedziach otrzy-mywał na bieżąco notatki oraz sporządzał meldunki40_{. Zadania wywiadowcze}

SD były komplementarne, a niekiedy identyczne z działaniami innych rodzajów

33 _{M. Alberti, op. cit., s 74.} 34 _{IPN, Po 796/153, k. 15.}

35 _{J. Böhler, K.-M. Mallmann, J. Matthäus, Einsatzgruppen w Polsce, przeł. E.}

Ziegler-Brod-nicka, Warszawa 2009, s. 14–17.

36 _{P. Longerich, Himmler. Buchalter śmierci, przeł. S. Szymański, J. Skowroński, Warszawa}

2014, s. 580–582.

37 _{IPN, Po 796/153, k. 14.}

38 _{IPN, Po 04/2840, k. 19–30; IPN, Po 796/153, k. 15, 37.}

39 _{E. Makowski, Adolf Bniński (1884–1942), [w:] Wojewoda Adolf hr. Bniński (1884–1942).}  Sesja okolicznościowa Gułtowy, 13 października 1995 roku, Poznań 1997, s. 43–47.

niemieckiej policji na ziemiach okupowanych, niewątpliwie jednak w całej tej strukturze SD miała silną pozycję, która zapewniała Höppnerowi nieograniczony wgląd w sytuację wewnętrzną Kraju Warty.

Ekspert ds. deportacji i eksterminacji

Rapp, poprzednik Höppnera, odpowiedzialny był przede wszystkim za orga-nizację masowych wysiedleń obywateli polskich z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa, które były podstawowym instrumentem polityki germanizacji ziem zaanektowanych do III Rzeszy41_{. W tym celu ustanowiony został specjalny}

sztab, który ostatecznie w końcu kwietnia 1940 roku przemianowany został na Centralę Przesiedleńczą i podporządkowany Służbie Bezpieczeństwa. 21 maja 1940 roku Inspektor Policji Bezpieczeństwa i SD w Kraju Warty, Ernst Dam-zog wyznaczył na szefa Centrali Przesiedleńczej Höppnera pełniącego od trzech tygodni obowiązki szefa poznańskiej SD42_{. Formalnie Höppner był zastępcą}

Damzoga, ale faktycznie to on kierował pracami UWZ. Do jego zadań należała organizacja wysiedleń oraz koordynacja działalności instytucji współdziałających przy deportacjach. UWZ działała przez wiele ekspozytur terenowych, spośród których największe znaczenie zdobył oddział w Łodzi, który z czasem przejął główną rolę w polityce wysiedleń w Kraju Warty oraz, częściowo, poza jego gra-nicami (Zamojszczyzna). Na czele łódzkiego oddziału Centrali Przesiedleńczej stanął Hermann Krumey. Współpraca między Höppnerem a Krumeyem układała się dobrze, a w jej efekcie tylko do połowy marca 1941 roku, kiedy to zawieszono wysiedlenia, z Kraju Warty zostało deportowanych ponad 280 tys. obywateli pol-skich43_{. W czerwcu 1941 roku Höppner jako ekspert do spraw wysiedleń ludności}

wydelegowany został do zajętej przez Wehrmacht Jugosławii, gdzie pełnił przej-ściowo funkcję zastępcy działającej tu grupy operacyjnej Policji Bezpieczeństwa i SD, Wilhelma Fuchsa. Odpowiedzialny był przede wszystkim za deportacje Sło-weńców, w tym słoweńskich Żydów44_.

Wysiedlenia objęły również obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. W końcu czerwca 1940 roku kierownik UWZ w Poznaniu przedstawił Adolfowi Eichmannowi projekt przerzutu kilkudziesięciu tysięcy Żydów z getta łódzkiego

41 _{IPN, Po 796/153, k. 45–52.} 42 _{IPN, Po 796/153, k. 88, 440.}

43 _{BArch, B 162/537, akta dot. wysiedleń Polaków, k. 14; IPN, GK 68, Der Chef der}

Sicher-heitspolizei und des SD Umwandererzentralstele Posen, sygn. 6, plan podziału czynności UWZ; M. Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939–

1941, Poznań 2003, s. 29–37.

44 _{BArch, B 162/20048, k. 5; J. Leszczyński, Rolf-Heinz Höppner…, s. 176—177; M. Pollack,} op. cit., s. 31–32.

do Generalnego Gubernatorstwa przy użyciu ciągłej kolumny pojazdów45_.

Mie-siąc później, w kolejnym piśmie do Eichmanna, zrezygnował z tego pomysłu, twierdząc, że jego realizacja będzie zbyt kosztowna, i wspominał o innej możli-wości „usunięcia Żydów, a mianowicie ich likwidacji”46_{. Ten radykalny postulat}

nie spotkał się jednak z odzewem ze strony najważniejszych władz niemieckich. Wiosną 1941 roku opowiedział się z kolei za pomysłem deportacji ze wschodnich powiatów Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa „nieproduktywnych Ży-dów”47_{. Do problematyki żydowskiej powrócono ponownie w lipcu 1941 roku.}

