O perspektywach zastosowania analizatorów poziomu stresu w głowie

o

perspektywach zas

tosowania

analizatorów p

oziomu

stresu

w

głosie

częstszym zastosowaniem analizy dyfraktometrycznej jest określanie postaci krystalicznejsiarczanuamfe -taminyorazobecnychw jej próbkach dodatków organicznych i min eral-nych. Do weryfikacjiwynikówanalizy dyfraktometrycznej stosujesię b ada-nia na mikroskopie polaryzacyjnym, z wykorzystaniemszereguwłaściwo­ ści optycznychskładnikówobecnych w próbkach.

AdamMazurek zdj.: autor i M. Miron PRZYPISY

1 A. Mazurek~ Zastosowanie r entge-nowskiej analizy fazowej w bada

-niach krym inalistycznych,"Problemy

Kryminalistyki" 1997, nr 218, s. 33-38;

2 W.Krawczyk,M.Kała,E.Gruza,D.

Słach ut,W.Tomaszewski,I. Per·

kowska, Z Sokołows ka-Jabło­ ńska, W. Lechowlcz: Badanianar

-kotykówcz. I,"Problemy Krymi nali-styki"2004.nr242.s.7;

3W.Krawczyk, M.Kała,E.Gruza,D.

Blachut. W. Tomaszewski, I. P er-kowska, Z. Sokołows ka-Ja bło­ ńska, W. Lechowicz:Badania n

ar-kotyków cz.II, "Problemy Kry minali-styki"2004.nr 243,s.7;

4 A.Mazurek: Badania m

ineralogicz-ne śladów kryminalistycznych, Z

e-szytMetodycznynr 6, Wydawnictwo CLK KGP, Warszawa 2000, s. 21-25;

5 W.Krawczyk:Nielegalne laborat

o-rianarkotykowe,WydawnictwoCLK

KGP,Warszawa2005,s.140.

64

Niniejszyartykułjestrozwinięciem opublikowanego w 251 numerze "Problemów Kryminalistyki"sp rawoz-dania zbadań pilotażowych, przepro-wadzonych w Katedrze Kryminalisty-ki Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego z wykorzystaniem analizatorów mowy1. Celem autora jest ukazanieróżnorodn ości zastoso-wań technologii analizy głosu , wyni-kówbadań nad jejwartością diagno-stycznąorazuświadomien ie czytelni-komkoniecznościliczeniasię zmoż­ liwością stosowania analizatorów mowy i innychurządzeń ukazuj ących reakcje emocjonalne bez wiedzy b a-danego.

Omawiane w pracy analizatory stanu psychofiz jologicznego roz-mówcy,zwaneteż poligrafamigłoso­ wymi2,analizatorami stresu wgłosie (VSA- VoiceStressAnalysei), anali-zatorami mowy, analizatorami gło­ su3, wariografami głosowymi, psy-chologicznymi analizatorami stresu, LVA (Layer Voiee Analysei)4, PSE

(Psychologieal Stress Evaluatoi) lub TrusteriVericator,tourządzenia,któ -re ujawniaj ą zmiany stanu emo cjo-nal nego rozmówcy na podstawie analizyjegogłosu.

Przedstawiając problematykę roz -wojubadań reakcjipsychofizjologi cz-nej nabodżce, należyzwrócićuwagę na fakt,żeoddawna wiele szczegó -łów dotyczących tych badań niejest podawanych dowiadomości publicz -nej.Pog lądtaki jestprezentowany od wielu lat, np. A. Krzyścin twierdzi; "Analiza artykułów zamieszczonych np. na łamach »Journal of Applied Psycholoqy« wskazuje, że sto sowa-na jest cenzura na ujawnianie na j-istotniejszych danych. Jako tajn e traktujesięprzede wszystkimza gad-nieniazwiązanez nowymiczujnikami

do rejestracji zmian fizjologicznych wywołanych bodżcami emocjona lny-mi"5. Podobny punkt widzenia pre-zentuje J. Widacki; "Wiele szczegó

-łów dotyczących techniki Backstera (jedna z technik badań poligraficz-nych- J.P.)niejest znanych, jakoże objęte sąone tajemnicą i niechętnie ujawniane nie tylko w ogólnodostęp­ nejprasie fachowej,alenawet w pra-siewewnętrznej"6. Dlatego wtrakcie lektury niniejszej publikacji trzeba mieć świadomość, że nie przedsta-wia ona najnowszych osiąg ni ęć w omawianejdziedzinie,gdyż sta no-wią one pilnie strzeżone tajemnice państwowei firmowe.

Analizując z perspektywy histo-rycznej proces ochrony informacji o osiągn ięciach technicznych, dają­ cychprzewagępolityczną, gospodar -czą lub militarną, należy przypo -mnieć, żenp.fakt zbudowania pierw-szego komputera ujawniono dopiero

po 32 latach.Pierwszy komputer n a-zywał się Colossus i służył do przy-śpieszen ia dekryptażu informacji za-szyfrowanych na Enigmie przez ar-mięiadministrację III Rzeszy7.Głów­

nym powodem ujawnienia tego faktu

byłacałkowitazmianasposobówszy -frowania informacji oraz dalszy po -stęp technologiczny, które s powodo-wały, że dotychczasowa tajemnica stawała się bezużyteczna. Przyczyną zatajania informacji o sposobiei den-tyfikacji stanów emocjonalnychmoże

być chęć uzyskaniaprzewagi wd zie-dzinie polityki, gospodarki i uzbroje -nia,którądajedostępdodanychu zy-skanychzapomocąnie tylko anal iza-torów głosu, ale także innych urzą­ dzeń,np.szybkichkamer term owizyj-nych.

Rola i przydatność badań nad sposobami identyfikacjistanówe

cjonalnych została już dawno doce-niona, dlatego od kilkudziesięciu lat w Rosji i USA8 prowadzonesąprace nad analizatoramigłosu , które w

poli-tycznych i gospodarczych

negocja-cjach mogą być używane do oceny stanu emocjonalnego negocjatorów i poznaniaproblem ów, którewywoł u ­ ją najsilniejsze reakcje fizjolog iczne.

O znacze niu omawianych urządze ń może świadczyć fakt , że twórcy

pierwszego komercyjnego analizato

-ra głos u o nazwi e Psychological StressEvaluator(PSE) s konsfruowa-li go w 1970 r., wkrótce po swoim

odejśc iu z armii Stanów Zje

dnoczo-nych 9.Zbieżność tych faktów wydaje

się nieprzypadkowa i przemawia za

teorią, że armia USA już w latach

sześćdziesiątych ub ieg łeg o wieku pracowała nad możliwością oceny stanu fizjologiczneg o człowi eka bez

wiedzy badane go. Twierdzen ie to wprost potwi erdzają niektó re żró­

dła1O_.

