Dekadę później pisał jeszcze dosadniej:

Wstęp

Gdy w niepodległej Polsce w ramach Ministerstwa Spraw Wewnętrz- nych utworzono Polski Komitet Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi, związany z nim Józef Macko, chwaląc wysiłki polskiego rządu w sferze zwalczania tzw handlu kobietami i prostytucji, wspominał, jak oba te zjawiska kwitły na ziemiach polskich przy aktywnym poparciu władz rosyjskich Jego zdaniem władze carskie „namawiały wręcz do zakłada- nia lupanarów Właściciele lupanarów, stręczyciele, alfonsi i sutenerzy oraz wszystkie prostytutki były na etacie ochrany carskiej, […] [która]

chytrym sposobem przy kieliszku i dziewczynie łowiła ofiary sadyzmu carskiego”

Dekadę później pisał jeszcze dosadniej:

Szczególnie za czasów zaborczych Polska była ofiarą eksterminacyjnej polityki ciemięzców Dzielnice Polski traktowano jako kraj okupowany, ma- jący służyć dla wszelkich wygód swych okupantów Monarchowie, którzy raczyli zjechać na ziemie okupowanej Polski, niejednokrotnie kazali sobie dostarczyć nieposzlakowane kobiety polskie dla celów rozpusty Zaborcy ro- syjscy, austriaccy i niemieccy, urzędujący czasowo w krajach polskich, utrzy- mywali stosunki z pośrednikami i handlarzami, oddając się częstokroć wię- cej rozpuście niż urzędowi Naturalnie w ten kurs polityki zaborców wtajem- niczeni byli handlarze i jako „mężowie zaufania” swobodnie uprawiali swój proceder, licząc na ewentualne wpływy u swoich dostojnych odbiorców

Macce wtórowali Halina Siemieńska, autorka broszury Stan walki z nierządem, oraz Wacław Zaleski, autor Z dziejów prostytucji w Warszawie

1

J Macko, Prostytucja. Nierząd, handel „żywym towarem”, pornografja ze stanowiska historji etyki, higieny i prawa, Warszawa 1927, s 40

2

Idem, Nierząd jako choroba społeczna, Warszawa 1938, s 222–223

Oboje doceniali inicjatywy polskiego rządu, który w przeciwieństwie do władz zaborczych od razu „żywo zainteresował się kwestią prostytucji i handlu kobietami”, zamykając domy publiczne w 1919 roku oraz wpro- wadzając surowe kary za handel kobietami i innego rodzaju stręczyciel- stwo w 1927 roku

Zaleski podobnie jak Macko przypisywał rozkwit handlu kobietami i prostytucji władzom rosyjskim, które nie tylko za- niedbywały te kwestie społeczne w swoim ustawodawstwie oraz utrud- niały działalność organizacji neoabolicjonistycznych, tj postulujących zniesienie administracyjnie uprawnionej prostytucji, tzw reglamentacji

, i filantropijnych mających na celu zwalczanie tego procederu, lecz także aktywnie popierały rozpowszechnianie się handlu kobietami, prostytu- cji i chorób wenerycznych z tym związanych „dla demoralizacji społe- czeństwa polskiego”

Piszący w wolnej Polsce, po przewrocie majowym oficjalnie postulującym sanację, czyli uzdrowienie narodu polskiego, po- strzegali kontrast między czasami obecnymi a zaborczymi w kontekście nie tylko politycznym, lecz także moralnym

Prostytucja i tzw handel kobietami, o istnieniu którego przekonanych było wielu współczes- nych, od kilkudziesięciu lat stanowiły nieodłączny element wyobrażeń społeczeństwa ziem polskich na temat swojego stanu moralnego oraz istniejących stosunków społecznych

Tak zwany handel „żywym towarem”, jak utarło się wówczas mó- wić na umieszczanie kobiet w domach publicznych (najczęściej zagra- nicznych) wbrew ich woli, bardzo interesował polskich publicystów i społeczników nie tylko w okresie międzywojennym, gdy walka z nim została scentralizowana na poziomie zarówno narodowym, jak i mię- dzynarodowym

Handel kobietami na ziemiach polskich już w okresie

3

H Siemieńska, Stan walki z nierządem, Warszawa 1933, s 10, 15; W Zaleski, Z dziejów prostytucji w Warszawie, Warszawa 1927, s 5, 16 W II Rzeczypospolitej zniesiono reglamen- tację policyjną prostytucji, zmieniając obowiązujący przed wojną na terenach zaborczych system na neoreglamentację, polegającą na zamknięciu domów publicznych przy jednoczes- nym utrzymaniu nadzoru sanitarnego nad prostytutkami Należy jednak zauważyć, że na terenach byłego zaboru rosyjskiego legalne domy publiczne nie działały od 1910 roku

4

Zasady reglamentacji prostytucji opisano szeroko w rozdziale I

5

W Zaleski, op. cit., s 77; J Macko, Nierząd jako choroba społeczna, s 223–228

6

Szerzej na temat przewrotu majowego i rządów sanacji w sferze wyobrażeń o uzdro- wieniu moralnym polskiego narodu zob E Plach, The Clash of Moral Nations: Cultural Poli- tics in Piłsudski’s Poland, 1926–1935, Athens (Ohio) 2006

7

Na poziomie międzynarodowym zwalczaniem handlu zajęła się Liga Narodów

Na temat jej działalności w tym zakresie zob np P Knepper, International Criminals: The

zaborów był postrzegany jako jeden z najbardziej palących problemów społecznych, ściśle związanych z przetrwaniem narodu polskiego Kwe- stia ta zajmowała ówczesnych lekarzy, prawników, społeczników i inte- lektualistów, którzy poświęcili jej setki stron na łamach polskiej prasy codziennej i specjalistycznej Do debaty włączyli się, nie bez powodu, intelektualiści żydowscy, którzy również widzieli w handlu kobietami z ziem polskich istotny problem społeczny, a także oznakę kryzysu ów- czesnego społeczeństwa i jego zasad moralnych Podobnie jak w okresie międzywojennym, o czym świadczą wypowiedzi Macki, Zaleskiego czy Siemieńskiej, wyobrażenia o istniejącym na szeroką skalę handlu kobie- tami odgrywały określoną rolę społeczną pod zaborami Dyskurs o pro- stytucji i handlu kobietami wykształcił stopniowo mit handlu „żywym towarem”, który daleki był od rzeczywistości Rzeczywistość, ulegająca nieustannym i znacznym przemianom, była złożona i trudna do zrozu- mienia dla współczesnych; rzeczywistość, w której w wyniku industria- lizacji i migracji pojęcia, takie jak moralność, wolny wybór, zgoda, przy- mus czy zniewolenie, utraciły swoje dotychczasowe znaczenie

Mit handlu „żywym towarem”, który oddziaływał na międzywo- jennych komentatorów takich jak Siemieńska, Macko i Zaleski, oprócz przypisywania władzom zaborczym odpowiedzialności za rozkwit tego procederu na ziemiach polskich, łączył z handlem kobietami jeszcze inny element społeczny – Żydów Jako że tzw kwestia żydowska po- zostawała w centrum zainteresowania Polaków w okresie międzywojen- nym, autorzy nie omieszkali przypomnieć swoim czytelnikom o udziale społeczności żydowskiej w handlu kobietami, co miało dawać kolejny dowód na negatywne oddziaływanie tego elementu na resztę społeczeń-

League of Nations, the Traffic in Women and the Press, „Media History” 2014, vol 20, nr 4, s 400–415; idem, The Investigation into the Traffic in Women by the League of Nations: So- ciological Jurisprudence as an International Social Project, „Law and History Review” 2016, vol 34, nr 1, s 45–73; M G García, The League of Nations and the Moral Recruitment of Women, „International Review of Social History” 2012, vol 57, z S20, s 97–128;

J -M Chaumont, Le mythe de la traite des blanches: enquête sur la fabrication d’un fléau, Paris 2009; Trafficking in Women (1924–1926): The Paul Kinsie Reports for the League of Nations, t 1–2, red J -M Chaumont, M R García, P Servais, Geneva 2017 Na temat scentrali- zowanej walki z handlem kobietami w II Rzeczypospolitej zob np D Petruccelli, Pimps, Prostitutes and Policewomen: The Polish Women Police and the International Campaign against the Traffic in Women and Children between the World Wars, „Contemporary European History”

2015, vol 24 3, s 333–350

stwa polskiego Już od końca XIX wieku, wraz z nawracającymi doniesie- niami prasowymi o szerzącej się na ziemiach polskich prostytucji i coraz częstszych przypadkach handlu kobietami, wywożonymi w odległe kraje, wskazywano na odpowiedzialność ludności żydowskiej za demoralizację narodu polskiego i tragiczny los uprowadzonych polskich kobiet We- dług współczesnych to właśnie Żydom władze rosyjskie miały ułatwiać prowadzenie domów publicznych i wywożenie kobiet za granicę w celach prostytucji Popularne wśród ludności polskiej i żydowskiej kojarzenie handlu kobietami z Żydami współpracującymi z władzami zaborczymi kształtowało wyobrażenia obu grup o samym procederze handlu i jego znaczeniu polityczno-społecznym, a tym samym wpłynęło na relacje tych dwóch społeczności przed pierwszą wojną światową Aby lepiej zro- zumieć przywołany na początku międzywojenny dyskurs o walce z han- dlem kobietami, należy cofnąć się do okresu wcześniejszego – przełomu XIX i XX wieku, kiedy pojawiły się pierwsze doniesienia w tej sprawie i zainicjowano walkę z tym procederem, a wyobrażenia o związku mię- dzy władzami zaborczymi i ludnością żydowską a handlem kobietami zaczęły się kształtować Zwrócenie uwagi na źródła tych wyobrażeń na przełomie wieków jest ważne, ponieważ na ten sam okres przypada for- mowanie się wyobrażeń Polaków o Żydach jako „zagrażających obcych”, co wpłynęło na dalsze relacje polsko-żydowskie

