Stosunki międzynarodowe na początku XXI wieku : wybrane aspekty

na początku XXI wieku

Wybrane aspekty

Stosunki międzynarodowe na początku XXI wieku

Wybrane aspekty

Uniwersytet Śląski ◆ Katowice 2017

Redakcja naukowa Katarzyna Czornik

Tomasz Okraska

Monika Szynol

Miron Lakomy

Wstęp 7

Część I. Teoretyczne aspekty stosunków międzynarodowych Katarzyna CzorniK

Polityka zagraniczna państwa jako jedna z kategorii w nauce o stosunkach

międzynarodowych. Wybrane aspekty 13

Część II. Wybrane problemy stosunków międzynarodowych w Europie na początku XXI w.

MoniKa Szynol

Od integracji do stagnacji. Poszerzanie i pogłębianie integracji europejskiej

w ramach Unii Europejskiej w XXI w. 39

agata SawiCKa

Migracje z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej jako wyzwanie i zagrożenie

dla bezpieczeństwa Europy Zachodniej 65

DoMiniK leloneK

Wybrane przyczyny i implikacje kryzysu migracyjno-uchodźczego w skali globalnej 99 Bożena KaliSz

Strefa Schengen a zarządzanie kryzysowe Unii Europejskiej 125 BoryS gawrońSKi

Obszar euroatlantycki w strategii Federacji Rosyjskiej 143 eugeniuSz Januła

Federacja Rosyjska – potęga militarna czy fikcja 159 Sylwia DeMeDziuK

Kierunki gruzińskiej polityki zagranicznej po wojnie rosyjsko-gruzińskiej w 2008 r. 181 DawiD PuDło

Podaytońska Bośnia i Hercegowina jako przykład niestabilności na Bałkanach –

utrzymanie państwowości czy rozpad? 199

JaKuB Siotor

Nordyckie inwestycje w polskim sektorze energetycznym 217 norBert wilCzyńSKi

Zwalczanie przestępczości zorganizowanej jako jedna z form kooperacji

państw Grupy Wyszehradzkiej w XXI w. 233

toMaSz oKraSKa

Daleki Wschód w stosunkach międzynarodowych w XXI w. 251 toMaSz waśKiel

Nowa Wielka Gra, rosyjsko-chińska rywalizacja w Azji Centralnej 273 MagDalena Cyran

Indie – Bangladesz: rozwój stosunków bilateralnych

w pierwszej dekadzie XXI w. 293

BartoSz rogaCz

Modernizacja Izraelskich Sił Obronnych w kontekście konfliktu

izraelsko-palestyńskiego w XXI w. 309

Noty o Autorach 347

Summary 349

Zusammenfassung 349

Dwie pierwsze dekady XXI  w. nacechowane zostały wieloma determinantami sil- nie destabilizującymi relacje międzypaństwowe, a nawet destrukcyjnie oddziałują- cymi na kształt stosunków międzynarodowych w wymiarze regionalnym (europej- skim, bliskowschodnim, afrykańskim czy azjatyckim) i globalnym. Nowe wyzwania i zagrożenia, które pojawiły się lub szerzej uwydatniły po zamachach terrorystycz- nych dokonanych przez członków Al Kaidy 11 września 2001 r. na World Trade Cen- ter i Pentagon, implikowały, zarówno w perspektywie krótko-, jak i długotermino- wej, wieloma przeobrażeniami, w  kształcie i  charakterze powiązań bilateralnych i multilateralnych pomiędzy państwami w różnych częściach świata. W efekcie tych wydarzeń intensyfikacji uległo poczucie, jak i faktyczne zagrożenie związane z ter- roryzmem międzynarodowym i fundamentalizmem islamskim. Ataki z 11 września 2001 r. i ich rozległe skutki stały się impulsem do postrzegania areny międzynaro- dowej przez poszczególnych jej aktorów bardziej w kategoriach pola rywalizacji niż kooperacji. Nastąpiło również zwiększenie roli hard power w  polityce zagranicz- nej poszczególnych państw, a tym samym częstsze wykorzystywanie instrumentów, w których obecny jest element użycia siły zbrojnej do realizacji własnych interesów i celów w poszczególnych regionach świata. Tendencje te dotyczyły zarówno polity- ki mocarstw: Stanów Zjednoczonych (casus Iraku), Federacji Rosyjskiej (casusy Gru- zji i Ukrainy), Chińskiej Republiki Ludowej (casus Ujgurów), Francji i Wielkiej Bry- tanii (casus Libii), jak i państw mniejszych. Na początku XXI w. niezwykle istotna dla tendencji zachodzących w środowisku międzynarodowym jest również dostrze- galna ewolucja roli i pozycji organizacji międzynarodowych takich jak NATO, ONZ czy UE, a nawet, można rzec, kryzysy i konflikty interesów, które zaczynają stano- wić w coraz większym stopniu jedną z determinant ich funkcjonowania. W przypad- ku Unii Europejskiej szczególnie dotkliwy okazał się kryzys migracyjno-uchodźczy, który stanowił jedną z implikacji wydarzeń Arabskiej Wiosny, której fala przetaczała się przez region Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej począwszy od grudnia 2010 r., a stanowiła m.in. skutek polityki Zachodu wobec państw regionu i wydarzeń takich jak III wojna w Zatoce Perskiej, obalenie reżimu Muammara Kaddafi’ego w Libii czy trwająca wojna domowa w Syrii. Pojawiły się wówczas pytania o spoistość UE, soli- darność państw członkowskich, wartość i trwałość zasad, na których zostało opar- te jej funkcjonowanie, a nawet możliwość rozpadu w sytuacji postępującego brexitu.