Niektóre publikacje poświęcone

zmianomemocjonałnym głosu dostępnewPolsce

W Polsce brak jest pogłębionych opracowań na temat analizato rów głosu.Zdostęp nej literatury,która ra

-czejsygnalizuje zjawisko,niższerzej je omaw ia, naieży zwróci ć uwagę przynajmniejna trzy pozycje .

1.W Katedrze Krymina listyki U ni-wersytetu MikołajaKopernikawT

oru-niu dostępnyjest maszynop istłuma­

czenia raportu J.F.Kubisa z U niwer-sytetu Fordham z Nowego Jorku pt. Comparison ol Voice Analysis and Polygraph as Ue Detection Pro cedu-res (Contract DAAD05-72-C-0217),

U.S. Army Land Warfare Laboratory ("Porównanie analizgłosu ipoligrafu

jako procedur detekcji kłam stwa")

z 1973 r.- zwany raportem Kubisa .

Publikacja ta przed stawia doświad ­ czenie, przeprowadzone na grupie 174 probantów,symulujące kradzież.

Zgodnie z wynikiem tego badania

technika analizy głosu jest nieefek

-PROBLEMY KRYMINALISTYKI 252/0 6

tywna. Jednak raport Kubisa budzi

wiele wątpliwości i rodzi wielepytań,

spowodowanych m.in.tym,że; • raport pochodzi sprzed 30 lat,

kiedy stosowanabyłainna tech-nologia;

• wyniki wcześniejszych badań

wskazywały na 90-procentową skuteczność PSE, co w swojej pracy przytacza sam J. Kubis 11; • inninauk owcy za rzucają J. Ku

-bisowi błędną metodologię, na -zywając ją "modelem zabawo

-wym" i przytaczając całą listę

nleprawidłowościlć.

Zdaniem autora, jeś li w doświad­ czeniu J. Kubisa spełnione były

wszystkie wymagani a łec hn iczne i PSEbyło równieczułejak urządze­ nia stosow ane w polskich doświad ­

czeniac h, błąd mógł polegać na n ie-właśc iwym przygotowaniui - w efek-cie - przebiegu eksperyme ntu.Z te-go powodu w warunkachlaboratoryj

-nych nie wywołano u probantów od-powiednio silnej reakcji emocjonal

-nej.

Na podstawie dotychczasowych

bada ń, w tym przep rowad zanych przez autora, można bowiem stwie

r-dzić ,żeanalizatormowy ukazujewy

-raż ne zmiany stanów emocjonalnych

wystę p ującyc h przy silny ch p

rze-życi ach . Natomiastjeś l i eksperym ent

nie wywołujesilnyc hodcz ućpsycho

-fizjologicznych, związanych z sym

u-lacją wyda rzenia, to analizatormowy

nie pokazuje wyrażn ej zmiany s ta-nów emocjonalnych, co poważn i e

utrudnia poligrafe rowi prawidło we

diagnozowanie.Wkonsekwencjimo -że to doprowadzić do wyci ąg n ięcia błędnychwniosków.Dlatego w

bada-niach prowadzonych na Uniwers yte-cieWarszaw skim autor starał sięw y-woływać u probantów odpowiednio duży stres.Należy także zaznaczyć, że badania Kublsa Ijego raport zo

-stały przygotowane wsposób

utrud-niający wysnuwanie wniosków. Przy oce nie tego raportu zasadne wydaje się takż e rozważen i e tezy mówiącej,

żew warunkach zimnej wojny raport

byłtworzony w celudezinformacji.

Wydaje się, że najiepszym podsu-mowaniem wyników prac przedsta-wionych w raporcie Kubisa jest stwierdzenie J. Widackiego; "Stu-dium to może podważyćzaufaniedo

rzetelności naukowej badań, na któ

-rych Kubis _oparłswój raport (... )"13.

2.J.Widac kiw swojejksi ąż ce pt.

Wprowadzenie do problematyki ba -dań poligralicznych wydanej w 1981 r.14, opisując analizatory stresu,

su-geruje m.in.: "Warto by również p o-dobne badan iaprzeprowadzićwP ol-sce"15.Sygn alizuje ontakże w oma-wianejpublikacjiwiele interes ujących faktów, a niektóre spoś ród nich zo -staną przywołanew dalszejczęścin

i-niejszego artykułu .

3. Równ i eż M. Kulicki w swoim

podręczni ku pt. Kryminalistyka. Wy-brane zagadnienia teorii i praktyki

śledczo-sądowej wydanym w 1994

r.16 przedstawia omawiane zagad -nienie. W publikacji tej można zna-leżć m.in. stwierdzenie; "W kilku

kra-jach badanianadsymptomamistresu

w mowiesą kontynuo wane (...),ta

k-że w celach oceny szczerości wy po-wiedzi"! ".

Na l eży w tym miejscu dodać, że analiz atory głos u były już w Polsce używaneprzez pracoda wców - z po -wodzeniem- wceluustalenia osób,

któremająbyćwpierwszejkolej ności poddane spr awdzen iu w związku

zzaistniałymi przestępstwami.Wynik tych badań był zbież ny zpóżniejszy­ mi ustaleniami przebiegu przestęp­ stwa . Przynajmniej jedna osoba

w Polsce, która została wyse

lekcjo-nowana z dużej grupy pracowników na podstawie analizy stanu emo

cjo-nalneg ogłosu,anastępniedokładnie sprawdzona w pierwszej kolejności, została skazana na karę pozba

wie-nia wolnościlś. Zainteresowan i tymi urządzeniam i są pracodawcy, którzy dostrzegają możliwość wykor

zysta-niaanalizatora stresuwgłosie wc

e-lu ustalania sprawców krad z i eż y, przywłaszczenia mienia i podobnym

Ryc.1.Oś mlokanatowypoligrafcyfrowyCPSII firmySloelting ,mającyw standardowymwyposażeniu

kanałdoanalizy parametrówpobudzeniapsychofizjologicznegogłosu

Źródło:nttp.swww.stoeltln aco.com/

Fig.1.8-cha nne l digitaf CPS1/Polyg raph (Stoe /ting) withastanda rd cnennet foranalys is ot psycho phy siologi ca lvoice agitati onparam eters.Source:http://www.stoel tingco.com/ przestępstw.Takżew Polscepubliko

-wano naten tematkilkaartykutó wl ''. Jestto tym bardziej istotne,żewiele

publikacji zaleca stosowanie badań poligraficznych w stosunkach pr a-cy20.Wartowiedzieć,żebadania po -ligraficzne pracowników,takżezapo -mocą poligrafów głosowych, z pe w-nymi ograniczeniami są również d o-puszczalne w USA21.