W siedzibie namiestnika Rzeszy w Poznaniu zorganizowane zostały wówczas z udziałem kilku funkcjonariuszy — w tym Höppnera — narady, których przed-miotem były sprawy ludności żydowskiej. Konkretnym dowodem jego udziału w tych spotkaniach jest, wspomniana na początku tekstu, notatka służbowa da-towana na 16 lipca 1941 roku. Autor streścił w niej główne punkty dotyczące rozwiązania „problemu” żydowskiego w okręgu, które zostały omówione między uczestnikami rozmów. Jednym z nich miało być stworzenie zbiorczego obozu dla 300 tys. Żydów w pobliżu złóż węgla, do którego sprowadzono by wszyst-kich Żydów z okręgu. Kolejnym postulatem była propozycja wymordowania ludności żydowskiej, ponieważ, jak to sformułowano, „istnieje tej zimy niebez-pieczeństwo, że nie da się wyżywić wszystkich Żydów. Należy się zastanowić, czy bardziej humanitarnym rozwiązaniem nie byłoby zlikwidowanie wszystkich Żydów za pomocą jakiegoś szybko działającego środka”. W kolejnym punkcie autor wspomniał o konieczności sterylizacji wszystkich Żydówek w wieku roz-rodczym. Notatka ta została przekazana Eichmannowi48_{. Jak wskazuje ostatni,}

szósty punkt notatki, celem Höppnera było również uzyskanie większego nadzoru nad gettami w Kraju Warty przez odsunięcie prezesa rejencji łódzkiej, Friedricha Übelhöra, zamieszanego w aferę finansową związaną z wyłudzaniem pieniędzy z getta łódzkiego. Nadawca wskazał również, iż do przedstawionych w notatce kwestii nie ustosunkował się Greiser. Najprawdopodobniej Höppner próbował zdyskredytować obu funkcjonariuszy, co umożliwiłoby mu uzyskanie większe-go wpływu na proces decyzyjny dotyczący eksterminacji Żydów w Kraju Warty. Poniósł jednak porażkę, ponieważ to właśnie Greiser odpowiadał za „rozwiązania kwestii żydowskiej” w okręgu, a początkowo jego współpracownikiem w tym za-kresie został Übelhör49_{. W 1941 roku Höppner został wyłączony z}

bezpośrednie-go udziału w planowaniu i przybezpośrednie-gotowywaniu działań eksterminacyjnych. W tym

45 _{J. Leszczyński, Rolf-Heinz Höppner…, s. 176.}

46 _{A. Pakentreger, Polityka  władz  niemieckich  tzw.  Kraju  Warty  wobec  Żydów, „Biuletyn}

Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977, nr 4, s. 43.

47 _{G. Aly, „Endlösung”.  Völkerverschiebung  und  der  Mord  an  den  europäischen  Juden,}

Frankfurt am Main 2017, s. 225.

48 _{J. Leszczyński, Od formuły obozu zagłady…, s. 60–61; M. Grzywacz, Pole eksperymentalne}  Warthegau. Glossy do pewnych wypowiedzi Edyty Stein, „Zeszyty Naukowe Centrum Badań im.

Edyty Stein” 2014, nr 11, Fenomen Edyty Stein — Das Phänomen Edith Stein, s. 193–194.

miejscu należy też podkreślić, że kierowanie do Eichmanna wymienionych pism było naturalną drogą służbową, a do obowiązków Höppnera należało informowa-nie przełożonego o wszelkich sprawach dotyczących Żydów w okręgu50_.

Z kwestią zagłady Żydów Höppner zetknął się ponownie jesienią 1943 roku. Dnia 3 października tego roku uczestniczył bezpośrednio w transporcie słoweń-skich Żydów do obozu Auschwitz-Birkenau51_{, a już dzień później znalazł się}

wśród słuchaczy przemówienia Himmlera w Poznaniu, w którym Reichsführer SS mówił otwarcie o wymordowaniu narodu żydowskiego52_{. W maju 1944 roku}

prawdopodobnie uczestniczył z kolei w rozmowach w Berlinie, dotyczących ponownego uruchomienia ośrodka masowej zagłady w Chełmnie nad Nerem53_.

Opisane wydarzenia świadczą dobrze o tym, iż Höppner był nie tylko świadom tragicznego losu ludności żydowskiej w okupowanej Europie, lecz opowiadał się również za jej wymordowaniem i uczestniczył pośrednio w tej zbrodni. Poza tym jego notatka służbowa z 1941 roku pozostaje jednym z najważniejszych doku-mentów ukazujących etapy kształtowania się procesu „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”.

Błyskawiczny rozwój wypadków na froncie wschodnim i seria zwycięstw Wehrmachtu spowodowały, iż kierownik UWZ w Poznaniu ponownie zajął się sprawą wysiedleń Polaków z Kraju Warty. W jego przekonaniu należało przy-stąpić do deportacji milionów Słowian nienadających się do regermanizacji, a za przedsięwzięcie to odpowiadać miała zreorganizowana Centrala Przesiedleńcza. Dnia 3 września 1941 roku SS-Sturmbannführer Höppner wysłał do Hansa Eh-licha, kierującego wydziałem III B w Głównym Urzędzie Bezpieczeństwa Rze-szy, oraz wspomnianego już Eichmanna z wydziału IV B tejże instytucji, pismo z projektem przebudowy UWZ. Według jego założeń miała ona przeobrazić się w centralną instytucję Rzeszy Niemieckiej, która koordynowałby przesunięcia „obcej narodowościowo” ludności w głąb nowo zdobytych obszarów Związku Radzieckiego. Na kolejnych stronach swojego projektu Höppner szczegółowo opisuje, jak wyobraża sobie pracę nowej Centrali Przesiedleńczej oraz przebieg deportacji54_{. Powołuje się przy tym na doświadczenie wyniesione z organizacji}

wysiedleń obywateli polskich z Kraju Warty — prawdopodobnie widział siebie jako szefa placówki. I tym razem plany eksperta nie zostały uwzględnione przez nazistowskich planistów. Postulowana przez niego Centrala Przesiedleńcza ni-gdy nie powstała, a centralnymi planami wysiedleń ludności słowiańskiej zajęli się inni funkcjonariusze III Rzeszy, którzy brali udział w przygotowywaniu

ko-50 _{IPN, GK 68, sygn. 22, k. 15, przykładowy telegram wysłany do A. Eichmanna; A.}

Eisen-bach, op. cit., s. 56.