W przypadku NATO, mającego stanowić gwarant bezpieczeństwa zarówno w obsza-

rze euroatlantyckim, jak i poza nim, również pojawiły nowe wyzwania i zagrożenia

związane m.in. z polityką Federacji Rosyjskiej na obszarze bliskiej zagranicy (Gruzji

i Ukrainy), poczuciem zagrożenia na tzw. wschodniej flance NATO i domaganiem

się zwiększenia jego obecności militarnej w tym obszarze, implikacjami Arabskiej Wiosny i niestabilnością południowego sąsiedztwa państw członkowskich Sojuszu,

powstaniem i działalnością tzw. Państwa Islamskiego na obszarze Syrii i Iraku, nasile- niem tendencji terrorystycznych w Europie Zachodniej związanych z rozwojem rady- kalnego islamu, kryzysem migracyjno-uchodźczym, czy w końcu wyborami prezy- denckimi w Stanach Zjednoczonych i odpowiedzią na pytanie o przyszłość Sojuszu Północnoatlantyckiego i jego nową rolę podczas prezydentury Donalda Trumpa (war- tość art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego).

Celem niniejszej publikacji jest zatem szeroko pojęta analiza wybranych wyzwań, zagrożeń i problemów w polityce zagranicznej wybranych państw europejskich i poza- europejskich, zarówno w relacjach dwu-, jak i wielostronnych w pierwszej i drugiej dekadzie XXI w.

Publikacja zawiera 15 artykułów, podzielonych na trzy części. Dotyczą one kolejno:

teoretycznych aspektów stosunków międzynarodowych, procesów i zjawisk zachodzą- cych w Europie na początku XXI w. oraz tendencji w stosunkach międzynarodowych, pojawiających się w pozostałych częściach globu. Autorami poszczególnych opracowań są zarówno pracownicy naukowi związani z Uniwersytetem Śląskim w Katowicach, jak i doktoranci oraz studenci reprezentujący różne ośrodki akademickie, w tym: Uni- wersytet Gdański, Wojskową Akademię Techniczną, Uniwersytet Wrocławski, Aka- demię Sztuki Wojennej czy Uniwersytet Jagielloński.

Część pierwsza została zatytułowana Teoretyczne aspekty stosunków międzynaro- dowych. Znajduje się w niej tylko jeden artykuł, autorstwa Katarzyny Czornik – Poli- tyka zagraniczna państwa jako jedna z kategorii w nauce o stosunkach międzynarodo- wych. Wybrane aspekty.

W części drugiej niniejszego zbioru, zatytułowanej Wybrane problemy stosunków międzynarodowych w Europie na początku XXI w., znajduje się dziesięć opracowań.

Są to kolejno artykuły: Moniki Szynol (Od integracji do stagnacji. Poszerzanie i pogłę- bianie integracji europejskiej w ramach Unii Europejskiej w XXI w.), Agaty Sawickiej (Migracje z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej jako wyzwanie i zagrożenie dla bez- pieczeństwa Europy Zachodniej), Dominika Lelonka (Implikacje kryzysu migracyjno- -uchodźczego w skali globalnej), Bożeny Kalisz (Strefa Schengen a zarządzanie kry- zysowe Unii Europejskiej), Borysa Gawrońskiego (Obszar euroatlantycki w strategii Federacji Rosyjskiej), Eugeniusza Januły (Federacja Rosyjska – potęga militarna czy fik- cja?), Sylwii Demedziuk (Kierunki gruzińskiej polityki zagranicznej po wojnie rosyjsko–

gruzińskiej w 2008 r.), Dawida Pudło (Podaytońska Bośnia i Hercegowina jako przykład niestabilności na Bałkanach – utrzymanie państwowości czy rozpad?), Jakuba Sioto- ra (Nordyckie inwestycje w polskim sektorze energetycznym) oraz Norberta Wilczyń- skiego (Zwalczanie przestępczości zorganizowanej jako jedna z form kooperacji państw Grupy Wyszehradzkiej w XXI w.).

Natomiast część trzecia, zatytułowana Wybrane problemy w stosunkach międzyna-

rodowych w regionach pozaeuropejskich na początku XXI w., obejmuje cztery opraco-

wania, które przygotowali: Tomasz Okraska (Daleki Wschód w stosunkach międzynaro-

dowych w XXI w.), Tomasz Waśkiel (Nowa Wielka Gra, rosyjsko – chińska rywalizacja w Azji Centralnej), Magdalena Cyran (Indie – Bangladesz: rozwój stosunków bilateral- nych w pierwszej dekadzie XXI w.) oraz Bartosz Rogacz (Modernizacja Izraelskich Sił Obronnych w kontekście konfliktu izraelsko-palestyńskiego w XXI w.).