Zastosowanieanalizatorów mowy Analizatormowymoże być używa­ ny jako samodzielne urządzenie lub jako dodatkowy kanał analizy głosu wpoligrafach klasycznych22. Analizator mowy jakokanał

do analizygłosu

w poligrafach klasycznych

Czołowe firmy produkujące poli -grały,w tym Lafayette23 iStoelting24, mają w swojej ofercie kanały głoso­ we dopoligrafówklasycznychlubpo

-Iig rały już wyposażon e w kanał gło­ sowy. W kanale tym bada się wiele parametrówgłosu, alenajważniejszy

z nich to analiza mikrodrgań wystę­ pujących w glosie ludzkim; w zależ­ nościod ich poziomu oceniasięstan emocjonalnyrozmówcy25. Analizator

głosu jako jeden z wielu badanych

parametrów jest użyty np.w kompu-terowym systemie poligraficznym CPS II firmyStoelting.Urządzenieto zawieraosiemkanałów badań, a je-den z nichukazuje pobudzenie emo -cjonalnegłosu badanego. Funkcja ta

jest standardowym wyposażeniem

omawianego poligrafu26. Na rycinie 1 widoczne są: komputer, kamera,

drukarka i interfejs (pudełko z napi-sem CPS II),do któregopodłączane sąposzczególne czujniki.

Najnowszy model poligrafucyf ro-wego firmy Lafayette - R. Jaworski nazywa go aparatem komputero-wym27 - nie ma w standardowym

wyposażeniu kanału analizy stanu

emocjonalnego na podstawie para-metrówgłosu, ale producent oferuje

66

moż liwość dokupienia takiego a nali-zatora,dołączan eg o do wolnegok

a-nałuwpoligrafie28. Kanał takizostał zakupiony przezpolskąinstytucję na -ukową do badań omawianej proble-matyki.

Wurządzeniachtych analizawyni -ków badań ukazywana jest jako wy -kresna poligramierazemz wynikami pomiarówdokonanychprzezinne k a-nały. Wykres ten służy, obokinnych, dooceny stanu emocjonalnego oso-bybadanej.

Ważnew tymkontekściejest pyta-nie o hierarch ię skuteczności po-szczególnychbadanych parametrów. Zbadań, które przytaczaJ. Widacki, wynika,że kanał głosowy byłdrugim po kanale GSR najlepszymws każ n i ­

kiem reakcji psychofizjologicznych: "A zatem zmiany w głosie były

lep-szym wskażni kiem kłamstwa niż

zmiany zarejestrowane na pneumo-grafie i sfigmografie, brane z osob-na"29.

Analizatory mowy

jako samodzielne urządzenia Zastosowań samodzielnych anali-zatorów mowy jest bardzo wiele. Za-prezentowanezostaną dwa wybrane

urządze n i a , które ukazują w sposób

różn o rodny możli wości ich wyk orzy-stania.

RAS(RiskManagement,Anti-Fraud)30 Jest to prog ram komputerowy wraz z osp rzętem przeznaczony dla firm ubezpieczeniowych do analizy wypowiedzi ich klientów w trakcie zgłaszania faktu zaistnienia szkody izwiąza nychz tym roszczeńdo tele -fonicznych centrów obsł u gi klienta.

Urządzenie jestpodłączone do apa-ratu telefonicznego wtrakcie rozm o-wy pracownika firmyubezpieczen io-wej z klientemi monitorujeonooraz ukazuje stan emocjonalnyzgłaszają­

cego szkodę. RAS kontroluje·każdą

rozmowę przychodzącą iwychodzą­

cąze stanowiska telefonicznego,do -starczając narzędzi umożliwiających analizę i klasyfikację rozmowy w z a-leżności od wskaźnika ryzyka. Urzą­

dzenie to ma wielefunkcjiwewnętrz­ nych, w tym m.in. komunikaty online o stanie emocjonalnym rozmówcy,

końcowy wskaźnik ryzyka

przepro-wadzonej rozmowy czy nagrywarkę

rozmów, które w terminie później­

szym można powtórnie dokładniej

przeanalizować.

Końcowy wskaźnikryzyka wylicza-ny jest z zastosowaniembardzo wy-szukanego równania, opracowanego tak aby w jak największym stopniu ułatwić pracę i wykonać najtrudniej -sze zadania automatycznie. Wskaź­

nik tenuwzględniawszystkie parame-try emocjonalne zebrane podczas rozmowy. System generuje je d n ą wartość wskaźnika mieszczącą się w zakresie od 5 (niski wskaźni k) do 95 (wysokiwskaźnik). Według produ -centa RA5 obecniedajetomoźliwość natychmiastowej identyfikacji uczci-wych roszczeń i skierowanie ich na szybką ścieźkę wypłacania odszko-dowaniaorazroszczeńo wysokim ry-zyku, któremuszą podl eg ać procedu-rze intensywnejweryfikacji(pogłębio­

ny wywiad, śledztwo, usługi prywat-nych detektywów itp.). Roszczenia, które niewywołałysilnychreakcji psy-chofizjologicznych, są kierowane do przyspieszonego trybu wypłaty od-szkodowań, co ma zasadnicze zna-czenie dla promowaniai zachowania dobrego wizerunku firmy i jednocze-śniedlaprzywi ązania klientówdo fir-my poprzez zapewnienie uczciwym klientom natychmiastowegowypłace­

nianaleźnychodszkodowańś ". Omawiane urządzen ie zaczęło

stosować kilka towarzystw ubezpie-czeniowych. Firma Halifax General Insurance wtrzymiesięcznymokresie testowania oprogramowaniaw wyni-ku zastosowania urządzen ia zanotowała wycofanie roszcz eń

przez 12% klientów. Inną firmą, wy-korzystującą urządzen iedo wykrywa-nia silnych reakcji emocjonalnych, jest Highway Insurance Holdings PLC, która stosowała RA5 przez 18

miesięcy idzięki niemuodrzuciła po-nad 12% roszczeń uznanych za nie-uczciwe32. Wyniki innych badań

po-kazują jeszcze lepsze efekty zasto-sowania analizatorów głosu, dzięki którym zasadnie odrzucono nawet ponad 20%zgłoszeń33.

Niewątpliwietechnologia

wykorzy-stująca analizę napięciaw głos ie nie jest jeszcze stosowana na szeroką

PROBLEMY KRYMINALISTYKI252/06

skalęwinstytucjach cywilnych. Wyni-ka to z bardzo nielicznejniezaleźnej literatury na ten temat, jak równieź z bardzo niewielkiej ilości opub liko-wanych niezaleźnych badań nauk o-wych,dotyczących analizatorów mo-wy.Motywacjądo zastosowania ana-lizatorów mowyiujawnieniatakieji n-formacji będzie odstraszenie poten-cjalnych oszustów od wnoszenia nie-uzasadnionych roszczeń oraz przy-ciągn ięcie potencja lnych klientów, którzy będą mieli zaufanie do tak funkcjon ującego przedsi ębio rstwa.

Jeźel i okaże się, źe zastosowanie analizatora głos u pozwoli firmie ubezpieczeniowej zmniejszyć straty spowodowane fałszywymi roszcze-niami,będzietozko rzyściązarówno dla samej firmy ubezpieczeniowej, jak i ubezpieczonych - dzięki rnożli­

wości obniźenia wysokości składek ubezpieczeniowych. Wysokość kwo-tystrat, ponoszonychnaskutek dzia-ła ń nieuczciwych ubezpieczonych tylko w Wielkiej Brytanii, szacowana jest na miliard funtów34. Stawka wszelkich działań mających na celu ograniczenie oszustw ubezpiecze-niowych jestwięcbardzoduża.