51 _{Sonderausweis Issued to Obersturmbannführer Hoppner (1943). Bulmash  Family}  Holo-caust Collection. 2014.1.324b; http://digital.kenyon.edu/bulmash/582 (dostęp: 17.05.2018).

52 _{J. Leszczyński, Od formuły obozu zagłady…, s. 50.} 53 _{M. Alberti, op. cit., s. 481.}

lejnych wersji tzw. Generalnego Planu Wschodniego (Generalplan Ost). Wśród nich znalazł się Ehlich, który znał koncepcje Höppnera. Nie wiadomo jednak, na ile miały one wpływ na planistów z RSHA55_.

Szef SD orientował się też w planach akcji wysiedlenia z Kraju Warty i „spe-cjalnego potraktowania” (Sonderbehandlung) Polaków chorujących na gruźlicę. Z 30 stycznia 1941 roku pochodzi jego pismo do Oskara Gundermanna, szefa wydziału ds. zdrowia w Urzędzie Namiestnika Rzeszy w Poznaniu, w którym wyraził swoje poparcie dla tego projektu. Najprawdopodobniej rola Höppnera — jako eksperta ds. deportacji — miała polegać przede wszystkim na organizacji transportów gruźlików. Zarówno wtedy, jak i rok później, kiedy z identycznym pomysłem wystąpił Greiser, nie doszło do realizacji przedsięwzięcia56_{. Należy}

przy tym zauważyć, iż Gundermann został w styczniu 1941 roku, a więc gdy pojawiły się pierwsze inicjatywy w tym zakresie, zwerbowany przez Höppnera do współpracy z SD57_.

We wrześniu 1941 roku Höppner wyjechał z Kraju Warty. Do Poznania po-wrócił dopiero kilka miesięcy później. Jego absencja była związana z prowadzo-nym przeciwko niemu wewnątrzpartyjprowadzo-nym śledztwem dotyczącym „podejrzenia o współudział w fałszowaniu dokumentów”. Grupa funkcjonariuszy SS, wśród których znalazł się Höppner, została oskarżona wówczas o sfałszowanie kilka lat wcześniej wyników sportowych swojego kolegi. Ta z pozoru błaha sprawa przerodziła się w dłuższe postępowanie, a sam Höppner został uznanym winnym zarzucanego mu czynu i otrzymał karę w wymiarze jednego tygodnia aresztu do-mowego58_.

Wraz z powrotem do Poznania, najpóźniej na początku maja 1942 roku, rozpoczął się kolejny rozdział w politycznej karierze specjalisty w zakresie poli-tyki ludnościowej w Kraju Warty. Najpierw w maju 1942 roku został mianowa-ny kierownikiem referatu narodowościowego w Urzędzie Namiestnika Rzeszy, a w styczniu 1943 roku objął funkcję szefa partyjnego urzędu ds. narodowościo-wych. Między obu stanowiskami istniała już wcześniej unia personalna59_.

Nie-ostry był między nimi też podział zadań60_{. W rękach Höppnera, którego}

poglą-dy i działania coraz bardziej się rapoglą-dykalizowały, spoczywało „sterowanie pracą narodowościową” (Steuerung  der  Volkstumsarbeit) w okręgu61_{. Kompetencje}

55 _{Generalny Plan Wschodni. Zbiór dokumentów, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1990, s. 19–}

41; Ch. Ingrao, op. cit., s. 231–232.

56 _{BArch, B 162/17698, k. 93–98; Cz. Łuczak, Pod niemieckim jarzmem…, Poznań 1996,}

s. 38; idem, Położenie ludności polskiej w Kraju Warty 1939–1945. Dokumenty niemieckie, Poznań 1987, s. 86–94.

57 _{J. Leszczyński, Z dziejów zagłady Żydów…, s. 65.} 58 _{BArch, BDC, Rolf-Heinz Höppner, k. 869–871.} 59 _{K.M. Pospieszalski, op. cit., s. 237.}

60 _{BArch, B 162/17698, k. 29.}

61 _{K.M. Pospieszalski, op. cit., s. 297, określenie zaczerpnięte z przemowy Höppnera}

Höppnera były bardzo szerokie i niejasne, ale można wyróżnić kilka najważniej-szych obszarów jego aktywności. Jako szef partyjnego urzędu ds. narodowości zajmował się on w pierwszej kolejności zagadnieniami germanizacji ludności. Decydował, kto — uwzględniając kryterium rasowe — może być przeznaczony do germanizacji i jak ten proces ma wyglądać. To właśnie instytucje mu podległe, w tym wypadku jako szefowi UWZ w Poznaniu, zorganizowały próbne badania rasowe Polaków w trzech powiatach Kraju Warty, których celem miało być od-nalezienie „niemieckiej krwi” i poddanie jej regermanizacji62_{. Selekcję rasową}

stosowano także wobec dzieci. W podpisanej notatce służbowej z 10 czerwca 1944 roku dotyczącej przymusowej germanizacji polskich dzieci stwierdzał, iż dzieci „niewartościowe rasowo” i nieprzedstawiające „pożądanego przyrostu populacyjnego” powinny zostać „wytępione” (ausmerzen)63_{. Dopuszczał}

moż-liwość sterylizacji dzieci ze względów rasowych64_{. Dalej nadzorował wszelkie}