Należy podkreślić, iż prezentowany zbiór jest inicjatywą związaną z 15-leciem funkcjonowania Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ślą- skiego w Katowicach. Stanowi on niejako podsumowanie pewnego etapu jego działal- ności oraz wpisuje się w działania na rzecz aktywizacji ogólnopolskiego studencko- -doktoranckiego ruchu naukowego, o czym świadczy zaangażowana w projekt liczba młodych badaczy reprezentujących różne ośrodki naukowe z całego kraju. Ponadto publikacja stanowi kontynuację badań prowadzonych przez pracowników Zakładu Stosunków Międzynarodowych Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uni- wersytetu Śląskiego w Katowicach. Katarzyna Czornik, autorka tekstu wprowadzają- cego, od 2012 roku pełni funkcję opiekuna Koła Naukowego Stosunków Międzyna- rodowych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach

Redaktorzy publikacji pragną złożyć wyrazy podziękowania opiekunowi naukowe- mu Panu Profesorowi Mieczysławowi Stolarczykowi za okazaną życzliwość oraz nie- zwykle cenne wsparcie merytoryczne udzielane podczas opracowywania niniejszego zbioru. Redaktorzy dziękują również Panu Profesorowi Mironowi Lakomemu z Uni- wersytetu Śląskiego w Katowicach za przygotowanie recenzji wydawniczej.

Katarzyna Czornik

Tomasz Okraska

Monika Szynol

Teoretyczne aspekty stosunków

międzynarodowych

Polityka zagraniczna państwa jako jedna z kategorii w nauce o stosunkach międzynarodowych. Wybrane aspekty

Abstract

A country’s foreign policy serves as a definiens and stimulator of the country’s activity in the international environment. It is one of the fundamental concepts used in the studies of inter- national relations as it refers to the activities of the state on the international arena and rela- tions with other states as well as with non-state participants in international relations. While still in the 19th century the foreign policy of the country was treated very narrowly and iden- tified exclusively with diplomacy, in the 20th and early 21st century the understanding of this concept was much broadened. Both in Polish and western science, many researchers in the field of international relations have thoroughly analysed and described the concept meticu- lously. It should, therefore, be pointed out that this article is purely theoretical in nature, and its aim is to attempt to synthesize and explain selected terms from the theoretical scope of international relations (a country’s foreign policy), which are commonly present in both Pol- ish and western literature on the subject.

Key words: international relations, foreign policy, security

Wstęp

Dokonując próby wskazania wiodących tendencji i zmian, które dokonały się w śro- dowisku międzynarodowym w pierwszej i drugiej dekadzie XXI w., zasadnym wyda- je się przybliżenie wiodących pojęć z zakresu teorii stosunków międzynarodowych, ze szczególnym uwzględnieniem dominujących aspektów polityki zagranicznej, któ- ra niejako pełni rolę definiens i stymulatora aktywności państwa w środowisku mię- dzynarodowym1. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego2, najważniejszy członek społeczności międzynarodowej i główny uczestnik stosunków międzynaro- dowych3 odgrywa bowiem pierwszoplanową rolę w kształtowaniu areny regionalnej i globalnej. Państwo jest najwyżej zorganizowaną grupą społeczną, której podlegają wszystkie inne małe i duże grupy społeczne, organizacje, jednostki fizyczne i praw- ne. Ponadto to właśnie państwo jest najbardziej wpływowym i dynamicznym uczest- nikiem stosunków międzynarodowych. A w końcu – to stosunki międzypaństwowe

1 T. Łoś-Nowak: Polityka zagraniczna – czym jest współcześnie?. W: Polityka zagraniczna. Aktorzy. Poten- cjały. Strategie. Red. T. Łoś-Nowak. Warszawa 2011, s. 17–20.

2 M.N. Shaw: Prawo międzynarodowe. Przeł. J.J. Gojło et al. Warszawa 2000, s. 26–30.

3 R. Bierzanek, J. Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 2003, s. 13 i 117–121; L. Anto- nowicz: Podręcznik prawa międzynarodowego. Warszawa 1994, s. 9–11.

stanowią fundament stosunków międzynarodowych. Nie można zatem pisać o ele- mentach ciągłości i zmiany w polityce zagranicznej państwa, wyzwaniach i zagro- żeniach dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w dwóch pierwszych dekadach XXI w. czy uwarunkowaniach i ewolucji ładu światowego4 bez odniesienia się (przypomnienia) i wyjaśnienia podstawowych terminów, którymi posługiwać się będą poszczególni Autorzy niniejszej pracy zbiorowej.

Należy zatem już na wstępie wskazać, iż artykuł ten ma charakter czysto teoretycz- ny, a jego celem jest próba syntezy i przybliżenia wybranych terminów z zakresu teorii stosunków międzynarodowych (polityki zagranicznej państwa), będących powszech- nie obecnymi tak w polskiej, jak i zachodniej literaturze przedmiotu.

Pojęcie polityki zagranicznej państwa

Nie można nie zgodzić się ze słowami Jacka Ziemowita Pietrasia, który pisał, iż „sym- bolami polityki zagranicznej od wieków są: dyplomata łagodnie przekonujący do swych racji oraz generał szykujący wojsko w celu wymuszenia ustępstw”5. Współczesne rozu- mienie terminu polityka zagraniczna państwa, mimo iż wydaje się brzmieć nieco ina- czej, to jednak zasadniczo skupia się na dwóch aspektach: hard power i soft power.