Powaźn e oszczędności, jakie

przyniosło zastosowanie anali zato-rÓw mowyw sektorze ubezpieczenio-wym, wywołało duże zai nteresowa-nie firm ubezpieczeniowych w wielu krajach. Przynajmniej kilka działają­ cych w Polsce towarzystw ubezpie-czeniowych właśnie ze względ u na

duże oszczędności ekonomiczne, osiągane dzię ki zastosowaniu poli-grafów głosowych, bada moźliwość ich zastosowania podczas zgłasza­

nia szkód przez klientów. Obecnie zastosowanie tych analizatorów jest

ułatwione, gdyź [uż dziś wielu ubez-pieczycieli posiadatelefoniczne cen-trazgłaszaniaszkód.

Po analizie wyźej przytoczonych wyników zastosowania analizatorów mowy przez towarzystwa ubezpie-czeniowe,wyników badań własnych

oraz wyników badań, które zostaną

przedstawione poniźej, ukazujących

silnie prewencyjneoddziaływanie ba-dań poligraficznych,zasadnewydaje się postawienie tezy,źe wykorzysta-nie analizatorów mowy będzie przy-nosilo dalsze pozytywne skutki eko -nomiczne, nie tylko dzięki działaniu wykrywczemu, ale głównie dzięk i prewencyjnemu oddziaływaniu na świadomość potencjalnych nieuczci-wych klientów.

Zapobiegawcze oddziaływanie

badań poligraficznychzostało w bar-dzo inte res ujący sposób przedsta -wionew1986 r.przezdwóch amery-ka ń skichnaukowcówS.Abramsai E. Ogarda. Opublikowali oni doniosłe w swojej wymowie wyniki włas nych

dwuletnichbadańnadprewencyjnym

oddziaływaniem okresowych testów poligraficznych na osoby

przebywa-jące na warunkowym przedterm ino-wym zwolnieniu. Porównanie prze-prowadzono na dwóch grupach ta-kichosób.Ichczło n kowi e byli skaza-ni zaróżneprzestępstwa, począwszy od włamań, ana czynach przeciwko wolności i obyczajowości seksualnej skończywszy. Obie grupy były pod-dane tradycyjnemu dozorowi kurato-rów zawodowych. Druga grupa do-datkowo była poddana okresowym poligraficznym badaniom psychofi-zjologicznym, mającym na celu wy-krycie symptomów emocjonalnych ewentualnego powrotu na drog ę przest ępcz ą.

Wyniki tych studiów porównaw-czychwykazały bardzoduźą fun kcję zapobi eg awcz ą bad ań poligraficz-nych,gdyź grupapoddanatakim ba-daniom miała podczas ich przepro-wadzania - wstosunku do grupy im niepoddanej- ponad100%mniej po-wrotów do przestępstwa. W grupie pierwszej (niepoddanej badaniom) nie stwierdzonopowrotu doprzestęp­ stwa tylkou 26%osób.W grupie dru-giej doprzestępstwaniepow r óciłoaź

69% osób.

Wynik wydaje się bardzo jedno-znaczny i świadczy o silnie prewen-cyjnymoddziaływani ubadań psycho-fizjologicznych. Był on weryfikowany

Ryc.2.Okno programuGK1 z ukazanymipytaniami.Zdjęcieudostępnioneprzezproducenta Fig. 2.GKt software window with displayed questions

także poprzez dodatkowe działania sprawdzające. Osobom. u których nie stwierdzono charakterystycznych dla kłam stwa reakcji fizjologicznych.

nie udowodniono powrotu do prze -stępstwa.Natomiast osoby.u których stwierdzonosilne objawy emocjo

nal-ne charakterystyczne dla kłamstwa, albo sameprzyznały siędopopełnie­ nia czynu zabronionego, albo czyn tenzostałim udowodniony3S

GK1(SecurilyGa leKeeper)36

Po atakach terrorystycznych na

USA z dnia 11 września2001r.,wtym

naWorld TradeCenter wNowym

Jor-kuiPentagonwWaszyngtonie,w któ-rych zginęły tysiące ludzi, samoloty pasażerskie zaczęły być traktowane takżejaknarzędziapowietrznego ata-ku terrorystycznego. Dlategozaczęto konstruować urządzen ia , któreb azu-jącnatechnologii analizygłosu, mają

za zadanie wykrywaniesilnych reakcji emocjonalnych, zanim dana osoba

zostanie wpuszczona na obszar wy-magający szczególnej ochrony. GK1 jest przeznaczony do instalowania m.in.przy stanowiskach odprawy pa -sażerskiej lub wejściach na pokład. Służy onrównieżdo sprawdzania

pa-sażerów w punktach kontroli celnej

ikontroli granicznej.Jest to rozwiąza­

nie, które można wykorzystać także

do kontrolidostępu do budynków

wy-magających zwiększonej ochrony,

w pojazdach transportu publicznego,

jakrównież do wykrywania prób prze-mytu narkotyków, a także przemytu wwięzieniach. System GK1 reklamo

-wany jest przezproducenta jakourzą­

dzeniepozwalające z wyprzedzeniem

odkryćmotywacje i ukryte intencje ba-danych osób orazustalić,czy cel

wej-ścia jest legalny czyteż podejrzany. Analizator ten pozwala błyskawicznie ocenić,czy istnieje jakiekolwiek zag

ro-żenie, przed zezwoleniem na przej

-ścieprzezbramkędo chronionego ob

-szaru.Producent twierdzi,że na pod-stawie analizy odpowiedzi badanych osób na zamknięte zestawy pytań

system ten zdolny jest wyselekcjono-wać osoby, które stanowią potencjal-ne zagrożenie. Dlategow połączeniu z tradycyjnymi wykrywaczami metalu zwiększa on skuteczność systemu ochrony. Według producenta dzięki zastosowaniu analizatora, przykłado­ wo, na lotnisku można sprawdzi ć już nietylkoto, czypodróż nyniep rzewo-zi wbagażuniebezpiecznychnarzędzi lubinnychzabronionych przedmiotów, ale także określ ić jegoprawdziwe i n-tencje37 W GK1 dla pasażera pr

ze-znaczony jest zestaw ze słuchawką, przypominający nowoczesny uliczny

aparat telefoniczny,do którego udz ie-la on odpowiedzi. W omawia nym

urządzen iu badany może wybrać ję­ zyk,w jakimbędąmu zadawanepyta

-nia. W punkcie wyposażonym w to urządzenie badanej osobie przedsta-wianych jest od 3 do 5wcześniejprz

y-gotowanych pytań. Na wi ę ksz ości z nich należy odpowiedzieć "tak" lub

"nie". Po każdym pytaniu odpowiedż pasażera jest rejestrowana i anali zo-wana przez oprogramowanie. Cała

procedura zajmuje od 30 do 60 sek.