Badacz podejmujący kwestię handlu kobietami na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku staje przed trudnym zadaniem Kilka lat temu w przyczynku do tego tematu Jolanta Sikorska-Kulesza zarysowała dylemat historyka, który stoi „między głosem prasy a milczeniem są- du”

Z jednej strony słyszymy głosy społeczników, lekarzy i publicystów, takich jak Macko, Siemieńska czy Zaleski, którzy uważali walkę z han- dlem kobietami za konieczną dla dobra społeczeństwa i przyszłości naro- du Czytamy setki doniesień prasowych o przypadkach handlu kobieta- mi, szajkach tzw handlarzy „żywym towarem” grasujących na ziemiach polskich i tragicznym losie uprowadzonych kobiet, które „gniły” w za- granicznych domach publicznych z dala od rodzinnych stron Mamy też

8

J Michlic, Poland’s Threatening Other: The Image of the Jew from 1880 to the Present, Lincoln 2006

9

J Sikorska-Kulesza, Handel kobietami z ziem polskich na przełomie XIX i XX wieku – his-

toryk między głosem prasy a milczeniem sądu, [w:] O kobietach. Studia i szkice. Wiek XIX i XX,

red J Hoff, Rzeszów 2011, s 120–137

dowody na istnienie organizacji, takich jak towarzystwa ochrony kobiet, których głównym celem było oficjalne zwalczanie handlu kobietami Z drugiej strony spotykamy się z tym, co Sikorska-Kulesza nazwała „mil- czeniem sądu” – źródła archiwalne, które powinny potwierdzić istnienie handlu kobietami na ogromną skalę oraz działalność szajek handlarzy kobietami, są stosunkowo nieliczne Nie znajdziemy w archiwach tych setek przypadków tzw handlu „żywym towarem”, o których donosili społecznicy i prasa Niemniej jednak nie powinniśmy pochopnie wycią- gać wniosków ex silentio Mamy tu bowiem do czynienia z działalnością przestępczą, więc naturalnie akta policyjne czy sądowe nie mogą w żaden sposób odzwierciedlać skali zjawiska

Policja, sądy i władze administra- cyjne sceptycznie podchodziły do powszechności istnienia handlu ko- bietami, o czym przekonane było społeczeństwo ziem polskich Zaleski i Macko wskazaliby to jako dowód, że władze zaborcze celowo ignorowa- ły ten problem Choć przypadki zgłoszone organom władzy jako handel

„żywym towarem” są stosunkowo nieliczne, nie można mówić o „milcze- niu sądu”, ponieważ odnotowane przypadki nie pozostawiają nas z ni- czym Wręcz przeciwnie, zdradzają bardzo wiele na temat tego zjawiska, ujawniając, że źródła wytworzone przez opinię publiczną mówią więcej o wyobrażeniach społecznych aniżeli o rzeczywistym istnieniu procede- ru nazywanego „handlem kobietami” Co ciekawe, w raportach rocznych organizacji założonych do walki z tym procederem także nie znajdziemy wielu przypadków tzw handlu „żywym towarem”, mimo że towarzystwa te przekonywały społeczeństwo o jego rozpowszechnieniu

Stojąc przed pytaniem o to, jak wytłumaczyć ogromne zainteresowa- nie społeczeństwa polskiego handlem kobietami, który zdaniem opinii publicznej funkcjonował na ogromną skalę i był plagą, przy jednoczes- nym braku potwierdzenia tego w źródłach zarówno organów władzy, jak i samych organizacji zwalczających proceder, zdecydowałam, że nie mogę, tak jak planowałam, napisać książki przedstawiającej na podsta- wie dostępnych źródeł z epoki rzeczywisty proceder tzw handlu „ży-

10

Choć handel kobietami per se nie był przez większość interesującego nas tu okresu

uregulowany prawnie jako przestępstwo, działalność, która składała się na to, co postrze-

gano powszechnie jako handel „żywym towarem”, tj stręczenie do prostytucji (pod prze-

mocą lub wpływem władzy mężowskiej lub rodzicielskiej), w szczególności stręczenie

nieletnich, a także wywożenie za granicę nieletnich, było karalne Więcej na ten temat

w rozdziale IV

wym towarem” na ziemiach polskich i walki z nim środowisk polskich i żydowskich Podejmując pierwszą próbę szerokiego omówienia tego tematu w języku polskim, łatwo wpaść w pułapkę, w którą wpadli inni badacze, dla których kwestia handlu kobietami była marginalna, a we- ryfikacja jego skali – nierozstrzygająca dla przedmiotu badań Zdarza się bowiem w polskiej historiografii powtarzanie za źródłami z epoki i utrzymywanie przekonania o istnieniu na przełomie XIX i XX wieku handlu „żywym towarem” na niespotykaną dotąd skalę

Prace dotyczą- ce zaabsorbowania pewnych grup czy organizacji społecznych kwestią handlu kobietami, nie badając jednak jego źródeł, także przyczyniają się do wzmocnienia obrazu przeszłości, zgodnie z którym proceder ten był tak powszechny, że ówczesne społeczeństwo polskie słusznie było nim zaalarmowane, a organizacje założone w celu jego tępienia rzeczywiście zwalczały tego typu działania

Wymienić tu należy przede wszystkim prace Anety Bołdyrew o walce z patologiami i dobroczynności w Króle- stwie Polskim oraz artykuły Piotra Gołdyna o działalności towarzystw ochrony kobiet i innych organizacji opieki społecznej nad kobietami

Antologie źródeł przywołujące doniesienia o handlu kobietami i neo- abolicjonistyczną publicystykę z ziem polskich, wśród których wspo-

11

Zob K Dormus, Problematyka wychowawczo-oświatowa w prasie kobiecej zaboru austriac- kiego w latach 1826–1918, Warszawa 2006, s 304–305; J Szady, Z pomocą kobietom upadłym.

Praca społeczna zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Lublinie w XX wieku, „Teka Komisji Historycznej – OL PAN” 2017, t 14, s 165–178

12

A Bołdyrew, Społeczeństwo Królestwa Polskiego wobec patologii społecznych w latach 1864–

1914, Łódź 2016; D Kałwa, Kobieta aktywna w Polsce międzywojennej. Dylematy środowisk kobiecych, Kraków 2001, s 71 Muszę przyznać, że sama dotąd pisałam o historii środowisk zwalczających tzw handel „żywym towarem” podobnie jak inni polscy badacze Po prze- studiowaniu źródeł archiwalnych wytworzonych przez władze, przyjrzeniu się dokładnie sprawozdaniom organizacji zwalczających proceder oraz zapoznaniu się z zagraniczną lite- raturą przedmiotu niniejsza monografia odbiega od moich poprzednich artykułów w inter- pretacji tzw handlu „żywym towarem”

13

P Gołdyn, Kobiety na pomoc kobietom: działalność towarzystw ochrony kobiet we wschodnich

województwach II Rzeczypospolitej, [w:] Kobiety na Kresach na przełomie XIX i XX wieku, red

A Dawid, J Lusek, Warszawa 2016, s 15–29; idem, Prewencyjno-edukacyjna działalność Pol-

skiego Komitetu Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi (1923–1939), „Poznańskie Zeszyty Hu-

manistyczne” 2006, t 7, s 69–77; idem, Edmund Czapliński i jego literacki wkład w walkę

z handlem kobietami i dziećmi, „Poznańskie Zeszyty Humanistyczne” 2004, t 3, s 123–130

Wśród innych zob K Chylak, Zwalczanie handlu żywym towarem w II Rzeczypospolitej. Spo-

łeczna działalność misji dworcowych na rzecz ochrony kobiet i dzieci, „Homo Politicus: rocznik

politologiczny” 2011, t 1, s 101–119

mnieć należy Drogi hańby. Piśmiennictwo polskie przełomu XIX i XX wieku o handlu „żywym towarem” pod redakcją Radosława Antonowa oraz Czego chce współczesna kobieta? Problematyka kobieca na łamach polskiej prasy w Ło- dzi przełomu XIX i XX wieku pod redakcją Marty Sikorskiej-Kowalskiej, także przyczyniają się do utrwalenia przekonania o powszechności han- dlu kobietami na ziemiach polskich

W rezultacie powstają artykuły i rozprawy, także w dziedzinach literatury czy politologii, oparte na nie- potwierdzonych źródłowo założeniach o ogromnej powszechności tego typu działań, a nawet o interesie władz zaborczych w rozpowszechnianiu handlu kobietami na ziemiach polskich