Hard power opiera się na zdolności do wymuszania na innym podmiocie oczeki- wanego przez dane państwo działania, poprzez wykorzystanie w polityce zagranicznej instrumentów siłowych. Soft power oznacza zdolność do oddziaływania na inne pod- mioty poprzez swoją atrakcyjność kulturową, polityczną, ekonomiczną, a zatem bez sięgania do przemocy, przymusu czy stosowania „prawa silniejszego”. Joseph S. Nye stawiał tezę, że współcześnie to właśnie soft power stała się instrumentem o wiele bar- dziej skutecznym w relacjach międzypaństwowych, a tym samym w kreowaniu i reali- zowaniu celów polityki zagranicznej państwa6.

Odnosząc się zatem do prób zdefiniowania pojęcia polityki zagranicznej, należy stwierdzić, iż na gruncie polskiej nauki, w teorii stosunków międzynarodowych, domi- nują definicje, zgodnie z którymi polityka zagraniczna państwa odzwierciedla intere- sy narodowe, rację stanu oraz interesy wewnątrzpaństwowych grup społecznych. Jak bowiem pisał Ryszard Zięba, pomiędzy polityką wewnętrzną i zagraniczną zawsze poja- wiają się sprzężenia zwrotne, co oznacza, że polityka zagraniczna funkcjonuje jako inte-

4 H. Kissinger twierdził, iż nigdy nie istniał prawdziwie globalny „porządek międzynarodowy”, zaś współ- czesny („globalny obecnie system westfalski”) zmierza do okiełznania anarchistycznej natury świata poprzez narzucenie rozległej sieci powiązań międzynarodowych oraz struktur organizacyjnych i prawnych, a także akceptowanych powszechnie sposobów rozwiązywania sporów czy prowadzenia wojen. System ten obejmuje wszystkie regiony i kultury; H. Kissinger: Porządek światowy. Przeł. M. Antosiewicz. Wołowiec 2016, s. 9–14.

5 J.Z. Pietraś: Polityka zagraniczna państwa. W: Współczesne stosunki międzynarodowe. Red. T. Łoś- -Nowak. Wrocław 1997, s. 52–53.

6 J.S. Nye Jr.: Soft Power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej?. Przeł. J. Zaborowski. Warszawa 2007, s. 34–51.

gralna, aczkolwiek specyficzna część polityki państwa, która jest realizowana w syste- mie międzynarodowym. Na treść realizowanej polityki zagranicznej wpływ wywierają zarówno elementy o charakterze wewnątrzsystemowym, jak i czynniki zewnętrzne o charakterze międzynarodowym7. Niezwykle istotną w tej materii pozostaje również definicja, którą eksponowała Teresa Łoś-Nowak, twierdząc, iż polityka zagraniczna sta- nowi „dynamiczny proces formułowania i realizacji interesów narodowych w poliar- chicznym i policentrycznym środowisku międzynarodowym”8. Jak pisała, polityka zagraniczna może oznaczać zarówno budowanie pozycji i potęgi państwa w środowisku międzynarodowym, utrzymanie status quo, „walkę o potęgę” lub „walkę o pokój”, dąże- nie do utrzymania wizerunku i prestiżu państwa, jak również stanowić wyraz dążeń imperialnych i hegemonialnych lub świadczyć o kompleksach państwa, braku doświad- czenia i arogancji wobec obowiązującego prawa, organizacji i instytucji międzynarodo- wych regulujących funkcjonowanie środowiska międzynarodowego9. Roman Kuźniar wskazywał z kolei, iż „przez politykę zagraniczną państwa należy rozumieć zorga- nizowany i skierowany na zewnątrz wysiłek państwa, podporządkowany osiąganiu jego żywotnych interesów, który wyraża się w kształtowaniu jego zewnętrznego oto- czenia (w tworzeniu i sprzyjaniu relacjom oraz sytuacjom korzystnym, zapobieganiu i usuwaniu sytuacji niekorzystnych)”10. Według Erharda Cziomera polityka zagranicz- na to proces formułowania i realizacji interesów narodowo-państwowych w stosunku do innych państw i uczestników systemu międzynarodowego”11. Zaś Janusz Stefano- wicz eksponował, że polityka zagraniczna to „proces formułowania i realizacji celów wewnątrzpaństwowych, odzwierciedlających interesy narodu i jego części składowy- ch”12. Joanna Nowiak podkreślała natomiast, że działanie podejmowane w sferze poli- tyki zagranicznej stanowi proces racjonalnego myślenia decydentów politycznych, co z kolei wywołuje konieczność postrzegania polityki zagranicznej przez pryzmat jedno- stek otrzymujących legitymizację społeczną oraz ich indywidualnych cech. Jak podkre- ślała, rozpatrując istotę polityki zagranicznej nieuchronnym jest dwupoziomowe uję- cie tego terminu. Poziom przedmiotowy oznacza szeroko rozumiane stosunki państwa ze światem zewnętrznym. Z kolei sfera podmiotowa wskazuje, iż polityka zagraniczna stanowi zbiór postępowania państwa w stosunkach międzynarodowych, warunkowa- ny zarówno czynnikami obiektywnymi, jak i subiektywnymi13.