Standardowy zestawpytań może

wy-glądać następująco:

1. Podaj swoje imię i nazwisko -jest to pytanieinicjujące.System wy -korzystuje odpowiedż na to pytanie

do dokonaniakalibracji(zebranie pa -rametrówgłosu), uwzględniającspe -cyficznygłos pasażeraorazjego pro-filemocjonalny.

2.Czy kiedykolwiekokłamałeśja -kiekolwiek władze? - jest to pytanie

kontrolne. System wykorzystuje m

a-teriałztej odpowiedzi wdalszejan a-lizie, przy ustalaniu poziomu odn ie-sienia do oceny, czy odpowi edż jest

problematyczna.

3. Czy masz ze sobą jakikolwiek typ broni?

4.Czy sam pakowałeś swojeba

-gaże?

5. Czy ktokolwiek dał ci ja kąś paczkę dowz i ęcia zesobą?

Trzy ostatnie pytania są najbar-dziej inte resujące dla operatora, p o-nieważ to właś n i e badanie odpo wie-dzi"na nie", ma zasadnicze z

nacze-nie decydujące o wpuszczeniu (lub nie) pasażera na chroniony obszar.

Po dokonaniu analizy stanu emocj

o-nalnegopasażera analizator generu-je generu-jeden zponiższychwyników.

Czerwony - wysokie ryzyko.

W przypadku takiego wyniku b a-daniapasażerjest kierowany nast a-nowisko badania w trybie online w celu dokonania szczegółowej we -ryfikacji.

Zielony- niskieryzyko.

Wynik ten wskazuje, że pasaż er niestanowi zagroż eni a.

Pomara ńczowy - brak roz strzy-gnięcia.

Wynikten oznacza,żesystemnie jest w stanie skatego ryzować os ta-tecznie danej wypowiedzi. W takim wypadkupasażerowie będą kierowa -nidodalszegobadania lub przepus z-czani,wzależ nościod procedur przy-jętychw danym obiekcie.

Nastanowiskuwtrybieonline b a-dasięosoby,którewcześn i ejuz

yska-ły wynikczerwony.Jestono przezna-czone do analizy swobodnej rozmo-wy i pozwala na przeprowadzenie wywiadu w sposób ciągły. Operator w trakcie badania kontroluje wyniki pojawiające się na ekraniew czasie rzeczywistym. Analiza prowadzona na stanowisku GK1 online pozwala operatorowi zrozumieć i wyjaś nić, dlaczegopewne pytania budzą silne reakcjeemocjonalne badanego.Sta -nowiskotopowinnobyćobsługiwane

jedynie przez certyfikowanego użyt­

kownikasystemu, któryzostał o dpo-wiednio przeszkolony w tym z akre-sie. Jeżeli poprzedni wynik badania zostanie potwierdzony, pasażer z o-stajezatrzymany do szczeg ółowego badania. Należy zauważyć, że we -długproducenta aparattenniezastę­

puje czynnikaludzkiego.Ostatecznej weryfikacji dokonuje człowiek, a nie automat, dlatego też operator musi

posiadać odpowiednią wiedzę i do-świadczenie38_.

Analizatory GK1 zastosowano na

międzynarodowym lotniskuD omode-dowowMoskwienacztero miesięcz­ nyokres próbny wcelu zapobiegania atakom terrorystycznym,przemytowi broni, amunicji,materiałów wybucho-wych, trujących gazów, jak również

nielegalnemu przekraczaniu granicy.

Pozwoliłoto nazwiększeniepoziomu

PROBLEMY KRYMINALISTYKI252/06

bezpieczeństwa na lotnisku. Wyniki badaniapasażerów,wykonane zuży­ ciem tego system u, były zgodne z wynikami niezależnej kontroli, co

potwierdziło dużą skuteczność dzia -łaniasystemu39.

Badanianad skutecznością analizatorówgłosu

W USA zostało opublikowanych wiele wyników badań dotyczących analizatorów mowy. Przytaczam wprost kilkaopinii zawartych wr apor-cieopracowanym przezD.Haddada, S.Waltera,R.Ratleya,M.Smithapt.

Invesl/galionand EvaluationolVoice

s

tress

z

ie-waż sfin a n sował go Departament

Sprawiedliwości USA, dzięki czemu jego wyniki wydają się wiarygodne, aichrzetelnośćniebudzizastrz eżeń .

W raporcie napisano m.in.:.W ra-porcietymuwzg lęd nione zostały po-przednie badania nad wypowiedzią

w warunkach stresu, wyniki naszych włas nych badań i eksperymentów prowadzonych z wykorzystaniem funkcjioferowanych przezkomercy j-ne analizatorynap ięciawgłosieoraz funkcji opartych na nieliniowej anali -zie stanowiącej nowość i ostatnio sformułowan ej w literaturze (...) Wszystkie te odkrycia wskazują,

żegdy mówiącyznajdujesięw

wa-runkach stresu, jego charaktery-styki głosu zmieniają się. Zmiany tonu, czynnikówzwiązanychzgło­

śnością, czas trwania, intensyw

-ność oraz struktury widma z toru

głosowego zafeżąw różnysposób

od obecności napięcia w głosie

mówiącego (pogrubienie- J.p.)"41.

Raport tenzawiera również wyniki

badań psychofizj ologicznych głosu

przeprowadzonych w autentycznych sprawach karnych. Do badań pozy-skano autentyczne zapisy magne-tyczne wypowiedzi dwóch podejrza-nych w dwóch osobpodejrza-nych sprawach

o morderstwo.Obajpodejrzani prz y-znalisię dowinyizostali skazaniza morderstwo. Zweryfikowano wszyst -kie istotne cechy ich wypowiedzi.

Każdaz 48 wypowiedzizostała prze-analizowana na analizatorachmowy. SystemVericator w100%wskazywał silne napięci e emocjonalne,wyświe­ tlając komunikaty: kłamie, wysokie napięcielub prawdopodobniekłami e. System Lantem również w 100% wskazywał silnenapięcieemocjon al-ne.Oba systemyprzyn iosły rozstrzy

-gające wskazanie istotnego napię­ cia42.

W raporcie zaprezentowano o ce-nę analizatorów mowy przedstawi

o-nąprzez dwóchśledczych. Badaniawterenie

"W ramachczęści niniejszego ba-dania, którą stanowiły badania wte -renie,system VSAotrzymało dwóch miejscowych śl edczych: Mike Adist z Canastota, NYPD oraz James F. Masucci z Rome,NYPD. Mike Adist

używał systemu Vericator, a James Masucci korzystał z Diogenes Lan -tern. Celem tego etapu testowania

było określenie możliwości za stoso-wania tych systemów w obszarze wy-miaru sprawiedliwości. Badania te miały równieżnacelu uzyskanieb ez-stronnejopiniidoświad czonego śled­

czego(...)"43.