Niepodejmowanie prób zweryfikowania skali procederu i progra- mu organizacji z nim walczących ani interpretacji dyskursu wokół tzw handlu „żywym towarem” stawia polską historiografię w negatywnym świetle Podczas gdy w historiografii zachodniej od ponad dwudziestu lat bada się środowiska i ruch międzynarodowy skupione wokół wal- ki z tzw handlem „żywym towarem” pod kątem paniki moralnej czy konstrukcji mitologicznych, takie próby nie zostały podjęte przez pol- skich historyków W rezultacie historiografia polska dotycząca handlu kobietami nie dość, że jest uboga, to nie wykorzystuje w pełni metod badawczych stosowanych przy omawianiu tej kwestii na Zachodzie Największy wkład w polską historiografię handlu „żywym towarem” na ziemiach polskich wniosły prace Sikorskiej-Kuleszy, która odniosła się do tej kwestii w swojej monografii Zło tolerowane. Prostytucja w Królestwie Polskim w XIX wieku

Ta specjalistka od dziejów prostytucji w zaborze rosyjskim niestety nie podjęła się szerszego omówienia problemu Nie-

14

Drogi hańby. Piśmiennictwo polskie przełomu XIX i XX wieku o handlu „żywym towarem”, wyb i oprac R Antonów, Wrocław 2013; Czego chce współczesna kobieta? Problematyka kobieca na łamach polskiej prasy w Łodzi przełomu XIX i XX wieku, wyb i oprac M Sikorska-Kowalska, Łódź 2013

15

R Antonów, Problem prostytucji i handlu żywym towarem w Europie na przełomie XIX i XX wieku. Przegląd literatury niemieckiej i austriackiej, „Wrocławskie Studia Erazmiańskie”

2016, nr 10, s 467–481; D Dulak, Handel ludźmi w II Rzeczypospolitej Polskiej. Zarys zjawi- ska, „Poliarchia Studencko-doktoranckie czasopismo naukowe” 2016, nr 2(7), s 59–76;

A Lisak, Miłość, kobieta i małżeństwo w XIX wieku, Warszawa 2009, s 255–256; K Kusiń- ska, Handel „żywym towarem” w literaturze i filmie okresu II Rzeczypospolitej jako przykład walki z problemem kryminalnym i społecznym, niepublikowana praca magisterska, Uniwersytet War- szawski 2016

16

J Sikorska-Kulesza, Zło tolerowane. Prostytucja w Królestwie Polskim w XIX wieku, War-

szawa 2004

stety – gdyż jako jedyna podeszła do omawianej kwestii w sposób rozsąd- ny, nie biorąc jej ogromnej skali za pewnik, oraz stosownie zarysowała postulaty badawcze, które do dziś pozostają aktualne dla naukowców zajmujących się historią tego zagadnienia

Przy braku odpowiedniej polskiej historiografii w tej tematyce za podstawowe jej opracowanie do dziś może uchodzić, nieprzetłumaczona niestety na język polski, anglojęzyczna monografia Edwarda Bristowa Prostitution and Prejudice: The Jewish Fight Against White Slavery, 1870–

1939

Autor zebrał wiele cennych materiałów źródłowych, aby scharak- teryzować przestępczą działalność Żydów na arenie międzynarodowej oraz opozycję środowisk żydowskich w wielu krajach Niestety praca Bri- stowa pomija całkowicie polsko- i rosyjskojęzyczne źródła archiwalne dla interesującego nas okresu Co więcej, skupia się tylko na handlu żydow- skimi kobietami i w marginalnym stopniu omawia tę problematykę w od- niesieniu do kobiet w Europie Wschodniej, umiejscawiając przeważającą część walki z handlem w Europie Zachodniej Do pewnego stopnia naszą wiedzę na temat „bielych rabinii” (ros , białych niewolnic) uzupełniła Laurie Bernstein, poświęcając jeden rozdział narracjom o nich w swojej monografii o regulacji prostytucji w carskiej Rosji

Opracowania dotyczące prostytucji w poszczególnych regio- nach świata dotkniętych problemem handlu kobietami na przełomie XIX i XX wieku pomagają uzupełnić obraz zarysowany przez Bristowa, a także spojrzeć krytycznie na dyskurs wokół tego procederu Monogra- fia Donny J Guy o prostytucji i regulacjach jej dotyczących w Argenty- nie między drugą połową XIX wieku a okresem międzywojennym stano- wi przykład krytycznej analizy systemu reglamentacyjnego i dyskursu o prostytucji

Guy pokazuje, pod jak dużym wpływem kryminologów i higienistów podejmowane były decyzje prawodawców co do sposobu uregulowania prostytucji Autorka wyciąga wnioski na temat dyskursu wokół prostytucji w Argentynie, ale też na kontynencie europejskim, wskazując, że kobiety szukające zarobku były postrzegane jako zagro-

17

E Bristow, Prostitution and Prejudice. The Jewish Fight Against White Slavery, 1870–

1939, New York 1983

18

L Bernstein, Sonia’s Daughters: Prostitutes and Their Regulation in Imperial Russia, Berkely–Los Angeles–Oxford 1995

19

D J Guy, Sex and Danger in Buenos Aires: Prostitution, Family, and Nation in Argentina,

Lincoln–London 1990

żenie dla porządku społecznego, przetrwania rodziny oraz wartości na- rodowych i religijnych Zagrażające całemu społeczeństwu zachowanie kobiet uzasadniało wprowadzenie środków je kontrolujących, m in re- glamentacji prostytucji

W ostatnim czasie ukazała się znakomita praca Keely Stauter-Hal- sted The Devil’s Chain: Prostitution and Social Control in Partitioned Poland

, będąca zwieńczeniem wieloletnich badań historyczki nad miejscem seksualności i czystości rasy w polskim dyskursie nacjonalistycznym w Galicji i zaborze rosyjskim

Opierając się na skrupulatnej pracy Si- korskiej-Kuleszy Zło tolerowane…, Stauter-Halsted postawiła sobie za cel scharakteryzowanie zbiorowych wyobrażeń Polaków na temat rozkwi- tającej prostytucji oraz związanej z tym kwestii narodowej Dwie tezy badaczki zasługują na szczególną uwagę Utrzymuje ona, że współcześni postrzegali prostytucję przez pryzmat narodowy, widząc w kwitnącym na ziemiach polskich procederze oznakę słabości moralnej narodu W re- zultacie prostytucja martwiła polskie elity, ponieważ w ich oczach zagra- żała ona przyszłości całego narodu Zdaniem Stauter-Halsted kwestia prostytucji nie tylko wiązała się z ideą narodową, lecz także, tak jak na Zachodzie, uosabiała lęki współczesnych, wywołane ogromnymi zmiana- mi społeczno-gospodarczymi w tym okresie: urbanizacją, industrializa- cją, zwiększoną mobilnością społeczną i fizyczną Choć kwestia handlu

„żywym towarem” odgrywa nieznaczną rolę w pracy Stauter-Halsted, jej ustalenia dotyczące prostytucji oraz paniki moralnej wywołanej jej wzrostem i dyskursem wokół przemysłu seksualnego rzucają światło na wyobrażenia mieszkańców ziem polskich na omawiany temat

Wkrótce po ważnej rozprawie Stauter-Halsted ukazała się monogra- fia Nancy M Wingfield The World of Prostitution in Late Imperial Austria

, uzupełniająca obraz regulacji prostytucji w Europie Środkowo-Wschod-

20

K Stauter-Halsted, The Devil’s Chain: Prostitution and Social Control in Partitioned Poland, Ithaca–London 2015

21

Z poprzednich prac autorki w tej tematyce należy wymienić: K Stauter-Halsted, The Physician and the Fallen Woman: Medicalizing Prostitution in the Polish Lands, „Journal of the History of Sexuality” 2011, vol 20, nr 2, s 270–290; eadem, Moral Panic and the Pros- titute in Partitioned Poland: Middle-Class Respectability in Defense of the Modern Nation, „Slavic Review” 2009, vol 68, nr 3, s 557–581; K Stauter-Halsted, N M Wingfield, Introduction:

The Construction of Sexual Deviance in Late Imperial Eastern Europe, „Journal of the History of Sexuality” 2011, vol 20, nr 2, s 215–224

22

N M Wingfield, The World of Prostitution in Late Imperial Austria, Oxford 2017

niej i dyskursu wokół niej na początku XX wieku Autorka korzysta z nie- zmiernie interesujących i dotąd nieznanych źródeł archiwalnych, które pozwalają na odzyskanie głosu przez same prostytutki, powszechnie postrzegane wówczas jako ofiary handlu „żywym towarem” Wingfield, podobnie jak Stauter-Halsted, łączy panikę moralną wokół prostytucji i handlu kobietami z głębszymi lękami modernizującego się społeczeń- stwa, wywołanymi urbanizacją i emigracją

Na handel kobietami i jego recepcję społeczną wśród społeczności żydowskiej, również na ziemiach polskich, światło rzuca obszerny arty- kuł Lloyda Gartnera na temat walki angielskich środowisk żydowskich z tym procederem na przełomie XIX i XX wieku