zadania partyjnego urzędu ds. narodowościowych związane z „wychowaniem do niemieckości” (Erziehung zum Deutschtum), czyli ze zniemczaniem osób wpi-sanych do 3. i 4. kategorii niemieckiej listy narodowościowej65_{. Dbał również}

o integrację i indoktrynację niemieckich przesiedleńców w duchu ideologii na-rodowego socjalizmu66_{. Najlepiej wyobrażenie Höppnera o narodowościowej}

i rasowej utopii w Kraju Warty oddaje jego przemówienie wygłoszone z okazji przejęcia partyjnego urzędu ds. polityki narodowościowej. Pośród licznych po-ruszonych tam zagadnień znalazł się również punkt poświęcony „rozwiązaniu kwestii polskiej” (Lösung der Polenfrage). Za realną możliwość Höppner uważał „wyparcie” (Verdrängung) wszystkich Polaków z Kraju Warty, choć w swoich rozważaniach wspominał również o „fizycznym wyniszczeniu” (physische Ver-nichtung) tej narodowości. W tym drugim wypadku podkreślał, iż kwestia ekster-minacji jest „obca Niemcom” (liegt dem Deutschen nicht), chociaż w tym czasie wymordowano już większą część ludności żydowskiej w Kraju Warty67_.

W Poznaniu Höppner pozostał do końca czerwca 1944 roku, kiedy został przeniesiony do Berlina. Objął tam jeden z departamentów urzędu III A Główne-go Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, w którym zajmował się sprawami wewnętrz-nej Służby Bezpieczeństwa68_{. Z administracją III Rzeszy był związany jeszcze}

62 _{K.M. Pospieszalski, op. cit., s. 202–236.}

63 _{BArch, B 162/20048, Aktenvermerk, 10 Juni 1944.}

64 _{BArch, B 162/20048. W tym konkretnym przypadku chodziło o chłopca Oskara Daube,}

którego matka była Żydówką; M. Pollack, op. cit., s. 33–34.

65 _{I.Z. Dok. I-257, Richtlinien für die politischen Leiter in der Volkstumspolitik; I.Z. Dok.}

I–277, Lagermäβige Erfassung der Jugendlichen, deren Eltern in die DVL, Abt.3 und 4 eigenstuft sind.

66 _{I.Z. Dok. I–115, ramowy plan ws. zagadnień narodowościowych w Kraju Warty.} 67 _{K.M. Pospieszalski, op. cit., s. 291–292.}

przez ponad rok, ponieważ dopiero 10 lipca 1945 roku został aresztowany we Flensburgu przez Brytyjczyków69_.

Przed polskim i niemieckim wymiarem sprawiedliwości

Na początku sierpnia 1946 roku przetransportowano go do Norymbergi, gdzie zeznawał w sprawie działalności SD na procesie przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym70_{. 25 lutego 1947 roku został przekazany władzom}

polskim, a już trzy dni później przewieziono go do Cieszyna, stamtąd natomiast do więzienia w Poznaniu. Nie wiadomo dokładnie, kiedy znalazł się w stolicy Wielkopolski, ale na pewno nie później niż w sierpniu 1947 roku, kiedy został po raz pierwszy przesłuchany71_{. W następnych miesiącach odbywały się kolejne}

przesłuchania prowadzone przez poznańskiego wiceprokuratora Alfonsa Leh-manna, prawnika z Instytutu Zachodniego w Poznaniu K.M. Pospieszalskiego72

oraz pracowników Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Podczas pobytu w wię-zieniu i w oczekiwaniu na proces Höppner był pod obserwacją służb komuni-stycznych, które interesowały się w szczególności organizacją oraz działaniami operacyjnymi niemieckiej Służby Bezpieczeństwa. W raporcie z 24 grudnia 1948 roku pracownik UB, rozpracowujący Niemca, określa go jako „nieprzecięt-nie inteligentnego i zrównoważonego człowieka potrafiącego się bardzo dobrze maskować, a nawet w więźniu operować bezczelnością i germańską butą. […]. Niemniej w czasie badań stwierdziłem u niego symptomy tchórzostwa umiejętnie maskowane arogancją, typ na ogół w śledztwie trudniejszy i przebieglejszy”73_.

Latem 1948 roku prokurator Lehmann przygotował wobec Höppnera i dru-giego podejrzanego, wspomnianego już Herberta Stricknera, który przebywał w więzieniu wraz ze swoim dawnym przełożonym, wspólny akt oskarżenia. Podstawą oskarżenia był dekret z 31 sierpnia 1944 roku o wymiarze kary dla fa-szystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad lud-nością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego. Ciężar oskarżenia został położony na działalność wywiadowczą Höppnera i Stricknera w Służbie Bezpieczeństwa74_.

W dniach od 7 do 12 marca 1949 roku przed Sądem Okręgowym w Pozna-niu odbyła się rozprawa przeciwko Höppnerowi i Stricknerowi. Na podstawie zachowanego protokołu można stwierdzić, iż koncentrowała się ona w pierwszej

69 _{BArch, B 162/20047, k. 30.}

70 _{T. Cyprian, J. Sawicki, Sprawy polskie w procesie norymberskim, Poznań 1956, s. 660–661.} 71 _{IPN, Po 796/153, k. 11–12; k. 47.}

72 _{Pospieszalski sporządził dwa protokoły z przesłuchań Höppnera, zob. I.Z. Dok. III–3 oraz}

I.Z. Dok. III–9.