1. Śledczy Michael G. Adsit: .o trzvmalern program do badania napięcia wgłosieTrusterPro, obe c-nie znanypodnazwą Vericator (udo -skonalonymi następcami tego pro -gramu są: TIPi 6.40, LVA 6.544 -przyp. J.P.). Stosując ten system,

przesłuchiwałem osobę, któramogła byćewentualnie zamieszanawprze

-stępstwo. Najpierw przesłuch anie

przeprowadzane było, aby ustalić fakty, które dana osoba znała.

Na-stępnie mogłem przeprowadzić

z osobą dwa iub trzy testy w celu stwierdzenia, czy kłamie czy nie. Ostatecznie przechodziłem do fazy poprzesłuchaniu, obejmującej próbę

uzyskania przyznania się do popeł­

nienia czynu"45.

"Jeżeli mówimyOtechnologii ana-lizynapięcia wgłosiepodczas testo

-wania osoby,należypa m iętać , że te-go typu technologia sama w sobie'

jest tylko narzędziem śledczym i nie może stanowić podstawy do

skaza-nia osoby. (... ) Miałem możliwość

stosowania tej technologii w p

rze-stępstwach, począwszyod drobnych

kradzieży na gwałtach skończywszy,

i byłem w staniestwierdzić bądż na podstawie stwierdzeń ofiary (ofiar),

bądź podejrzanego (podejrzanych), czy mamdo czynienia zprawdą czy

kłamstwem. Niewszystkie testy wy

-chodziły pozytywnie, ale na p odsta-wiewiększościz nichbyłem w stanie

uzyskać prawdziwe przyznanie się

do popeł n i en ia przestępstwa . Myślę,

że mógłbym powi edzieć, że przez ostatnie trzy lata osiągnąłem około

97%skutecznościw testachw

odnie-sieniu doprzyznaniasię do winy. Je-stem przekonany,żesystemy tem o-gą stać sięcennymnarzędziem śled­ czym dla funkcjonariuszy wymiaru

sprawiedliwości, pracujących na uli

-cach naszych miast, miejscowości

i wewsiachwcałym kraju"46. 2. Śledczy James. F. Massucci: "Stosuję analizatornapięciawgłosie

Lantem firmy Diogenes odpaź dzie r­

nika 1997r. Mamwielecennych

do-świadcze ńzsystemem Lantem.

Sku-tecznie stosowałem go w sprawach

o zabójstwo, podpalenie, kradzież, właman i e, napaść , przestępstwa na tleseksualnym. Wykonuję wszystkie

testy dlaOneidaCounty ChildAd vo-cacy Center,wcześniejfunkcjo n ujące

pod nazwą Oneida County Sexual

Abuse Task Force. Wspominam o tym, aby pokazać, że wypró bowy-wałem urządzen ie Lantem w p

rzy-padku kaźdego typu przestępstwa.

Mimo że nie prowadziłem statystyk,

to mogę spokojnie powiedzieć, że

dzięki pomocy systemu Lantem b

y-łem w stanie wyeli mi nować niemal

taką liczbę podejrzanych, jaką mia

-łem powód prześwietlić . (... ) Nie

je-70

stem ekspertem w dziedzinie techn

i-ki, alezaobserwowałemnastęp ujące zjawiska.Przekonany jestemosłusz­ ności teorii mikrodrgań mięśni oraz konieczności wprowadzania zag ro-żenia. Zauważyłem, żebezzagroże­ nialub strachu przed konsekwencj

a-mikłamania nie otrzyma się dokład­

nych wykresów.Widziałem ogromną różnicę w schematach napięcia

wgłosiew sytuacji, gdywystępowało zagrożenie wprzeciwieństwie do sy-tuacji, w k1órej go nie było. Przykła­ dowo mówiłem osobom, aby celowo kłamały, odpowiadającna pewne py-tania podczas testu. Zaobserwowa-łem, że jeżeli kłamią na temat cze-goś, co nie ma znaczenia,nie

uzy-skuję przejrzystegoschematunapi ę­

cia. Widziałem w takich odpowie-dziach tylko niewielkie napięc ie , ale

nic, cobyłobypodobne doschematu

nap ięcia , gdypodejrzanykłamie, od-powiadając na istotne pytanie. (...)

Jeż eli chodzi owykonywanieanalizy

za pomocą systemu Lantem nagra-nego wcześniej materiału , osobiście nie jestem jej szczególnym

zwolenni-kiem. Miałem pewne osiągnięcia

w analizowaniu taśm wideo, ale wy-kresy wydają mi się znacznie t

rud-niejsze do analizowania. Używałem i kaset, iplików DAT i szczerze m ó-wiąc, niewidzę między nimi zbyt

du-żej różnicy. Materiały tesą dla mnie

tak samo trudne do zinterpretowania.

Wydajesię , że schematysą inneniż

wteście nażywo . Niesądzę , żebym

mógł powi ed zieć , że nagrany ma

te-riałdajeniedokładn eodczyty;myślę,

że wynikatowyłączniezmoich

oso-bistych preferencji. (... ) Ostatnia i prawdopodobnie najbardziej istotna

uwaga, k1órą chciał bym uczynić o

d-nośniedosystemu Lantem,tofak1,iż nie można opierać się wyłącznie na wykresach w celu stwierdzenia, czy

dana osobakłamie. Nietwierdzę, że

firma Diogenes utrzymuje, że urzą­

dzenie to jestwykrywaczemkłamstw

- w rzeczywistości twierdzi ona coś

zupełnieinnego.Chciałbymtylko

za-znaczyć , że urządzenieto nie

powin-no być traktowane jak wykrywacz

kłamstwa.Jestem przekonany,żenie

może ono wykryć kłamstw. Jak wie-cie, ono w rzeczywistości wykrywa napięcie. Napięciejednak nie zawsze równa się kłamstwu. W kilku

spra-wach zauważyłem, że osoba

"oble-wała« na wszystkich istotnych

pyta-niach dotyczących przestępstwa, ale okazywało się, żeniepopełniłap rze-stępstwa. (...) Chciałbym zakończyć

stwierdzeniem, iż moje doświadcze­

nia w pracy z systemem Lantem są bardzo pozytywne,jednak nienależy traktować go jako kryształowej kuli.

Jest to tylkonarzędzie śledcze.

Prze-słuchanie oraz sposób sformułowa­

nia pytań są bardzo ważne. Jestem przekonany, że osoba, która nie ma

wystarczającego doświadczenia

wprowadzeniuprzesł u cha n ia , ko rzy-stającztegourządze ni a,nie otrzyma

takdobrychwynikówjak osoba,która jestfachowcem wprowadzeniup

rze-słuchania. Istnieje duży obszar

otwarty na interpretację na wyk

re-sachna tyle,nailezdążyłem

zauwa-żyć.Zależeć będzieona od danej sy-tuacji, a więc w żadnym razie urzą­ dzenia tego nie można nazwać wy-krywaczemkłamstw"47.