Choć praca Gartnera nie zrewolucjonizowała stanu badań nad tzw handlem „żywym towa- rem”, stanowi ona cenny przewodnik po źródłach w językach żydow- skich Co więcej, wychodząc od migracji wschodnioeuropejskich Żydów, Gartner podkreślił bardzo istotny aspekt, mianowicie bliski związek mię- dzy tzw handlem „żywym towarem” i prostytucją a migracjami Żydów w omawianym okresie

Wartościową pozycją w historiografii handlu kobietami na przeło- mie XIX i XX wieku jest również hebrajskojęzyczna monografia Haima Avniego T’meim: sachar be-naszim be-Argentina u-be-Israel (hebr , Nieczyści:

handel kobietami w Argentynie i w Izraelu)

. Istotna dla naszych roz- ważań część pracy skupiająca się na źródłach procederu i modus operandi handlarzy na ziemiach polskich została oparta na materiałach praso- wych, beletrystyce i literaturze przedmiotu, co niewiele wnosi do stanu badań Niemniej jednak monografia Avniego stanowi cenny zbiór infor- macji o handlu kobietami pochodzących ze źródeł hispanojęzycznych Autor wszechstronnie przedstawił lokalne warunki w Argentynie, które pozwoliły na rozwinięcie się tam prosperującego przemysłu prostytucyj- nego, takie jak ustawodawstwo, wysoki odsetek imigrantów, zaburzona struktura demograficzna argentyńskiego społeczeństwa oraz trudne wa- runki na rynku pracy, w szczególności dla przyjezdnych kobiet Istot- nym źródłem informacji mogą także być argentyńskie statystyki, szeroko omawiane przez Avniego, pozwalające nam na krytyczne porównanie ob-

23

L P Gartner, Anglo-Jewry and the Jewish International Traffic in Prostitution, 1885–1914,

„AJS Review” 1982, vol 7, s 129–178

24

H Avni, T’meim: sachar be-naszim be-Argentina u-be-Israel, Tel Awiw 2009

razu tzw handlu „żywym towarem” między ziemiami polskimi i Argen- tyną z rzeczywistą skalą procederu

Niezbyt obszerna praca pod redakcją Rifata Baliego The Jews and Pro- stitution in Constantinople, 1854–1922 omawia handel kobietami prowa- dzony głównie przez Żydów z terenów Imperium Rosyjskiego między Odessą a Konstantynopolem

Bali zebrał i zaprezentował w tłuma- czeniu na angielski różnorodne źródła z epoki, które rzucają światło na ten proceder w Konstantynopolu Najbardziej wartościowe wydają się materiały proweniencji tureckiej, które są zupełnie nieznane w obiegu naukowym Dotąd bowiem nie zbadano dokładnie międzynarodowych kanałów prostytucji między Europą Wschodnią a Imperium Osmańskim, choć początkowo to właśnie konstantynopolitańskie domy publiczne, a nie te w Buenos Aires, były wskazywane w narracjach o tzw handlu

„żywym towarem” jako główne „miejsca zbytu” europejskich kobiet W ostatnich latach, na fali ponownego zainteresowania kwestią han- dlu kobietami i prostytucją, powstały także prace doktorskie poświęcone zaangażowaniu wschodnioeuropejskiej społeczności żydowskiej w ten proceder

Mir Yarfitz zbadał żydowskie kręgi handlarzy kobietami w Buenos Aires, doskonale uzupełniając obraz zarysowany kilka lat wcześniej przez Avniego Yarfitz sięgnął bowiem do statystyk policyj- nych, których analiza pozwoliła mu na zweryfikowanie powszechnego przeświadczenia o ponadproporcjonalnej liczbie kobiet żydowskich w ar- gentyńskich domach publicznych

Najmocniejszą stroną jego rozprawy doktorskiej jest szczegółowe przyjrzenie się działalności i programowi żydowskiej organizacji oficjalnie zwalczającej tzw handel „żywym to- warem” – Ezrat Naszim Podczas gdy Avni chętnie sięgał do materiałów

25

R Bali, The Jews and Prostitution in Constantinople, 1854–1922, Istanbul 2008

26

O poprzednich falach można mówić w latach 70 i wczesnych 80 XX wieku, gdy powstały prace, takie jak: E Bristow, op. cit.; L P Gartner, op. cit.; V A Mirelman, The Jewish Community versus Crime: The Case of White Slavery in Buenos Aires, „Jewish Social Studies”

1984, vol 46, nr 2, s 145–168; M Kaplan, Prostitution, Morality Crusades and Feminism:

German-Jewish Feminists and the Campaign against White Slavery, „Women’s Studies Interna- tional Forum” 1982, vol 5, z 6, s 619–627 O kolejnej fali zainteresowania – pod bardziej krytycznym kątem – tematem handlu kobietami można mówić we wczesnych latach 90 , gdy pojawiły się prace: D J Guy, op. cit. czy F Grittner, White Slavery: Myth, Ideology, and American Law, New York 1990

27

M Yarfitz, Impure Migration: Jews and Sex Work in Golden Age Argentina, New Bruns-

wick–Camden–Newark–New Jersey–London 2019

archiwalnych tej organizacji w celu przytoczenia przypadków konkret- nych kobiet, Yarfitz zwrócił uwagę na istotną rolę, jaką przypisała sobie ta organizacja w społeczności żydowskiej Argentyny Pod przykrywką zwalczania handlu „żywym towarem” Ezrat Naszim stała się strażnikiem moralności lokalnej społeczności żydowskiej oraz sprawowała kontrolę nad jej członkami i napływem nowych Badania Rachel Attwood wyka- zały, że nie była to jedyna organizacja zaangażowana w ruch zwalczający handel kobietami, która w ramach swojej działalności przyjęła rolę straż- nika moralności lokalnej społeczności

Badaczka poddała analizie dys- kurs Jewish Association for the Protection of Women and Girls, londyń- skiej organizacji stojącej na czele ruchu zwalczającego handel kobietami w Anglii, a potem na arenie międzynarodowej Czerpiąc z teorii mitu handlu „żywym towarem” wypracowanej przez Jo Doezemę, Attwood przedstawiła, jak narracje o zniewoleniu kobiet typowe dla tego mitu pozwoliły londyńskiej organizacji na uzasadnienie sprawowania kontroli nad imigracją żydowskich kobiet z Europy Wschodniej do Anglii

Obok pouczającej dysertacji Yarfitza wyjątkową pracę doktorską do- tyczącą tzw handlu „żywym towarem” złożyła na Uniwersytecie Ben- -Guriona w Beer Szewie Raisa Danishevsky W pracy zatytułowanej Jehudej Russia we-ha-sachar be-naszim ba-esor ha-riszon szel ha-mea ha-esrim (hebr , Rosyjscy Żydzi a handel kobietami w pierwszej dekadzie XX wie- ku) badaczka opracowała częściowo materiały archiwalne zgromadzone w archiwach rosyjskich (głównie w Archiwum Państwowym Federacji Rosyjskiej), potwierdzające zaangażowanie Żydów w proceder handlu kobietami, niestety całkowicie pomijając obszar Królestwa Polskiego

Należy zaznaczyć w tym miejscu, że podstawę źródłową większości po- przednich prac dotyczących handlu kobietami na przełomie XIX i XX wieku stanowiły prasa i publikacje wydane przez organizacje neoaboli- cjonistyczne i inne zaangażowane w ruch zwalczający ten proceder Źró- dła archiwalne wytworzone przez organa administracyjne, sądowe lub policyjne stanowiły dotąd znikomą część bazy źródłowej W ostatnich latach do materiałów wytworzonych przez zaborcze władze centralne

28

R Attwood, Looking Beyond ‘White Slavery’: Trafficking, the Jewish Association, and the Dangerous Politics of Migration in England, 1890–1910, „Anti-Trafficking Review” 2016, z 7, s 115–138

29

R Danishevsky, Jehudej Russia we-ha-sachar be-naszim ba-esor ha-riszon szel ha-mea

ha-esrim, niepublikowana praca doktorska, Uniwersytet Ben-Guriona, Beer Szewa 2011

sięgnęły Stauter-Halsted, Wingfield i Wilson, ograniczając jednak swo- ją kwerendę do Austro-Węgier

Brakowało podobnych badań w archi- wach rosyjskich czy też byłego zaboru rosyjskiego Danishevsky nale- ży się uznanie za wprowadzenie do obiegu naukowego nowych źródeł proweniencji rosyjskiej, które jednak nie zostały przez nią dostatecznie wykorzystane Autorka wnioskowała najwięcej z prasy, beletrystyki i pu- blikacji organizacji walczących z handlem kobietami, co zaważyło o jej postrzeganiu procederu tzw handlu „żywym towarem” jako rzeczywiste- go, rozpowszechnionego zjawiska

Wyraźnie widzimy, że od ukazania się w latach 80 książki Bristo- wa badania nad kwestią tzw handlu „żywym towarem”, w szczególności na ziemiach polskich, rozwijają się bardzo powoli Tymczasem pojawiły się prace, które zmuszają nas do zrewidowania nakreślonego przez Bri- stowa obrazu, co nieśmiało uczynili już w ostatnich latach Stauter-Hal- sted, Wingfield, Yarfitz i Attwood W wydanej w 1990 roku monografii White Slavery: Myth, Ideology, and American Law Frederick Grittner omówił narracje o zniewoleniu kobiet charakterystyczne dla dyskursu o handlu kobietami, rozpowszechnione w Stanach Zjednoczonych w erze postę- powej z lat 1900–1920