7 R. Zięba: Uwarunkowania polityki zagranicznej. W: Wstęp do teorii polityki zagranicznej państwa. Red.

R. Zięba. Toruń 2004, s. 17.

8 T. Łoś-Nowak: Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy. Wrocław 2000, s. 192.

9 T. Łoś-Nowak: Polityka zagraniczna – czym jest współcześnie?. W: Polityka zagraniczna. Aktorzy. Poten- cjały. Strategie…, s. 17.

10 R. Kuźniar: Międzynarodowe stosunki polityczne. W: Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie. Red. E. Haliżak, R. Kuźniar. Warszawa 2001, s. 112.

11 E. Cziomer: Polityka zagraniczna państwa. W: Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych. Red.

E. Cziomer, L.W. Zyblikiewicz. Warszawa–Kraków 2001, s. 106.

12 J.Z. Pietraś wskazywał dwa modele prowadzenia polityki zagranicznej: aktywny i pasywny; J.Z. Pie- traś: Polityka zagraniczna państwa. W: Współczesne stosunki międzynarodowe…, s. 52.

13 J. Nowiak: Czym jest polityka zagraniczna?. W: Stosunki międzynarodowe…, s. 74–76.

Przybliżając wybrane definicje polityki zagranicznej państwa, powszechnie obo- wiązujące w nauce zachodniej, należy stwierdzić, iż zgodnie z ujęciem prezentowanym przez Karla W. Deutcha polityka zagraniczna to „wszelkie działanie służące zapobie- żeniu jakiejkolwiek szkodliwej aktywności (penetracji, manipulacji) obcych podmio- tów polityki. Działanie to jest zawsze ściśle powiązane z bezpieczeństwem i ochroną wartości narodowościowych, strzeżeniem wszelkiego rodzaju tajemnic, a także z roz- powszechnianiem i kreowaniem wizerunku danego państwa na forum międzynaro- dowym […]. W gestii polityki zagranicznej państwa leży ochrona jego niepodległości i bezpieczeństwa oraz interesów ekonomicznych, ze szczególnym zwróceniem uwa- gi na interesy grup najbardziej wpływowych na ogólną kondycję państwa”14. Według International Encyclopedia of Government and Politics na definicję polityki zagranicz- nej składają się dwa elementy. Są to cele narodowe i działania w ramach polityki glo- balnej. Polityka zagraniczna to zatem oficjalne plany, które rząd zaadaptował, by osią- gnąć cele w środowisku międzynarodowym15. W Encyclopedia of Violence, Peace &

Conflict podkreśla się również, iż polityki zagranicznej państwa nie można utożsamiać z pojęciem dyplomacji. Dyplomacja to bowiem z jednej strony środek służący do pro- wadzenia polityki zagranicznej oparty na porozumieniach, negocjacjach, prawie mię- dzynarodowym i innych środkach, z drugiej zaś jest to proces, poprzez który narody porozumiewają się pomiędzy sobą albo z udziałem wysłanników, albo bezpośrednio.

To sztuka prowadzenia stosunków międzynarodowych, zwłaszcza poprzez negocjacje i dialog oraz inne środki promujące pokojowe relacje pomiędzy państwami, ale tak- że instrument służący zinstytucjonalizowaniu praktyki jako klucza do fundamental- nych porozumień w ramach ewolucyjnego postępu historycznego, a także funkcjonal- nych potrzeb systemu międzynarodowego16. W tym kontekście należy pamiętać o tym, że polityka zagraniczna państwa wymaga założenia określonych celów, podczas gdy dyplomacja stanowi po prostu instrument polityki zagranicznej. To jeden ze środków służących osiągnięciu celów ustanowionych przez rząd17. Polityka zagraniczna wyma- ga jasnych publicznych oświadczeń, podczas gdy dyplomacja jest często prowadzona w sposób kurtuazyjny i zakulisowy (przy pełnym respektowaniu zasady zakazu tajnej dyplomacji)18. Polityka zagraniczna jest szczególną funkcją każdego państwa, gdyż sta- je się ona elementem szeroko pojętych relacji w ramach środowiska międzynarodowe- go, przybierając przy tym dwojaką formę: przyjacielskich lub wrogich relacji, obustron- nych korzyści lub jednostronnego wyzysku. Jej szczególne znaczenie polega również na tym, że opiera się o takie fundamentalne kwestie jak: wojna, pokój, środki finanso-

14 J. Stefanowicz: Ład międzynarodowy. Doświadczenie i przyszłość. Warszawa 1996, s. 18.

15 International Encyclopedia of Government and Politics. Accountability in U.S. Government – Machiavel- li’s Political Philosophy. Vol. 1: 1–793. Ed. F.N. Magill. London–Chicago 1996, s. 382 i 496.

16 Encyclopedia of Violence, Peace & Conflict. Vol. 1 A-E. Ed. L. Kurtz. San Diego–London–Boston–New York–Sydney–Tokio–Toronto 1999, s. 559–565.

17 W. Polk: Sąsiedzi i obcy. Podstawy stosunków międzynarodowych. Przeł. C. Cieśliński. Warszawa 2000, s. 257.

18 International Encyclopedia of Government and Politics…, s. 382 i 496.

we, bezpieczeństwo, dyplomacja i handel. Polityka zagraniczna polega zatem na per- manentnym podejmowaniu przez rząd decyzji19, w jaki sposób tworzyć ogólną struk- turę relacji z innymi państwami w środowisku międzynarodowym20.