Wnios ki

Generalnie należy się liczyć zewentu aln ościąnagrywaniar

ozmo-wy, w której się uczestniczy, nawet bez uzyskania zgody innych uc zest-nikówkonwersacji.Tamoż liwośćjest częstowykorzystywanaw celach d o-wodowych. Szczególnym tego p

rzy-kładem byłarozmowa panów Mic

hni-kai Rywina, wielokrotnie opisywana

w mediach48.

Nad nagranymi rozmowami tra

ci-my wszelką kontrolę, dlatego trzeba

założyć , że w istotnych sprawach, np.negocjacjach kontrak1 u nad osta-węgazu,fuzjachbanków,wypłat

du-żych odszkodowań przez towarzy

-stwa ubezpieczeniowe, p

oszukiwa-niach sprawcy czynu, przyjęcia do

pracy ważn eg o pracownika, rozm

wa zostanie nagrana i p rzeanalizo-wana napoligrafiegłosowym,a wnio

-ski i informacjeuzyskane z tej analizy

zostanąwykorzystanewdalszych ro

-kowaniach.

Jeśli uczestniczymy w rozmowie

telefonicznej, to także należy się li

-czyć z możliwością jej nagrania bez uzyskania zgody drugiego rozmówcy,

co w tymprzypadku jest szczególnie

łatwe .Itutrzebazałożyć,że jeśliro

z-mowa dotyczyła istotnych p

roble-mów, to posiadacz zapisu

magne-tycznego rozmowy może go poddać analizie dotyczącej stanu psychof i-zjologicznego rozmówcy w waż nych fragmentach konwersacji.

Jak widać z przedstawionych

po-wyż ej sytuacji, głosowy analizator

stresu jest narzędziem , które wymy

-kasię spod kontroli osoby nagrywa-nej imoże być,bez jego wiedzy i zgo-dy, wykorzystane przeciwko każde­

mu.Należy miećtego pełną świado­ mość.

Warto także zdawać sobie spra -wę, że niektóre krajesą na znacznie wyższym poziomie rozwoju wz

akre-sie analiz objawów stanów emoc

jo-nalnych.W badaniach nad

zastoso-waniami analizatora głosu prze-prowadzonych na Uniwersytecie

Warszawskim, przy bardzo sk

rom-nychśrodkach, zostałyosiągniętein

-teresujące ipozytywne wyniki testów.

Służbyspecjalnewielukrajów dysp o-nują gigantycznymi finansami,mogą onezatem naogromną skalęi na

naj-nowocześn iejszych urządze niach

ba-daćstany emocjonalneludzi.Na

pod-stawie analizy literatury wskazującej, że służby specjalne wielu krajów

wspierająnie tylkonegocjacjerządo­

we, ale także waż ne rokowania b

iz-nesowe49,należy założyć, żew roz

-mowach z przedstawicielami boga-tych krajów wysoko rozwiniętych

i z dużych firm, mogą być

kontrolo-wane stany emocjonalne rozmów-ców,ito nietylko zapomocą analiza-torówgłosu.

W trakcie przeprowadzania badań

w Katedrze Kryminalistyki Wydziału

PROBLEMYKRYMINALISTYKI252/06

Prawa i Administracji Uniwersytetu

Warszawskiego testowani byli także

probanci o bardzo wydatnychijedno

-znacznych reakcjach psychofizjolo-gicznych, np. student piątego roku

WPiAUWpiszącypracę magisterską z kryminalistykimial bardzosilne re

-akcje ukazywane przez analizator

mowy. Inni studenci uczestniczący w próbach po kilkudziesięciominuto­

wymprzeszkoleniubyli w stanie b ez-błędnie interpretowaćjegostany p sy-chofizjologiczne.Badaniana tym p

ro-banciepowtarzano i wszystkie próby byłytakżebardzojednoznaczne.

Interesujące wydaje się także za

-chowanie tego studenta po uzy

ska-niu przez niegoinformacji,żejest on

osobąo bardzowydatnych reakcjach

psychofizjologicznych ujawnianych

w glosie. Reakcja tego studenta na takiewyrażne wynikibadań była bar-dzo jednoznaczna - okazałsilne nie-zadowolenie.Można wnioskować , że

na podstawie tychpróbprzekonałsię

ondoskuteczności analizatoragłos u izałożył ,że urządze n ie będzies

toso-wane.

Najpraktyczniejszy wniosek z tych

badańjest taki,żewe wszystkichpo

-ważnych negocjacjach, rozmowach

trzeba sięliczyćzmożliwościązas to-sowania, z powodzeniem, urządzeń dokon ujących pomiaru zmian stanów

psychof izjo logicznych rozmówc ów. Dlatego trzeba rozważyć ta ktykę ob ronn ą w stosunkudo osóbużywa­ jących takich urządzeń. Najprostsze zaleceniato:

• Sprawdzić,jakwydatnesąreak -cje psychofizjologiczne ujawniane w głosie przez ewentualnych wła­

snych negocjatorów.Osoby o bardzo wydatnych reakcjach nie powinny

prowadzić ważnychnegocjacji. • Głównynegocjatorniepowinien znać wszystkich stawianych mu ce-.

lów i poziomu maksymalnych

usta-leń, żeby jego wypowiedzi nie zdra

-dzały reakcji na propozycje. Można

to osiągnąć przez stawianie mu ce

-lów cząstkowych, a decydent w roz-mowach uczestniczy w tzw. sposób

cichy, tj. nie wypowiada się oistocie sprawy, wyznaczając zadania i ak-ceptującuzgodnieniadopierow trak

-cie przerwwrozmowach.

Wymienione wyżej techniki ochronnesąbardzo proste,s

tosowa-ne są jednak metody znacznie bar

-dziejwyrafinowane.

JarosławPietr uszka e-mail:jpietruszkal@ wp.pl PRZYPISY

1J. Pietruszka :O przydatnosci p

oli-grafuglosowego - wstępne wyniki

bada ń, "Problemy Kryminalistyki" 2006,nr251,s.48-57;

2Pojęcie"poligrafglo~owy"jestjużod wielu lat używane wPolsce. np. Z.

Czeczot, T. Tomaszewski:

Krymi-nalistykaogólna,Wydawnictwo

Co-mer1996, s.169.Użycietejnazwy

-pomimo badania przez to urządze­

nietylko jednegokan aługłosoweg o. podczas gdyklasyczny poligraf za-zwyczajmatrzykanały- wydajesię

zasadne zniżejpodanychpowodów:

1.Pojęciepoligralgłosowy wiążesię ściśleznazwą urządzeniajuż uży­

wanegoiznanego,służącego do

pomiaru oraz rejestracji stanów

psychofizjologicznych, co ułatwia

skojarzenieiszybkie zrozumienie

nazwy - jestto argument niezwy-kle istotny z powodów p raktycz-nych.