Badacz wskazał, że narracje te przyczyniły się do stworzenia mitu handlu „żywym towarem”, który służył różnym grupom reprezentującym środowiska reformatorskie Tą drogą interpre- tacyjną poszedł także Brian Donovan, autor White Slave Crusades: Race, Gender, and Anti-vice Activism, 1887–1917

Donovan również zbadał po- wszechny dyskurs wokół handlu kobietami, który pozwolił wykreować ten proceder na poważny problem społeczny w Stanach Zjednoczonych Autor nie tylko dostrzegł interes ruchów reformy w rozprzestrzenianiu narracji o zniewoleniu kobiet, lecz także wskazał na koncepcje rasy i sek- sualności zakorzenione w amerykańskim dyskursie Powiązanie tych dwóch narracji pozwoliło autorowi na twierdzenie, że dyskurs wokół procederu opierał się na lękach społeczeństwa amerykańskiego w tym

30

Wilson w Centralnym Archiwum Historycznym Ukrainy korzystała z zespołów policji i namiestnictwa (numery 146 i 152) Zarówno Stauter-Halsted, jak i Wilson korzy- stały z niedostępnych dla mnie materiałów w Landespolizeidirektion w Wiedniu, zespół Prostitution und Madchenhandels

31

F Grittner, op. cit

32

B Donovan, White Slave Crusades: Race, Gender, and Anti-vice Activism, 1887–1917,

Champaign 2006

okresie, dotyczących roli kobiet, ich seksualności oraz zmieniającego się składu rasowego społeczeństwa w wyniku masowej imigracji do Stanów Zjednoczonych

Interpretowanie handlu kobietami jako mitu, który sprzyjał misji różnych środowisk reformatorskich poprzez odwoływanie się do lęków poddanego zmianom społeczeństwa, znajduje silne poparcie teoretyczne w innych dziedzinach humanistyki, szczególnie w socjologii W latach 70 XX wieku Stanley Cohen wprowadził do obiegu naukowego pojęcie paniki moralnej, zakładające istnienie wyolbrzymionego zaniepokojenia społecznego pewnym zjawiskiem

Koncepcja ta, rozwijana następnie przez Nachmana Ben-Yehudę i Ericha Goode’a, pozwoliła na krytycz- ną analizę nie tylko samego dyskursu na temat handlu kobietami, ale i całościowego obrazu reakcji społeczeństwa, w tym grup działaczy, na doniesienia o tzw handlu „żywym towarem”

Nowe podejście do dys- kursu na temat omawianego procederu skłoniło badaczy do zadania pytań dotyczących zainteresowania społeczeństwa tą kwestią, a także zbadania odpowiedzi różnych grup na doniesienia o tzw handlu „żywym towarem” Doezema zbadała motyw handlu kobietami pojawiający się w dyskursie zachodniego społeczeństwa w początkach i końcu XX wie- ku, wskazując na wiele podobieństw w narracjach o zniewoleniu kobiet Konstrukcja kulturowego mitu handlu „żywym towarem”, której powsta- wanie omawia badaczka, wynikała, na co wskazuje także teoria paniki moralnej, z zaniepokojenia społeczeństwa, czy dotychczasowy porządek społeczny przetrwa Wychodząc poza ramy koncepcji paniki moralnej, autorka przekonująco wyjaśniła, czemu i komu służyła owa konstruk- cja Narracje o zniewoleniu kobiet wzmocniły przekonanie społeczeń- stwa o konieczności kontrolowania kobiecej seksualności Za próbę tego uznać można bez wątpienia system reglamentowanej prostytucji Okreś- lanie kobiet jako niewinnych i bezbronnych ofiar handlu ludźmi pozwo- liło zwłaszcza grupom reformatorskim na wykreowanie postaci kobiety, która potrzebuje ochrony i opieki Pod przykrywką tejże opieki organi- zacje zwalczające tzw handel „żywym towarem” dążyły do objęcia swoją

33

S Cohen, Folk Devils and Moral Panics: The Creation of the Mods and Rockers, London 1972

34

E Goode, N Ben-Yehuda, Moral Panics: The Social Construction of Deviance, Oxford

1994

kontrolą seksualności kobiet, w szczególności emigrantek

Teoria mitu handlu „żywym towarem” zwraca więc naszą uwagę nie tylko na pro- ces jego konstrukcji poprzez narracje o zniewoleniu kobiet, ale też na program organizacji i jednostek oficjalnie zaangażowanych w zwalczanie tego procederu

Pojęcia paniki moralnej i mitu handlu „żywym towarem” oraz przy- kład dany przez zachodnich badaczy pozwalają nie tylko na przemodelo- wanie naszego podejścia do badań nad handlem kobietami i prostytucją, lecz także na zrewidowanie pewnych założeń o tym procederze przy- jętych w polskiej historiografii i wyjaśnienie trudności, jakie napotyka historyk badający tę tematykę Dwa założenia panujące w polskiej hi- storiografii w szczególności wymagają ponownego sprawdzenia w świe- tle nowych badań zachodnich socjologów i historyków Bezkrytyczna analiza polskich źródeł z okresów zaborów i międzywojennego doprowa- dziła do utrwalenia przeświadczenia o ogromnej skali handlu kobietami i interesie władz rosyjskich w utrzymywaniu tego procederu na ziemiach polskich We wstępie do opublikowanej w 2003 roku antologii historycz- nych tekstów o handlu kobietami z zaboru rosyjskiego Drogi hańby oraz kolejnych artykułach Radosław Antonów powtarza typowe dla okresu międzywojennego oskarżenia pod adresem władz rosyjskich o ułatwianie handlarzom kobietami ich działalności na terenach polskich w celu mo- ralnego zniewolenia narodu polskiego:

Państwa zaborcze, szczególnie Rosja, co należy podkreślić, nie tylko umożliwiały uprawianie tego procederu przez handlarzy żywym towarem, ale również same wykorzystywały prostytucję, będącą konsekwencją handlu

„żywym towarem”, jako element inwigilacji i deprawacji narodu polskiego Naród polski na przełomie XIX i XX wieku stanął przed problemem handlu żywym towarem uprawianego na dwóch płaszczyznach: pierwszej związa- nej z działalnością organizacji przestępczych handlarzy żywym towarem na obszarze Ziem Polskich i drugiej, czyli prostytucji, a więc również w kon-

35

Pierwsza praca autorki, wprowadzająca do obiegu teorię handlu „żywym towarem”,

pojawiła się już w 2000 roku Zob J Doezema, Loose Women or Lost Women? The Re-emer-

gence of the Myth of White Slavery in Contemporary Discourses of Trafficking in Women, „Gender

Issues” 2000, vol 18, s 23–50 Wszechstronne opracowanie tematu w formie monografii

pojawiło się dopiero w 2010 roku: eadem, Sex Slaves and Discourse Masters: The Construction of

Trafficking, London–New York 2010

sekwencji działalności polegającej na handlu żywym towarem, ale wprzęg- niętej w system opanowania, deprawacji i kontroli narodu polskiego przez państwa zaborcze

Żaden badacz nie podjął dotąd próby zrewidowania tych oskarżeń przez sięgnięcie do źródeł archiwalnych wytworzonych przez same wła- dze i organa policyjne Podobne twierdzenia łączące władze rosyjskie z organizacją prostytucji lub handlu kobietami na ziemiach polskich po- jawiają się także przy omówieniach słynnego pogromu domów publicz- nych w Warszawie w 1905 roku

Nie tylko sama kwestia handlu kobietami i stosunku władz zabor- czych do tego procederu wymaga rewizji Opublikowanym dotychczas niewielkim objętościowo pracom poświęconym organizacjom założonym w celu przeciwdziałania handlowi kobietami na ziemiach polskich także brakuje krytycznego podejścia do aktywności i programu ideologiczne- go nowego ruchu abolicjonistycznego i grup walczących z tzw handlem

„żywym towarem” Piotr Gołdyn, Aneta Bołdyrew, Ewa Wiatr i Marta Sikorska-Kowalska przybliżyli działalność polskich i żydowskich insty- tucji walczących z prostytucją i handlem kobietami, ale nie poświęcili wiele uwagi programom ideologicznym tych organizacji ani ich odbioro- wi społecznemu

Ponadto pominęli miejsce niektórych z tych instytucji w międzynarodowym ruchu zwalczającym handel kobietami, co unie- możliwia zrozumienie w pełni misji tych organizacji Niestety z powodu szczątkowych i trudno dostępnych źródeł dla okresu 1900–1914 polscy badacze pomijali w swoich opracowaniach początkowy okres działalno-

36

R Antonów, op. cit., s 12 Najnowsza praca badacza pokazuje, że nadal trzyma się on tego kursu interpretacyjnego Zob R Antonów, Polskie zmagania z handlem kobietami i dziećmi na przełomie XIX i XX wieku. Wybrane zagadnienia polityczne, prawne i społeczne, „Acta Universitatis Wratislaviensis: Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2019, t 41, nr 1, s 49–81 To samo, prawdopodobnie za Antonowem, powtarza Dawid Dulak Zob D Dulak, Handel ludźmi w II Rzeczypospolitej Polskiej. Zarys zjawiska, „Poliarchia Studencko- -doktoranckie czasopismo naukowe Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2016, nr 2(7), s 59–76