Społeczność międzynarodową charakteryzuje zatem zarówno specyfika procesów decyzyjnych zachodzących w ramach polityki zagranicznej każdego państwa, stano- wiących rezultat pewnych sprzężeń zwrotnych, interakcji i zawieranych porozumień pomiędzy poszczególnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, jak również ogromna wieloaspektowość i skomplikowana złożoność zachodzących relacji między- narodowych21. Jest to o tyle istotne, że środowisko międzynarodowe ma charakter zde- centralizowany, poliarchiczny, zorganizowany w ujęciu horyzontalnym, co oznacza swego rodzaju anarchiczność i brak głównego ośrodka decyzyjnego przy wielu, czę- sto niezależnie od siebie funkcjonujących, centrach22.

Uwarunkowania (determinanty) polityki zagranicznej państwa

Należy wskazać, iż polityka zagraniczna państwa warunkowana jest charakterem sto- sunków międzynarodowych23 dynamicznie kształtujących się w danym przedziale

19 Christopher Hammer podkreślał, że dla decydentów politycznych, którzy stają się odpowiedzialni za kształt polityki zagranicznej państwa, niezwykle istotną rolę powinna odgrywać znajomość doświadczeń histo- rycznych, a w związku z tym umiejętność dokonywania ich interpretacji, analogii, wyciągania wniosków i per- spektywicznego myślenia; Ch. Hammer: Which Lessons Master? American Foreign Policy Decision Making In the Middle East, 1979–1987. New York 2000, s. 3.

20 International Encyclopedia of Government and Politics…, s. 382–383 i 496–497.

21 V.M. Hudson: Foreign Policy Analysis: Actor-Specific Theory and the Ground of International Rela- tions.  Źródło: https://edisciplinas.usp.br/pluginfile.php/331946/mod_resource/content/1/Hudson-2005- Foreign_Policy_Analysis.pdf (dostęp: 25.06.2017).

22 D.B. Lopes: Polyarchies, Competitive Oligarchies, or Inclusive Hegemonies? 23 Global Intergovernmen- tal Organizations Compared. “GIGA Research Programme: Power, Norms and Governance in International Relations” 2015, no. 265, February. Źródło: https://www.files.ethz.ch/isn/188183/wp265_lopes.pdf (dostęp:

25.06.2017).

23 W historii nowożytnej stosunków międzynarodowych kilkakrotnie dochodziło do kształtowania poli- tycznego ładu międzynarodowego. W 1648 r. w Europie został ustanowiony ład westfalski oparty na zasa- dzie równowagi sił. Kongres Wiedeński z 1815 r. zapoczątkował kolejny ład oparty o dyrektoriat mocarstw.

Po I wojnie światowej nowy ład międzynarodowy sankcjonował status quo, dając początek niezwykle nie- stabilnemu i krótkotrwałemu ładowi wersalskiemu. Zaś po II wojnie światowej nowy porządek międzyna- rodowy został oparty z jednej strony o koncepcję bezpieczeństwa zbiorowego w ramach ONZ, z drugiej zaś o dwublokowy podział stref wpływów (USA-ZSRR), tworząc ład bipolarny. Schyłek świata dwubiegunowe- go wprowadził do stosunków międzynarodowych zupełnie nową jakość. W  obliczu konieczności tworze- nia nowego porządku globalnego pojawiły się liczne koncepcje takie jak: Nowa Pentarchia (ład międzyna- rodowy opierałby się na 5 ośrodkach władzy: USA, Japonia, Chiny, Unia Europejska, Rosja); Pax Consortis (wizja policentryczna świata, w którym USA zrezygnuje z roli przywódcy i powróci do polityki izolacjoni- zmu); Bigemonia (Japonia jako mocarstwo gospodarcze oraz USA jako potęga militarna, polityczna i eko- nomiczna kształtowałyby na zasadzie partnerstwa arenę międzynarodową); Pax Nipponica (Japonia jako przywódca i  światowy hegemon); system unipolarny (dominacja Stanów Zjednoczonych). Słuszna okazała

czasowym24. Jak zauważał Marek Pietraś: „Środowisko międzynarodowe i wewnętrz- ne państwa wzajemnie się warunkują i wewnętrznie przenikają. Z jednej strony, śro- dowisko międzynarodowe, metaforycznie ujmując, »wlewa się« do wnętrza państwa, warunkując zachodzące w nim procesy społeczne, gospodarcze czy polityczne […].

Z drugiej strony, zjawiska i procesy wewnątrzpaństwowe, podlegając umiędzynarada- wianiu, stają się częścią funkcjonowania środowiska międzynarodowego”25. Polityka zagraniczna każdego państwa determinowana jest bowiem zespołem sił sprawczych uruchamiających jego działanie w płaszczyźnie międzynarodowej. Siły te, będące elementami środowiska polityki zagranicznej, określane są mianem uwarunkowań, czynników, wyznaczników, kontekstu, przesłanek, determinant, stymulatorów bądź też sił sprawczych, a nawet bodźców lub impulsów do działań albo zaniechań na are- nie międzynarodowej26.