2.Poligraf głosowy jako rezultat swoich analiz przedstawia liczne wykresy i zestawienia liczb, co uzasadniaużycienazwy.poliqraf" pochodzącejodsłów:poli- liczny, grapho - pisać, grap /os- wykres

(gL),graph- wykres(ang.). 3.Zastosowanie przymiotnika "gło­

sowy"jest' zasadne jako podanie nazwy czynnika podlegającego badaniuprzezomawianeurządze­ nie.

4.W języku angielskim autorzy

części publikacji używają nazwy voice polygraph, co można prz e-tłumaczyćjako poligrafgłosowy.

Oczywiściewpełnizasadnewydaje się użycie innych nazw,tak jak to

zostałoprzedstawione wpierwszej

części artykułu;

3Nazwy "analizatorgłosu" używał J. Konieczny: Wprowadzenie do b

ez-pi eczeństwa biznesu, Warszawa

2004,s,69;

4http11www.nemesysco.com/;

5A.Krzyścin: Zastosowanie poli gra-fu (wariografu) w sprawach kry

mi-nalnych w świetle doświadcze ń

amerykańskich organów ściga nia,

Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoly

OficerskiejMSWwSzczytnie1978,

wydaniespecjalne,nr7,s.13 1;

6J. Wldackl : Przebieg badania p

oli-graficznego (wariograficznego)

i główne czynnikiwa ru n kujące jego

poprawn oś ć , Zeszyty Nau kow e

Wyższej Szkoły Oficer skie j MSW

w Szczytnie 1978,wydanies pecjal-ne,nr7, s.109;

7 W. Kozaczuk: W kręg u enigmy,

Warszawa1979, s.350-351;

8 M.Kullckl:Kryminalistyka . Wybrane zagadnieniateorii ipraktykiśledczo­

-sądowej , WUMK, Toruń 1994, s.

498;

9D.Haddad,S.Watte r,R.Ratley,M.

Smith: Investigationand Eva luation of VoiceStressAnalysis Technology, 2002,s.3.Patrztakże:

http;/Iwww.dektorpse .com/

IhtmVpse_history.html;

10G. v. Damme: ForensicCriminology

and Psychophysiology: Truth Verifi

-cation tools,witha special study of TrusterPro,s.4;

11J. Kubls:Comparison of VoiceAn a-Iysis andPolygraph asLieOetection Procedures(Porównanieana lizygło­ su ipoligrafu jakoprocedur detekcji ktamstwa),NowyJork1973,s.81;

12A. Bell Jr.: The PSE: A Decade of

Controversy, SecurityManagement,

marzec1981,s.63-73;

13J. Widacki : Wprowadz enie do p

ro-blematyki badań poligraficznych,

Warszawa 1981, s. 48. Książka ta

72

zostaławydanana kładem MSW"do

użytku wewnętrznego", dlatego jest

trudnodostępna, wielebibliotekun i-wersyteckich nią nie dysponuje.

Możnająjednakwypożyczyćw Cen

-trum SzkoleniaPolicji w Legionowie - jest tamkilkadziesiąt egzemplarzy

tej pozycji; 14Ibidem,s.44-50; 15 Ibidem,s.50;

16M.Kullckl: op.cit.,s.497-500;

17 Ibidem,s.489;

18Instytucje, które używały poligrafu

głosowego, nie życzyły sobie u

pu-blicznianiaichnazw;

19 J. Pietruszka: O dopuszczalności

isilnieprewencyjnymoddziaływan i u

badań poligraficznychw stosunkach

pracy, "MonitorPrawaPracy" 2006nr 4, s. 179-185;E. Bąk, J. Pietru

sz-ka: Emocje zdradzają kłamców,

"Personel" 12 (189)2005,s. 50-55;

20J. Konieczny : Wprowadz enie do

bezpieczeń stwa biznesu, Warszawa

2004,s.62;J.Pietruszka, R. Roga

l-ski: Nieodbie raćprawadoobrony

-artykułdyskusyjny o poligrafie,"Pr

a-ca i Zabezpieczenie Społeczne" 2004,nr11,s.15-21;

21Employee Polygraph Protection Act

of1988(EPPA),www.dol.gov; 22Pojęcie klasycznej poligrafii jestjuż

używa ne od dawna w polskiej

literaturze do określenia poligrafów

badaj ących trzy podstawowe

pa ramet ry: pracę serca, rytm oddec hu i przewodnictwo skóry.

Pojęcia tego użył np. T.

Tomaszewskiwswoich opisach ba

-dań psychofizjologicznych: Proces

amerykański. Problematykaśledcza,

Toruń1996,s.220;

23http://www.lafayetteinstrument.oom; 24 http://www .stoeltingco.com/;

25D. Haddad,S.Walter,R. Ratley,M_

Smith:op.cit.,s.57i nast.

26http://www.stoeltingco.com/;

27R. Jaworski: Wyniki badań p

oligra-ficznych jako dowód odci ążający,

Wrocław 1999,s.27;

28 http://www.lafayetteinstrument.oom;

29J. Widacki: Wprowadzenie do problematykibadań poligraficznych,

Warszawa 1981, s. 47 i 48, na podstawie Barlsnd G.H.: Use ot

voice changes in the detection of deception (niepublikowany referat

wygłoszony na 68 Sympozjum

Acoustical Society ot Amertca. Los Angeles,31pażdziernika 1973);

30http;/Iwww.nemesysco.com/;

31Ibidem;

32http://www.myfinances.co.uk/;

33 http://www.listeneLco.nzl;

http://money.guardian.co.uk/business snewslstory/0,1265,-1074138,OO.html; 34 http://edinbu rghnews.scot sm an

.-comflndex.cfm ?id=886752003;

35S. Abrams, E. Ogard : Polygraph

Surveillan of Probations, Polygraph,

1986nr3, s174-182;

36http://www.nemesysco.com/;

37InstrukcjaobsługiGK1;

38http://www.nemesysco.com/ oraz instr ukcjaobsł ugiGK1;

39http://www.domodedovo.ru/en/main/ newslpress_rel!?ID=957;

40D.Haddad,S,Walt er,R. Ratley,M.

Smith:op.cit.,s.19 - wszystkiecy

-tatywtłu maczeniuautora ;

41 Ibidem.s. 71; 42Ibidem, s.16;

43Ibidem, s.16;

44http ://www.nemesysco.com/;

45D.Hadd ad, S. Walt er, R. Ratley,M.

Smith:op.cit .,s.17;

46Ibidem, s.17; 47 Ibidem, s.17,18;

48P. Smoleński: Ustawa za łapówkę,

czyli przychodziRywindo Michnika,

"Gazeta Wyborcza" z 26.10.2002,

artykutdostępnypod adresem:

hltp://serwisy.gazeta.pVkraj/

1,42985,1237212.html;

49R. Kessler: CIA od środka,

Warszawa 1994, (służby specjalne

Francji) s. 37, (sł uż by specjalne

USA) s.71.