37

Zob np S Kalabiński, F Tych, Czwarte Powstanie czy Pierwsza Rewolucja: Lata 1905–

1907 na ziemiach polskich, Warszawa 1976, s 166

38

M Sikorska-Kowalska, E Wiatr, Łódzkie Żydowskie Towarzystwo Ochrony Kobiet w Ło-

dzi 1914–1939, [w:] Studia z historii społeczno-gospodarczej XIX i XX wieku, t 5, red W Puś,

Łódź 2008, s 328–344

ści tych towarzystw, w wyniku czego stan badań nad nimi w okresie za- borczym jest niedostateczny

Cele pracy

Niniejsza publikacja jest próbą zrewidowania dotychczasowych usta- leń polskiej historiografii handlu kobietami na ziemiach polskich w świe- tle nowych badań i przy wykorzystaniu nowych źródeł Jej celem jest zaprezentowanie funkcjonujących na przełomie XIX i XX wieku narracji o handlu kobietami, ustalenie związku ludności żydowskiej ze zjawiskiem postrzeganym jako handel „żywym towarem”, a także scharakteryzowa- nie inicjatyw mających na celu jego zwalczanie Krytyczne podejście do publikacji z epoki, odzwierciedlających wpływ paniki moralnej na ów- czesne społeczeństwo ziem polskich, pozwoli, jak sądzę, na wyjaśnienie rozbieżności między rzeczywistą skalą i charakterem zjawiska, które wy- łaniają się ze źródeł archiwalnych, a jego obrazem przedstawianym przez prasę i promowanym przez organizacje neoabolicjonistyczne Prezenta- cja dyskursu o handlu kobietami i udziale Żydów w tym wyobrażonym procederze oraz inicjatyw wymierzonych przeciwko niemu będzie służyć omówieniu stosunków polsko-żydowskich na przełomie XIX i XX wieku W jednym ze swoich pierwszych artykułów poświęconych ba- daniom nad miejscem prostytucji w wyobrażeniach polskiego społe- czeństwa doby rozbiorowej Stauter-Halsted stwierdziła, że roli Żydów w handlu kobietami na ziemiach polskich nie poświęcono dotąd dosta- tecznej uwagi w historiografii

Od tamtej pory niewiele się zmieniło, a sama autorka w opublikowanej kilka lat później monografii The Devil’s Chain poświęciła tylko niewielki rozdział kwestii antysemickich wyobra- żeń Polaków o demoralizującym wpływie Żydów na polskie społeczeń- stwo

Niniejsza monografia jest próbą uzupełnienia tej luki w historio- grafii poprzez zarysowanie udziału Żydów w procederze postrzeganym jako handel kobietami i wyjaśnienie ich ponadproporcjonalnego zaanga- żowania w tej dziedzinie oraz zwrócenie uwagi na reakcje środowisk ży-

39

K Stauter-Halsted, Moral Panic…, s 560

40

Eadem, The Devil’s Chain...

dowskich na ziemiach polskich na to zjawisko, które marginalnie omówił już Bristow

Tym samym prezentowana praca ma za zadanie rozwinąć postępujące w ostatnich latach badania nad przestępczością żydowską Dotychczas, jeśli poruszano kwestię związku Żydów z tzw handlem „ży- wym towarem”, opierano się na popularnych narracjach, czasem anty- semickich, potwierdzających ponadproporcjonalny udział ludności ży- dowskiej w tym procederze Badający udział Żydów w handlu kobietami, m in Avni czy Danishevsky, starali się potwierdzić ich dominację, nie pytając o głębsze przyczyny tego zjawiska

Próbę wyjaśnienia wyraź- nego udziału Żydów w handlu kobietami podjął Bristow, konkludując, że antysemityzm i dyskryminacja Żydów w Europie Wschodniej zmusiły ich do podjęcia tej działalności przestępczej

Jako że interpretacja Bri- stowa, który nie miał dostępu do źródeł polskich i rosyjskich, wydaje się zarówno niewiele objaśniająca, jak i mało przekonująca, niniejsza praca ma także na celu próbę wyjaśnienia dominacji ludności żydowskiej za- równo w nielegalnej działalności na granicy, jak i prowadzeniu domów publicznych, która przyczyniła się do kojarzenia Żydów z procederem postrzeganym jako handel kobietami na ziemiach polskich Oprócz po- szukiwania przyczyn zaangażowania ludności żydowskiej w międzynaro- dową działalność polegającą na transportowaniu kobiet do zagranicznych domów publicznych zrewidowana zostanie także rola władz zaborczych w tym procederze Jako że dotąd chętnie powtarzano za źródłami z epoki oraz z okresu międzywojennego sformułowania oskarżające władze za- borcze o aktywne wspieranie tzw handlu „żywym towarem” na ziemiach polskich, wiele miejsca w niniejszej pracy poświęcono walce władz rosyj- skich, austriackich i niemieckich z tym procederem Punkt wyjścia do analizy oskarżeń z epoki wobec Żydów i państw zaborczych stanowi teza Stauter-Halsted, że problem prostytucji i wynikającego z niej handlu ko- bietami wiązał się w wyobrażeniach ludności ziem polskich z kwestią na- rodową

Obwinianie Żydów i władz zaborczych o rozprzestrzenienie się tzw handlu „żywym towarem” na ziemiach polskich niekoniecznie było więc odzwierciedleniem otaczającej Polaków rzeczywistości, lecz mogło być efektem ich wyolbrzymionych lęków o przyszłość własnego narodu

41

E Bristow, op. cit.

42

H Avni, op. cit.; R Danishevsky, op. cit.

43

E Bristow, op. cit., s 85–89

44

K Stauter-Halsted, The Devil’s Chain…

Zamierzam omówić polskie inicjatywy zwalczające tzw handel

„żywym towarem”, a transnarodowa analiza porównawcza pozwoli na umieszczenie wątku polskiego w ogólnoświatowej debacie na temat pro- stytucji i handlu kobietami Zobaczymy, jak dyskusje na temat prosty- tucji i handlu kobietami oraz panika moralna wokół tych kwestii prze- niknęły na ziemie polskie z Europy Zachodniej i znacząco oddziałały na polski dyskurs na ten temat Polskie inicjatywy zostaną umiejscowione w ogólnokrajowym ruchu abolicjonistycznym i walczącym z handlem kobietami w państwach zaborczych Zbadane zostanie, do jakiego stop- nia Polacy mogli zaangażować się w międzynarodowy ruch zwalczania handlu kobietami, gdy nie mieli własnej reprezentacji narodowej ani przedstawicielstwa w ogólnokrajowych ani międzynarodowych zgroma- dzeniach

Wreszcie niniejsza monografia ma na celu także zwrócenie uwagi pol- skich badaczy na obciążoną wieloma znaczeniami koncepcję handlu ko- bietami, która – tak jak na Zachodzie – pojawiła się również na ziemiach polskich Jak zobaczymy, rozpowszechniony handel „żywym towarem”

bliższy był mitowi aniżeli rzeczywistości Niemniej jednak, przedsta- wiając handel „żywym towarem” jako mit społeczny, nie twierdzę, że umieszczanie kobiet w zagranicznych domach publicznych wbrew ich woli w wyniku podstępu, oszustwa lub użycia przemocy, było wyłącznie fantazją współczesnych Zwiedzione lub oszukane kobiety, które znalazły się w zagranicznych domach publicznych wbrew swojej woli, na pewno istniały, jednakże stanowiły zdecydowaną mniejszość pośród tych, które uprawiały prostytucję – zarówno w kraju, jak i za granicą Analizowanie tzw handlu „żywym towarem” w kontekście mitu pozwala bowiem na dotarcie do lęków społeczeństwa, które odpowiadały za sukces i trwałość narracji o tym zjawisku Ten i inne mity odzwierciedlały lęki ówczesnego społeczeństwa w dobie wielkich przemian – industrializacji, urbanizacji, masowego wychodźstwa i rewolucji społeczno-politycznej

Mit handlu

„żywym towarem” pozwalał współczesnym na objaśnienie i zrozumienie zmieniającego się na ich oczach świata

45

Jedną z odpowiedzi na lęki współczesnych dotyczące nowoczesności był, jak za-

uważa Małgorzata Domagalska, antysemityzm Zob M Domagalska, Zatrute ziarno. Proza

antysemicka na łamach „Roli” (1883–1912), Warszawa 2015, s 8

Baza źródłowa

Chociaż niniejsza monografia skupia się na wyobrażeniach spo- łecznych o tzw handlu „żywym towarem”, materiały wytworzone przez władze i zgromadzone w archiwach stanowiły istotną bazę źródłową W trakcie przeprowadzanych przeze mnie badań Stauter-Halsted opu- blikowała wyniki swoich kwerend w archiwach austriackich, a Tracie Wilson – na Ukrainie, które rzuciły światło na powyższe kwestie w zabo- rze austriackim