73 _{Po 04/2840, k. 11–14.}

kolejności, zgodnie z aktem oskarżenia, na udziale obu Niemców w działalności niemieckiego wywiadu w okresie okupacji. Prokuratorzy starali się zrekonstru-ować przykładowo okoliczności zatrzymania Adolfa Bnińskiego przez Strickne-ra. Höppnera pytano również o inne zagadnienia, jak na przykład akcję przeciwko gruźlikom, germanizację dzieci, zadania okręgowego urzędu ds. narodowościo-wych oraz udział w eksterminacji Żydów. Na pytania prokuratury zasłaniał się niewiedzą lub wypierał się autorstwa przedstawianych mu dokumentów. I tak, przy okazaniu notatki z 16 lipca 1941 roku, powiedział: „Odnośnie do kwestii żydowskiej stwierdzić muszę, iż w chwili mego przybycia do Poznania problem ten na terenie tzw. Kraju Warty był całkowicie rozwiązany. Resztę zagadnień do-tyczących Żydów opracowywało bez reszty Gestapo”75_.

Dnia 15 marca 1949 roku ogłoszono wyrok. Stickner został uznany winnym zarzucanych mu czynów i skazany na karę śmierci. W stosunku do Höppnera sąd orzekł, iż jest on winny przynależności do Służby Bezpieczeństwa i kierowa-nia jej oddziałem w Poznaniu oraz „działakierowa-nia na szkodę Państwa Polskiego oraz osób spośród ludności cywilnej” poprzez wysiedlenia ludności, grabież jej mienia i germanizowanie. W związku z tym otrzymał on karę dożywotniego więzienia76_.

Niecałe dwa lata później wykonano wyrok śmierci na Stricknerze, tymczasem Höppner został skierowany do więzienia w Sztumie, a następnie do więzienia na Mokotowie w Warszawie, gdzie przebywał prawdopodobnie do końca 1956 roku. W 1951 roku skierował do Bolesława Bieruta list z prośbą o ułaskawienie. W 1956 roku złożył natomiast podanie o przedterminowe zwolnienie77_{, które,}

dzięki ustawie o amnestii z 27 kwietnia 1956 roku, zostało rozpatrzone pozytyw-nie i w styczniu 1957 roku Höppner opuścił mury więzienia. Wyjechał do Bad Godesberg pod Bonn i na początku 1958 roku podjął pracę zawodową w banku78_.

Za symptomatyczny można uznać fakt, że przybycie Höppnera do Niemiec zbiegło się w czasie z początkiem prawnego przepracowywania zbrodni nazi-stowskich w Republice Federalnej Niemiec, czego najbardziej widocznym wy-razem było ustanowienie przez ministrów sprawiedliwości krajów związkowych Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych. Centrala ustalała nazwi-ska sprawców zbrodni popełnionych na terenach okupowanych przez Niemcy, zbierała dowody procesowe i prowadziła dochodzenia wstępne, wspomagając właściwe dla miejsca zamieszkania podejrzanych urzędy prokuratorskie w pro-wadzeniu śledztw i formułowaniu oskarżeń79_{. Pozbawiona była kompetencji}

wy-75 _{IPN, Po 796/153, k. 1–120, cyt.: k. 20. Odnośnie do notatki służbowej Höppnera zob. też}

IPN, Po 04/2840, k. 57.

76 _{IPN, Po 796/153, k. 141–146.} 77 _{IPN, Po 796/153, k. 400–401, 438.} 78 _{BArch, B 162/20047, k. 30.}

79 _{P. Marti, Sprawa Reinefartha. Kat powstania warszawskiego czy szacowny obywatel, przeł.}

B. Ostrowska, Warszawa 2016, s. 187–192; Nationalsozialistische Vernichtungslager im Spiegel 

deutscher  Strafprozesse.  Belzec,  Sobibor,  Treblinka,  Chelmno, red. A. Rückerl, München 1977,

konawczych, czyli nie formułowała aktów oskarżenia i nie wszczynała śledztw80_.

Na nazwisko Rolfa-Heinza Höppnera niemieccy śledczy natrafili w 1960 roku w związku z dochodzeniem przeciwko Hermannowi Krumeyowi. Prokuratorzy z Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych dotarli wówczas do spi-su pracowników UWZ. Bardziej szczegółowych informacji o byłym funkcjona-riuszu udzielił nijaki Karl Bommrich, który opisał krótko działalność Höppnera w czasie wojny oraz przedstawił jego powojenne losy81_.

Jednakże przez kolejnych pięć lat nie podejmowano żadnych postępowań przeciwko Niemcowi. Był on przesłuchiwany jako świadek podczas śledztw. Po raz pierwszy Höppner stawił się w prokuraturze na początku 1962 roku, kiedy złożył zeznanie w związku z postępowaniem prowadzonym przeciwko wzmian-kowanemu już Wilhelmowi Koppe. Przedstawiono mu wówczas jego notat-kę służbową z lipca 1941 roku, której autorstwa zdecydowanie się wyparł82_.

21 czerwca 1965 roku zeznawał podczas postępowania w sprawie rozstrzelania jeńców radzieckich w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen83_{. Tego samego dnia}

złożył relację dotyczącą dawnego przełożonego z czasów drezdeńskich, Lothara Beutela84_{. Natomiast kilka dni później, 2 lipca 1965 roku, został wezwany do}

zło-żenia zeznań na temat obozu Kulmhof w Chełmnie nad Nerem i udziału Heinza Reinefartha w funkcjonowaniu ośrodka zagłady85_{. Rok wcześniej, 30 września}

1964 roku, Höppner był świadkiem na procesie Krumeya i Hunsche przed Sądem Krajowym we Frankfurcie nad Menem. Wówczas również zaprzeczył, że miał coś wspólnego z notatką z 1941 roku, twierdząc, że po raz pierwszy widział ją podczas procesu w Poznaniu. Na pytanie, czy wiedział o eksterminacji Żydów w Kraju Warty, odparł, iż miał o tym bardzo ogólne informacje, podobnie jak inni funkcjonariusze niemieccy86_{. Przebieg procesu Krumeya był dobrze znany}

w Polsce87_{. Po zeznaniu Höppnera Julian Leszczyński opublikował w języku}

nie-mieckim w jednym z zeszytów Zachodniej Agencji Prasowej artykuł o okoliczno-ściach sporządzenia omawianej notatki, w którym dobitnie wskazywał na znaczą-cą rolę, jaką odegrał Höppner w zagładzie ludności żydowskiej w Kraju Warty88_.