Zgodnie z pojawiającą się w teorii stosunków międzynarodowych definicją, pod pojęciem wyznaczników polityki zagranicznej państwa należy rozumieć „system wza-

się ostatnia ze wskazanych koncepcji. USA w ostatnim 10-leciu XX w., tracąc głównego wroga, którego ist- nienie determinowało przez dziesięciolecia amerykańską politykę zagraniczną, stały się jednocześnie jedy- nym, „samotnym supermocarstwem” (hipermocarstwem) i  światowym przywódcą (a  nawet hegemonem).

Zaczęła wówczas dominować koncepcja, że ład pozimnowojenny przybrał charakter ładu jednobiegunowe- go z jedynym supermocarstwem – USA. Początek XXI w. wskazuje na odchodzenie od modelu jednobiegu- nowego w kierunku wielobiegunowości (chociażby poprzez pojawienie się grupy BRICS – Brazylia, Rosja, Indie, Chiny, RPA), aczkolwiek dominującą siłą wciąż pozostają Stany Zjednoczone; Encyclopedia of Vio- lence, Peace & Conflict. Vol. 2: F-Pe. Ed. L. Kurtz. San Diego–London–Boston–New York–Sydney–Tokio–

Toronto 1999, s. 242–245; W. Malendowski: Nowy ład międzynarodowy. W: Stosunki międzynarodowe. Red.

W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz. Wrocław 2000, s. 589–598; A. Bógdał-Brzezinska: Ład międzynaro- dowy w perspektywie historycznej. Od XVIII do XX w. – próba rekapitulacji. W: Tendencje i procesy rozwo- jowe współczesnych stosunków międzynarodowych. Red. M.F. Gawrycki et al. Warszawa 2016, s. 639–650;

S.P. Huntington: The lonely superpower. „Foreign Affairs” 1999, vol. 78, no. 2. March/April. Źródło: https://

www.foreignaffairs.com/articles/united-states/1999-03-01/lonely-superpower (dostęp: 23.06.2017); J. Parlsot:

The BRICS and American Global Power. Źródło: https://intpolicydigest.org/2015/11/05/the-brics-and-ameri- can-global-power (dostęp: 27.06.2017); S. Bieleń: Ład hegemoniczny w XXI wieku. W: Tendencje i procesy rozwojowe współczesnych stosunków…, s. 651–662.

24 Należy zauważyć, iż obok koncepcji nowego ładu światowego pojawił się również pogląd Zygmunta Baumana o nowym nieładzie światowym, który miała charakteryzować płynność układów, a także niejasność i tymczasowość wszelkich rozwiązań społeczno-politycznych. Warto również dodać, iż Katarzyna Żukrow- ska pisała z kolei o systemie bezbiegunowym jako kategorii, która najlepiej miała charakteryzować układ sił i wzajemnych powiązań w dobie globalizacji; K. Żukrowska: Globalizacja jako warunek zmieniający deter- minanty kształtowania się systemu bezpieczeństwa. W: Raport o bezpieczeństwie 2000. Red. E. Cziomer. Kra- ków 2001, s. 34–37; R. Artymiuk: Polityka globalna – uwarunkowania i dylematy. W: Globalopolis. Kosmiczna wioska. Szanse i zagrożenia. Red. R. Borkowski. Warszawa 2003, s. 68–69; P. Mikiewicz: Zagrożenia, kon- flikty i mnogie oblicza globalizacji. W: Wkraczając w XXI wiek – między globalizacją a zróżnicowaniem. Red.

E. Stadtmüller. Wrocław 2003, s. 19–22.

25 M. Pietraś: Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych. W: Międzynarodowe stosun- ki polityczne. Red. M. Pietraś. Lublin 2006, s. 19–21.

26 Zdaniem Ryszarda Zięby najszersze z wyżej wskazanych określeń, a zarazem najbardziej pożądane, to uwarunkowania polityki zagranicznej państwa; R. Zięba: Uwarunkowania polityki zagranicznej państwa. W:

Wstęp do teorii polityki…, s. 17–35.

jemnie warunkujących się przesłanek, powodujących określony skutek i wystarczają- cych, aby dany skutek wystąpił”27. Cechą charakterystyczną wyznaczników polityki zagranicznej jest to, iż mają one zawsze charakter zmienny w czasie i zawsze wystę- pują w ścisłej współzależności ze sobą, a także decydują o treściach, doborze celów i instrumentów w realizacji polityki zagranicznej państwa28.

Próbując w sposób niezwykle syntetyczny przybliżyć, jakie elementy składają się na całokształt determinant polityki zagranicznej państwa, należy już na wstępie wska- zać na ogromną różnorodność klasyfikacji. W polskiej literaturze przedmiotu moż- na (m.in.) spotkać się z różnymi klasyfikacjami wyżej wskazanej kategorii. Erhard Cziomer wymienił cztery zasadnicze grupy wyznaczników: obiektywne – istniejące niezależnie od stanu działalności i wartościowania decydentów politycznych; subiek- tywne – zależne od działalności decydentów, odzwierciedlające ich własne oceny i pre- ferencje; wewnętrzne – uwzględniające i odzwierciedlające wewnątrzpaństwowe inte- resy w stosunku do środowiska międzynarodowego, ze szczególnym wskazaniem racji stanu, a także uwzględniające określone czynniki, interesy i przesłanki wewnętrz- ne państwa; zewnętrzne (międzynarodowe) – odzwierciedlające wpływ środowiska międzynarodowego i otoczenia na politykę zagraniczną państwa.