Do opracowania tych zagadnień na terenie zaboru ro- syjskiego przydatne okazały się przede wszystkim archiwa warszawskie – Archiwum Główne Akt Dawnych i Archiwum Państwowe w Warszawie – gromadzące materiały generał-gubernatora warszawskiego, pomocnika warszawskiego generała-gubernatora do spraw policyjnych, żandarmerii i oberpolicmajstra Warszawy Jako że władze rosyjskie nie prowadziły scentralizowanej czy nawet zorganizowanej walki z tzw handlem „ży- wym towarem”, nie udało się dotrzeć do statystyk lub dokumentów zbierających wszystkie zgłaszane władzom przypadki handlu kobietami na terenie Królestwa Polskiego, co pozwoliłoby na stworzenie zestawie- nia liczbowego i nakreślenia skali lub charakteru procederu Naturalnie, z pewnością uznać możemy, że liczba akt dotyczących handlu „żywym towarem” nie odzwierciedla skali tego zjawiska i nie jest możliwe okreś- lenie nawet marginesu interpretacyjnego Najcenniejszych informacji dostarczyły akta zespołu Kancelarii Generał-Gubernatora Warszawskie- go dotyczące nielegalnej działalności emigracyjnej na terenie Królestwa Polskiego i innych rodzajów działalności przestępczej, w szczególności na obszarach przygranicznych Udało się dotrzeć do dziesiątek akt wska- zujących na udział ludności żydowskiej w kontrabandzie oraz przemy- cie ludzi przez prusko-rosyjską i austriacko-rosyjską granicę, co pozwa- la nam na przekonujące wyjaśnienie zaangażowania się Żydów z ziem polskich w organizowanie międzynarodowej prostytucji, która wymagała doświadczenia w nielegalnym przekraczaniu granicy Zespół Kancelarii

46

Ibidem T Wilson, Migration, Empire, and Liminality: Sex Trade in the Borderlands of Eu-

rope, „Aspasia” 2017, vol 11, s 71–96 Zarówno Stauter-Halsted, jak i Wilson dotarły do

obszernych materiałów z Archiv der Landespolizeidirektion, zespół Prostitution und Mad-

chenhandels W czasie moich kilkukrotnych wizyt w Wiedniu, z powodu utrudnionego

dostępu do archiwum, nie udało mi się przeprowadzić kwerendy w tym bogatym zespole

Generał-Gubernatora Warszawskiego, gromadzący przypadki z całego obszaru podlegającego generał-gubernatorowi, nie tylko z Warszawy, naświetliły także kwestię stosunku władz zaborczych do tzw handlu

„żywym towarem” Podobnych informacji dostarczają akta w kilku ze- społach Archiwum Państwowego w Łodzi – m in Zarządu Żandarmerii Guberni Kaliskiej, Policmajstra miasta Łodzi, Kancelarii Gubernatora Piotrkowskiego i zarządów żandarmerii powiatowej Obraz wyłaniający się z tych materiałów został uzupełniony przez kwerendę w Archiwum Państwowym Federacji Rosyjskiej, gdzie w aktach policji odnaleziono dokumenty wskazujące na zainteresowanie władz rosyjskich problemem handlu kobietami, a także na źródła ich informacji na temat tego pro- cederu

Baza źródłowa oraz literatura przedmiotu przesądziły o szerszym przedstawieniu sytuacji na ziemiach polskich pod zaborami rosyjskim i austriackim Można było posiłkować się pracami innych badaczy, któ- rzy przeprowadzili szerokie kwerendy w centralnych archiwach rosyjskich i austriackich, brak natomiast systematycznego opracowania walki z tzw handlem „żywym towarem” na terenie zaboru pruskiego W Archiwum Państwowym w Poznaniu nie zachowały się akta dotyczące walki władz lokalnych czy środowisk społecznych z tym zjawiskiem O stanie z cza- sów zaborów informują nas do pewnego stopnia źródła archiwalne z okre- su międzywojennego, w szczególności korespondencja władz lokalnych z centralnymi w Warszawie, gdy na poziomie lokalnym funkcjonowała zorganizowana sieć instytucji państwowych i społecznych, mających na celu walkę z handlem „żywym towarem” Z zachowanych akt, sprawoz- dań komitetu centralnego w Berlinie Deutsches Nationalkomitee zur Bekämpfung des internationalen Mädchenhandels oraz publikacji nie- mieckich neoabolicjonistów i innych działaczy społecznych zaangażowa- nych w walkę z handlem kobietami wydaje się wynikać, że brak wyraź- nego ośrodka walki z procederem w zaborze pruskim, jaki wyłania się z nielicznych opublikowanych źródeł, mógł być efektem nie tylko struk- tury organizacyjnej zwolenników ruchu w Cesarstwie Niemieckim, lecz także znaczenia tego regionu w zakresie tego zjawiska Istotność geografii w handlu kobietami przedstawię w rozdziale I

Jako że niniejsza praca skupia się na społecznych wyobrażeniach

procederu popularnie postrzeganego jako handel „żywym towarem”,

szeroką bazę źródłową stanowią źródła prasowe i publikacje przygoto-

wane przez organizacje walczące z handlem kobietami Jak wskazałam powyżej, podstawę źródłową monografii o handlu kobietami idealnie powinny stanowić materiały policyjne, sądowe i administracyjne Jest to tym bardziej warunek obowiązkowy, jeśli główną tezą pracy byłoby faktyczne istnienie międzynarodowego handlu „żywym towarem” na ogromną skalę Cel niniejszej monografii jest odwrotny, tj podanie w wątpliwość przyjętego powszechnie w polskiej historiografii założenia o rozpowszechnionym handlu kobietami z ziem polskich na przełomie XIX i XX wieku Z tego też względu uznałam za uzasadnione zmniejsze- nie uwagi poświęcanej źródłom policyjnym i sądowym To nie znikoma liczba przypadków handlu „żywym towarem”, które zostały odnotowane przez władze zaborcze i zachowały się w ich dokumentacji archiwalnej, zasugerowała potrzebę zmiany koncepcji niniejszego opracowania, które ma za zadanie wyjaśnić dysonans wynikający z istnienia ogromnego za- interesowania procederem ze strony ogółu przy jednoczesnym braku po- twierdzenia proporcjonalnej do niego skali handlu kobietami w źródłach archiwalnych Ponieważ mowa o działalności przestępczej odbywającej się w największej skrytości, należy przypuszczać, że wiele przypadków transportowania kobiet do zagranicznych domów publicznych wbrew ich woli umykało uwadze policji Znamienne jednak jest, że wielokrotnie w efekcie śledztwa lub obserwacji policyjnej okazywało się, że kobiety udawały się za granicę z własnej woli

Jako że działalność osób ułatwia- jących wyjazd za granicę, a niekiedy i umieszczenie w domu publicznym, postrzegana była przez opinię publiczną jako handel „żywym towarem”, a nie była kwalifikowana jako taki proceder przez organa władzy, które, jak zobaczymy, aktywnie zaangażowały się w walkę z tym wyobrażonym problemem na skalę międzynarodową, skłania do głębszej refleksji nad wyobrażeniami społecznymi i sięgnięcia do źródeł, które by je nakreśliły Publikacje prasowe i publicystyka neoabolicjonistyczna okazały się bardzo przydatne nie tylko do określenia wyobrażeń społecznych na te- mat tzw handlu „żywym towarem”, lecz także szczególnie do zarysowa- nia aktywnego stosunku wobec tej kwestii w formie ruchu wymierzonego

47

Oczywiście należy uwzględnić margines interpretacyjny przy analizowaniu wypo-

wiedzi samych kobiet, ponieważ nie zawsze znane są okoliczności składania takich oświad-

czeń W dalszej części pracy zostanie jednak wskazane, dlaczego większość z odnotowa-

nych przez prasę lub organa władzy zeznań kobiet kreowanych na ofiary handlu „żywym

towarem” wydaje się wiarygodna

przeciwko handlowi kobietami na ziemiach polskich Aby po raz pierw- szy odtworzyć wyczerpująco działalność organizacji walczących z han- dlem kobietami na ziemiach polskich, sięgnęłam przede wszystkim do prasy w językach polskim, jidysz i hebrajskim oraz publikacji w jidysz, po niemiecku i rosyjsku Dla towarzystw ochrony kobiet działających na terenie zaboru rosyjskiego dysponujemy tylko podobnymi w treści statutami towarzystw warszawskich i sekcji żydowskich w Warszawie, Białymstoku i Łodzi

Poza tym dla wszystkich towarzystw w zaborze rosyjskim posiadamy zaledwie dwa raporty sprawozdawcze, które zacho- wały się w pełnej opublikowanej wersji

Pozostałe informacje na temat działalności organizacji w Królestwie Polskim czerpać możemy ze źró- deł zachowanych w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie, w których odnotowano aktywność lwowskich śro- dowisk na rzecz walki z handlem kobietami Przestudiowano także ma- teriały innych ośrodków zwalczających tzw handel „żywym towarem”

znajdujące się w archiwach zagranicznych – w JIWO (Buenos Aires), Centralnym Archiwum Historii Narodu Żydowskiego (Jerozolima), Argentyńskiej Bibliotece Narodowej Mariana Morena (Buenos Aires), Izraelskiej Bibliotece Narodowej (Jerozolima), Rosyjskiej Bibliotece Na- rodowej (Petersburg) oraz Nowojorskiej Bibliotece Publicznej Nie bez znaczenia okazały się także sprawozdania działającego w okresie między- wojennym Polskiego Komitetu Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi, przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, które ukazują napięcia w polskim ruchu zwalczającym tzw handel „żywym towarem”, jak się wydaje, istniejące już w okresie zaborczym