Tekst ten zmusił prokuraturę przy Sądzie Krajowym we Frankfurcie nad Menem do podjęcia przeciwko Höppnerowi śledztwa z powodu krzywoprzysięstwa. Nie dopatrzono się jednak znamion czynu karalnego i postępowanie umorzono89_.

Jed-80 _{S. Fikus, Trudny spadek dysydentów III Rzeszy w Republice Federalnej Niemiec, Warszawa}

2013, s. 161–163.

81 _{BArch, B 162/1033, Ermittlung gegen Hermann Krumey, k. 8, 62–65.} 82 _{BArch, B 162/20047, k. 31.}

83 _{BArch, B 162/ 5636, Ermittlung gegen Arthur Rödl u. a. (KL Groß-Rosen), k. 618.} 84 _{BArch, B 162/6122, Ermittlung gegen Lothar Beutel, k. 601–602.}

85 _{BArch, B 162/27185, Kulmhof, k. 69–70.} 86 _{BArch, B 162/20047, k. 21.}

87 _{J. Leszczyński, On był pierwszy…} 88 _{BArch, B 162/20047, k. 1–2.} 89 _{BArch, B 162/20047, k. 20–22.}

nocześnie jednak w tym samym czasie prokuratura w Bonn, właściwa ze wzglę-du na miejsce zamieszkania Niemca, wszczęła własne postępowanie przeciwko Höppnerowi, w którym postawiono mu, na podstawie kilkukrotnie wspomnianej już notatki służbowej, zarzut „pomocnictwa w morderstwie” (Beihilfe zum Mord), to znaczy udziału w eksterminacji Żydów w Kraju Warty. W styczniu 1966 roku prokurator przesłuchał Höppnera, który jednak konsekwentnie podtrzymywał, że pismo nie zostało sporządzone przez niego, argumentując, iż notatka nie ma podpisu oraz że skrót kancelaryjny „Hö”, umieszczony w lewym górnym rogu pisma, nie pochodzi od jego nazwiska. W toku dalszego postępowania prokurato-rzy skupili się zatem przede wszystkim na wyjaśnieniu owego skrótu90_{. W}

mię-dzyczasie, 15 kwietnia 1967 roku, w tygodniku „Polityka” ukazał się artykuł J. Leszczyńskiego zatytułowany „On był pierwszy”, w którym autor wskazywał nie tylko na sporządzoną przez Höppnera notatkę służbową oraz przypisał mu decydujący wpływ na politykę eksterminacji III Rzeszy, lecz także oskarżył go o próbę wymordowania Polaków chorujących na gruźlicę i udział w mordowaniu chorych psychicznie w ramach akcji T491_{. Na podstawie tych doniesień}

praso-wych prokurator w Bonn otworzył w 1968 roku kolejne, trzecie już, śledztwo przeciwko Höppnerowi. Również w tym wypadku postawiono mu zarzut pomoc-nictwa w morderstwie. Trzy lata później śledztwo zostało zamknięte, ponieważ nie udało się udowodnić oskarżonemu zarzucanych mu czynów92_{. O ile}

Höpp-ner nie miał nic wspólnego z akcją nazistowskiej pseudoeutanazji93_{, o tyle jego}

udział w planach wysiedlenia i wymordowania gruźlików był raczej bezsporny. Zresztą na prośbę prokuratorów niemieckich Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce przesłała dokumenty, z których wynikała rola Höppnera w przygotowywaniu działań przeciwko chorym na gruźlicę. Tym bardziej decyzja organów śledczych wydaje się niezrozumiała94_.

W 1971 roku prokuratura w Bonn rozpoczęła kolejne dochodzenie, tym ra-zem w sprawie przymusowej germanizacji dzieci, którą nadzorował m.in. były kierownik partyjnego urzędu ds. narodowościowych w Kraju Warty. Śledztwo to trwało kilka lat i zakończyło się sformułowaniem przeciwko Höppnerowi aktu oskarżenia, który 25 lutego 1976 roku został przekazany do bońskiego Sądu Krajowego. W kilkunastostronicowym dokumencie prokuratura sformułowała sześć zarzutów odnoszących się do aktualnego, jak i wcześniejszych śledztw prowadzonych przeciwko Höppnerowi. Główna konstrukcja aktu opierała się na oskarżeniach dotyczących organizacji systemu segregacji ludności oraz działań

90 _{BArch, B 162/20047, k. 33–100.} 91 _{J. Leszczyński, On był pierwszy…} 92 _{BArch, B 162/17698, k. 128–144.}

93 _{Inaczej sądzi G. Aly, twierdząc, iż brał on bezpośredni udział w wymordowaniu osób}

chorych psychicznie. Twierdzenie to nie jest jednak poparte żadnym dowodem. Zob. G. Aly, op. 

cit., s. 273–274.

zmierzających do germanizacji dzieci. Prokuratorzy uznali, iż Höppner działał z pobudek rasistowskich i w pełni „identyfikował się z celami narodowego so-cjalizmu”. Podparciem dla zarzutu nienawiści rasowej była również treść notatki służbowej z 1941 roku. Śledczy oskarżyli go też o próbę dokonania mordu na Polakach chorujących na tuberkulozę95_{. Argumenty prokuratury nie przekonały}

jednak Sądu Krajowego, który 15 września 1976 roku odrzucił akt oskarżenia, powołując się na wątpliwości związane z udziałem oskarżonego w działaniach germanizacyjnych96_.

W 1979 roku prokuratura krajowa w Bonn podjęła kolejne, ostatnie już śledztwo przeciwko Höppnerowi. Tym razem oskarżyła go o udział w wymordo-waniu tysięcy Żydów w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem. Śledztwo w tej sprawie przejęli następnie prokuratorzy z Kolonii oraz z Dortmundu. Ta ostatnia prokuratura jednak rok później umorzyła postępowanie, nie znajdując — poza notatką z 1941 roku — żadnych nowych dowodów na bezpośredni udział byłego szefa SD w Poznaniu w akcji eksterminacyjnej97_.

Zamknięcie ostatniego postępowania spowodowało, iż Höppner nie został nigdy w Republice Federalnej Niemiec osądzony za swoją zbrodniczą działal-ność. Jedyną karą, jaka go spotkała, był kilkuletni pobyt w polskich więzieniach. Jak można wnioskować na podstawie reportażu Martina Pollacka, nie tylko nie poczuwał się do winy, lecz uważał się wręcz za ofiarę „prześladowań” wymiaru sprawiedliwości98_{. Nie zaistniały okoliczności, aby mógł krytycznie spojrzeć na}

swoje działania w okresie wojny. Jak się wydaje, stało się wręcz przeciwnie — umorzone dochodzenia prokuratorskie mogły go tylko utwierdzać w słuszności wybranej drogi życiowej. Patrząc obiektywnie, należy stwierdzić, iż polityczna kariera Höppnera, sposób jego myślenia oraz motywy działań były typowe dla jego formacji pokoleniowej i nie wyróżniają go z grupy podobnych funkcjonariu-szy III Rzefunkcjonariu-szy. Na ocenę i postrzeganie jego osoby wpłynęła przede wfunkcjonariu-szystkim notatka z 1941 roku, zawężając jednak historyczną interpretację działań Höppne-ra do jednego aspektu. Tym bardziej pożądane są dalsze badania w tym zakresie, które pozwolą, z jednej strony, lepiej poznać udział Niemca w strukturach poli-cyjnych i partyjnych oraz określić jego rolę w niemieckiej polityce narodowo-ściowej w Kraju Warty, a z drugiej, ocenić i podsumować — zarówno polskie, jak i niemieckie — próby pociągnięcia go do odpowiedzialności.

95 _{BArch, B 162, 20048, k. 65–77.} 96 _{BArch, B 162, 20048, k. 80–107.} 97 _{BArch, B 162, 20047, k. 285–289.} 98 _{M. Pollack, op. cit., s. 30, 36–37.}

Bibliografia

Materiały źródłowe

Berlin Document Center (BDC), SS-Führerpersonalakten, Rolf-Heinz Höppner; B 162/1033, Ermittlung gegen Hermann Krumey;

B 162/ 5636, Ermittlung gegen Arthur Rödl u. a. (KL Groβ-Rosen); B 162/6122, śledztwo ws. działalności Einsatzgruppe IV i L. Beutela; B 162/17698, Ermittlungsverfahren gegen Höppner;

B 162/20047, Ermittlungsverfahren gegen Höppner; B 162/20048, Ermittlungsverfahren gegen Höppner,; B 162/27185, Kulmhof.

Archiwum II Wojny Światowej Instytutu Zachodniego w Poznaniu (I.Z.): Dok. I–115, ramowy plan ws. zagadnień narodowościowych w Kraju Warty;

Dok. I-257, Richtlinien für die politischen Leiter in der Volkstumspolitik I.Z. Dok. I–306, Allgeme-ine Aktenvermerke;

Dok. I–277, Lagermäβige Erfassung der Jugendlichen, deren Eltern in die DVL, Abt.3 und 4 eigen-stuft sind;

Dok. I–429, Befehlsblatt des Chefs der Sicherheitspolizei und des SD, 1940; Dok. I–659, Organisation der Umwandererzentrallstelle;

Dok. III–3, partyjny urząd ds. narodowościowych;

Dok. III–9, protokół z przesłuchania Höppnera w więzieniu; Dok. V–479, Akt oskarżenia z 20 sierpnia 1948 roku. Bulmash Family Holocaust Collection.

Instytut Pamięci Narodowej (IPN): GK 62/35;

GK 68, Der Chef der Sicherheitspolizei und des SD Umwandererzentralstele Posen; Po 796/152, Akta w sprawie p-ko Rolf Heinz Höppner;

Po 796/153, Akta w sprawie karnej przeciwko Rolfowi Heinzowi Höppnerowi i Herbertowi Strick-nerowi;

IPN, Po 04/2840, akta dot. H. Stricknera, wytworzone przez Wojewódzki Urząd ds. Bezpieczeństwa Publicznego;

„Polityka” nr 15, 15 kwietnia 1967 roku;

Pospieszalski K.M., Niemiecka lista narodowa w „Kraju Warty”: wybór dokumentów z objaśnie-niami w języku polskim i francuskim, Documenta Occupationis Teutonicae IV, Poznań 1949.