Akta Komitetu rzu- cają także światło na przedwojenne lokalne struktury walki z handlem kobietami, pozwalając na uzupełnienie luk w szczególności w przypad-

48

Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Ministerstwo Opieki Społecznej (dalej: AAN, MOS), 195, Statut Białostockiego Żydowskiego Towarzystwa Ochrony Kobiet; Archiwum Państwowe w Łodzi, Łódzka Żydowska Gmina Wyznaniowa, sygn 59, k 36; Statut War- szawskiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Ochrony Kobiet, Warszawa 1901; Statut Warszawskiego Żydowskiego Towarzystwa Ochrony Kobiet, Warszawa 1904

49

Sprawozdanie z działalności Warszawskiego Żydowskiego Towarzystwa Ochrony Kobiet za rok 1908, Warszawa 1909; Sprawozdanie z Działalności Warszawskiego Chrześcijańskiego Towarzy- stwa Ochrony Kobiet z roku 1912, Warszawa 1913

50

Większość materiałów w Archiwum Akt Nowych dotyczących zwalczania handlu

kobietami znajduje się w zespołach archiwalnych Ministerstwa Opieki Społecznej i Mini-

sterstwa Spraw Zagranicznych

ku zaboru pruskiego Cenne okazały się także listy Berthy Pappenheim, feministki i czołowej żydowsko-niemieckiej działaczki ruchu zwalczają- cego handel kobietami Na początku XX wieku Pappenheim odwiedziła dwukrotnie ziemie polskie i w czasie swoich wizyt nawiązała kontakt z polskimi towarzystwami ochrony kobiet

Oprócz odtworzenia na podstawie tych różnorodnych źródeł działalności organizacji, to analiza czasopiśmiennictwa pozwoliła na określenie recepcji społecznej tych ini- cjatyw oraz stopnia zainteresowania kwestią handlu kobietami zarówno ogółu społeczeństwa, jak i różnych środowisk

Zdecydowanie łatwiejszym zadaniem od przedstawienia historii pol- skiego nowego ruchu abolicjonistycznego i zwalczającego handel „żywym towarem” okazało się poznanie działalności narodowych oddziałów bry- tyjskiej organizacji National Vigilance Association, funkcjonujących we wszystkich krajach zaborczych Do odtworzenia ich prac, a szczególnie ich relacji z polskim ruchem zwalczającym handel kobietami, posłużyły zachowane raporty z prawie całego interesującego nas okresu Raporty tych i zachodnioeuropejskich organizacji aktywnie działających na tym polu pozwoliły również na określenie miejsca polskich organizacji w mię- dzynarodowym ruchu zwalczającym handel kobietami Szczególnie cen- ne okazały się dane liczbowe załączane do części raportów, dotyczące konkretnych sfer działalności organizacji Obraz stworzony przez prasę i raporty towarzystw zwalczających handel kobietami uzupełniony zo- stał przez sprawozdania z międzynarodowych kongresów poświęconych walce z tym procederem Ta grupa źródeł pozwoliła w szczególności na ustalenie zaangażowania władz zaborczych w walkę z tzw handlem „ży- wym towarem”

Oprócz artykułów prasowych, raportów i sprawozdań organizacji sięgnęłam także do publikacji, w większości autorstwa osób związanych z nowym ruchem abolicjonistycznym bądź zwalczania tzw handlu „ży- wym towarem” Grupa źródeł składająca się z wydawnictw prasowych i publikacji powinna być jednak traktowana z wyjątkową ostrożnością, ponieważ ich autorzy znajdowali się pod wpływem paniki moralnej, na- pędzanej dodatkowo ich własnymi wypowiedziami

Przedstawione źródła oczywiście nie wyczerpują możliwej kweren- dy archiwalnej Większość materiałów wytworzonych przez żydowskie

51

B Pappenheim, Sysiphus Arbeit, Leipzig 1924

środowiska w Argentynie i zgromadzonych w JIWO w Buenos Aires oraz w Centralnym Archiwum Historii Narodu Żydowskiego w zespole Ezrat Naszim okazała się nieistotna dla poszerzenia wiedzy na temat tzw handlu „żywym towarem” na ziemiach polskich przed pierwszą woj- ną światową W niniejszej pracy nie wykorzystano również materiałów zgromadzonych w Haus-, Hof-, und Staatsarchiv w Wiedniu w zespołach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych oraz konsulatach austriackich znaj- dujących się w miejscach kluczowych w narracjach o tzw handlu „żywym towarem” – Buenos Aires czy Konstantynopolu Kwerendy nie udało się przeprowadzić w Landespolizeidirektion w Wiedniu, gdzie znajduje się obszerny zespół Prostitution und Madchenhandel, z powodu biurokra- tycznych trudności z dostępem do archiwum i jego materiałów Mate- riały dotyczące interesującej nas tematyki znajdują się także w Geheime Preußische Staatsarchiv w Berlinie, ale kwerendy w tych zbiorach nie uznano za konieczną do niniejszego wywodu, jako że dysponujemy źró- dłami drukowanymi środowisk niemieckich oraz z powodu marginalne- go znaczenia obszaru Prus w tworzeniu wyobrażeń na temat tzw handlu

„żywym towarem” oraz organizowaniu się polskich i wschodnioeuropej- skich środowisk żydowskich w walce z tym zjawiskiem

Układ pracy

Praca składa się z sześciu rozdziałów, z których każdy przedstawia

inny aspekt związany z handlem kobietami, często narzucony przez ist-

niejącą historiografię dotyczącą zjawiska Rozdział pierwszy jest ogól-

nym wprowadzeniem do zagadnienia handlu kobietami na ziemiach pol-

skich i z ziem polskich Początkowa jego część zawiera rozważania pro-

blemu wynikającego z samego nazewnictwa zjawiska handlu kobietami

W dalszej kolejności zarysowano przemiany na ziemiach polskich w XIX

wieku, które z jednej strony doprowadziły do pojawienia się między-

narodowego handlu kobietami na tym terenie, a z drugiej – do ogrom-

nego zainteresowania się tą kwestią przez wiele środowisk społecznych

– m in neoabolicjonistów i feministki W tym rozdziale przedstawiono

również geografię zjawiska wyłaniającą się z narracji współczesnych oraz

jej współistnienie z ówczesnymi migracjami W tym samym rozdziale

określono także główne sposoby działania jego organizatorów, a dokład-

nie rzecz ujmując – główne narracje o handlu kobietami znane współ- czesnym

Rozdział drugi nadaje niniejszej pracy ramy metodologiczne, przed- stawiając socjologiczną teorię paniki moralnej, która dotąd nie była chęt- nie stosowana w polskiej historiografii handlu kobietami, lecz ostatnio zyskuje popularność w badaniach nad stosunkami polsko-żydowskimi Teoria ta pozwala na wytłumaczenie ogromnego zainteresowania współ- czesnych tym procederem, ich wyolbrzymionego zaniepokojenia nim, a także głównych narracji o handlu kobietami Historyk badający handel

„żywym towarem” staje przed niełatwym zadaniem pogodzenia nie tyle danych liczbowych wyłaniających się ze źródeł archiwalnych i rapor- tów międzynarodowych organizacji, ile wyników weryfikacji procederu dokonanych przez te instytucje z obrazem procederu przedstawionym przez prasę i propagandą organizacji zwalczających handel kobietami Zastosowanie koncepcji paniki moralnej społeczeństwa ziem polskich na przełomie XIX i XX wieku ułatwia zrozumienie tych rozbieżności W tej części rozprawy skupiono się na rozpoznaniu objawów paniki moralnej wokół prostytucji i handlu kobietami, które można zauważyć wśród ludności ziem polskich – zarówno w środowiskach polskich, jak i żydowskich Porównano także, jak na rewelacje na temat tzw handlu

„żywym towarem” reagowali Polacy i Żydzi, uwzględniając oczywisty kontekst wyznaniowy – chrześcijanie i wyznawcy judaizmu oraz stara- no się odpowiedzieć na pytanie, jaki mogło to mieć wpływ na stosunki polsko-żydowskie

W pierwszych dwóch rozdziałach kilkakrotnie pojawia się istotny dla naszych rozważań wątek powszechnego łączenia ludności żydowskiej z handlem kobietami na ziemiach polskich Z tego też powodu kolejny rozdział poświęcono strukturze etnicznej głównych aktorów zjawiska postrzeganego przez opinię publiczną jako handel „żywym towarem”

Punktem wyjścia rozważań było popularne wyobrażenie o dominacji

Żydów w tym procederze i w innych sferach działalności przestępczej

W dalszej kolejności wyjaśniono, głównie na podstawie materiałów ar-

chiwalnych organów władz rosyjskich, z czego wynikać mogło to koja-

rzenie Żydów z handlem kobietami Wbrew istniejącej historiografii ży-

dowskiego handlem kobietami, która wskazywała antysemityzm i inne

formy dyskryminacji Żydów w Europie Wschodniej jako przyczyny ich

udziału w tym procederze, określono warunki społeczno-ekonomiczne