Opracowania

Alberti M., Die Verfolgung und Vernichtung der Juden im Reichsgau Warteland 1939–1945, Wies-baden 2006.

Aly G., „Endlösung”. Völkerverschiebung und der Mord an den europäischen Juden, Frankfurt am Main 2017.

Böhler J., Mallmann K.-M., Matthäus J., Einsatzgruppen w Polsce, przeł. E. Ziegler-Brodnicka, Warszawa 2009.

Cyprian T., Sawicki J., Sprawy polskie w procesie norymberskim, Poznań 1956.

Eisenbach A., O należyte zrozumienie genezy zagłady Żydów, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Hi-storycznego” 1977, nr 4.

Epstein C., Wzorcowy nazista. Arthur Greiser i okupacja Kraju Warty, przeł. J. Włodarczyk, Wro-cław 2011.

Fikus S., Trudny spadek dysydentów III Rzeszy w Republice Federalnej Niemiec, Warszawa 2013.

Generalny Plan Wschodni. Zbiór dokumentów, red. Cz. Madajczyk, Warszawa 1990.

Grzywacz M., Pole eksperymentalne Warthegau. Glossy do pewnych wypowiedzi Edyty Stein, „Ze-szyty Naukowe Centrum Badań im. Edyty Stein” 2014, nr 11, Fenomen Edyty Stein — Das 

Phänomen Edith Stein.

Herbert U., Werner Best. Studium biograficzne. O radykalizmie, światopoglądzie i rozsądku 1903–

–1989, przeł. M. Kurkowska, Warszawa 2007.

Ingrao Ch., Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS, przeł. M. Kamińska-Mau-rugeon, Wołowiec 2013.

Kąkolewski K., Co u pana słychać?, Warszawa 1978.

Klein P., Die „Gettoverwaltung Litzmannstadt” 1940–1944. Eine Dienststelle im Spannungsfeld 

von Kommunalbürokratie und staatlicher Verfolgungspolitik, Hamburg 2009.

Leszczyński J., Od formuły obozu zagłady — Höppner — Chełmno n/Nerem — do „Endlösung”, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977, nr 1/101.

Leszczyński J., Rolf-Heinz Höppner — studium ludobójstwa. Przyczynek do polityki Lebensraumu 

w II wojnie światowej, „Dzieje Najnowsze” 1972, nr 1.

Leszczyński J.,

Z dziejów zagłady Żydów w Kraju Warty (szkice do genezy ludobójstwa hitlerow-skiego), „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1972, nr 2.

Longerich P., Himmler. Buchalter śmierci, przeł. S. Szymański, J. Skowroński, Warszawa 2014. Łuczak Cz., Położenie ludności polskiej w Kraju Warty 1939–1945. Dokumenty niemieckie, Poznań

1987.

Łuczak Cz., Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 1939–1945), Poznań 1996.

Makowski E., Adolf  Bniński  (1884–1942), [w:] Wojewoda Adolf  hr.  Bniński  (1884–1942).  Sesja 

okolicznościowa Gułtowy, 13 października 1995 roku, Poznań 1997, s. 27–49.

Marti P., Sprawa Reinefartha. Kat powstania warszawskiego czy szacowny obywatel, przeł. B. Ostrow-ska, Warszawa 2016.

Nationalsozialistische Vernichtungslager im Spiegel deutscher Strafprozesse. Belzec, Sobibor, Tre-blinka, Chelmno, red. A. Rückerl, München 1977.

Pakentreger A., Polityka władz niemieckich tzw. Kraju Warty wobec Żydów, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1977, nr 4.

Pohl D., Die Reichsgaue Danzig-Westpreuβen und Wartheland: Koloniale Verwaltung oder Modell 

fϋr zukünftige Gauverwaltung, [w:] Die NS-Gaue. Regionale Mittelinstanzen im zentralischen  „Führerstaat”, red. J. John, H. Möller, T. Schaarchmidt, München 2007, s. 395–405.

Pollack M., Dlaczego rozstrzelali Stanisławów, przeł. A. Kopacki, Wołowiec 2009.

Rutowska M., Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939–

1941, Poznań 2003.

Schreiber C.,

Elite im Verborgenen. Ideologie und regionale Herrschaftspraxis des Sicherheitsdien-stes der SS und seines Netzwerkes am Beispiel Sachsens, München 2008.

Wildt M., Generation  des  Unbedingten.  Das  Führungskorps  des  Reichssicherheitshauptamtes, Hamburg 2003.

ROLF-HEINZ HÖPPNER — A GERMAN WAR CRIMINAL FROM THE WARTHELAND Summary

Rolf-Heinz Höppner was a German official and a member of young Nazi intellectuals and experts, who created the population and national policy. During the German occupation in Poland he was a head of Security Service of SS in Poznań. He headed also another institution. The posi-tion that he held gave him a real impact on the policies pursued against the populaposi-tion in the

oc-cupied territories. His activities included: gathering information on the moods of the people of the Wartegau, organizing the expulsions of Poles and Jews to the General Government and conducting germanization policy against the Poles. He is best known, however, as the author of a note to Adolf Eichmann from 1941, in which he described the possible ways of using and exterminating the Jew-ish population.

This article is an attempt at a biographical description of Höppner’s activities. First, the stages of political socialization and the first political experiences of German are described. The second and largest part of the text is the characteristics of his activity in the Wartegau. Than are presented his post-war fates and attempts — taken by the Polish and German jurisdiction — to judge and punish Höppner for the committed crimes.

Keywords: Rolf-Heinz Höppner, Security Service of SS, germanization, extermination of Jews, expulsions, judgement of nazi criminals.

Bogumił Rudawski rudawski@iz.poznan.pl