Wyznaczniki wewnętrzne obiektywne odnoszą się przede wszystkim do środo- wiska geopolitycznego państwa (położenia, rzeźby terenu, klimatu, zasobów natural- nych), jego potencjału demograficznego (liczby ludności, struktury wieku, gęstości zaludnienia, tempa przyrostu naturalnego, skali migracji, składu narodowościowe- go), potencjału ekonomicznego (wielkości PKB, siły waluty, stopnia powiązań ekono- micznych z innymi państwami), postępu naukowo-technicznego i siły militarnej oraz systemu społeczno-politycznego (podziału administracyjnego kraju, praw i obowiąz- ków obywateli, funkcjonowania mediów i opinii publicznej, wpływu elit politycznych i grup nacisku, systemu partyjnego, struktury społeczno-zawodowej).

Wyznaczniki wewnętrzne subiektywne obejmują percepcję środowiska między- narodowego, a  zatem postrzeganie, zarówno przez elity rządzące, jak i  społeczeń- stwo danego państwa, innych uczestników stosunków międzynarodowych. Szcze- gólną rolę odgrywają w tym przypadku kultura i tradycja historyczna, dominujące w społeczeństwie ideologia, religia, poglądy polityczne, system przekonań i świado- mość polityczna oraz wpływ stereotypów. Wśród tej grupy wyznaczników istotne są również: formułowanie wizji i strategii polityki zagranicznej (stopień poparcia spo- łecznego i  consensusu wśród polityków dla ich powstania i  realizacji), rola wybit- nych jednostek (stopień autorytetu i zakres posiadanej władzy), a także jakość służ- by zagranicznej.

Z kolei wśród wyznaczników zewnętrznych obiektywnych wyróżnia się: ewolu- cję otoczenia zewnętrznego (procesy integracyjne i globalizacyjne, rozpad państw czy też upadek systemów), pozycję państwa w systemie stosunków i ról międzyna-

27 J.Z. Pietraś: Polityka zagraniczna państwa…, s. 55; E. Cziomer: Polityka zagraniczna państwa… s. 108.

28 R. Kuźniar: Międzynarodowe stosunki polityczne. W: Stosunki międzynarodowe…, s. 113–115.

rodowych (w zależności od tego, czy pozycja państwa jest centralna, kluczowa, czy peryferyjna, a także czy jest to mocarstwo, państwo średnie, małe, czy mini państwo), charakter umów i zobowiązań prawno-międzynarodowych (stopień przestrzegania norm prawa międzynarodowego, jak również partycypacja w sojuszach, organizacjach międzynarodowych i regionalnych oraz zobowiązania w ramach zawartych umów dwu- i wielostronnych).

Ostatnią grupę stanowią wyznaczniki zewnętrzne subiektywne, do których zali- czają się: międzynarodowa percepcja, czyli postrzeganie danego państwa przez innych uczestników stosunków międzynarodowych, koncepcje polityki zagranicznej i dok- tryny wojskowe innych państw, a także ich aktywność dyplomatyczna (deklarowa- na i rzeczywista)29.

Jacek Ziemowit Pietraś wyróżniał 10 grup wyznaczników, z których pięciu przypi- sał charakter wewnętrzny, a pozostałym zewnętrzny. Jednakże w podziale tym dostrze- galna jest ogromna dysproporcja, jako że aż dziewięć ze wskazanych ma wymiar obiektywny, a tylko jedna subiektywny. Obiektywny wymiar posiadają wyznaczni- ki: materialno-społeczne, aksjologiczne, demograficzne, geopolityczne, subiektywne, strukturalne, funkcjonalne, podmiotowo-strukturalne, podmiotowo-funkcjonalne, zaś subiektywny – tylko potencjał polityczny30.

Z  kolei Ryszard Zięba twierdził, iż dokonując analizy uwarunkowań polityki zagranicznej danego państwa, a biorąc za punkt wyjścia tezę, iż „polityka zagraniczna stanowi publiczną działalność celową państwa skierowaną na środowisko międzyna- rodowe”, prymat należy przyznać uwarunkowaniom wewnętrznym przed zewnętrz- nymi, a w każdej z tych grup obiektywnym przed subiektywnymi. Do uwarunkowań wewnętrznych obiektywnych zaliczył 4 elementy: środowisko geograficzne państwa, potencjał demograficzny, potencjał gospodarczy i naukowo-techniczny system spo- łeczno-polityczny. Z kolei wśród uwarunkowań wewnętrznych subiektywnych wska- zał 3 zasadnicze: percepcję środowiska międzynarodowego przez własne społeczeń- stwo i państwo oraz postawy społeczne wobec innych państw i narodów; koncepcje polityki zagranicznej; jakość oraz aktywność własnej służby wojskowej. Jako uwa- runkowania zewnętrzne (międzynarodowe) obiektywne wyeksponował: trendy ewo- lucji najbliższego danemu państwu środowiska międzynarodowego; pozycję państwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych; strukturę i zasięg umownych powią- zań międzynarodowych państwa; obowiązujące prawo międzynarodowe. Do ostat- niej grupy uwarunkowań zewnętrznych subiektywnych wpisał zaś: międzynarodo- wą percepcję danego państwa i narodu; oczekiwania i wymagania stawiane danemu państwu przez inne państwa; koncepcje polityki zagranicznej innych państw; a tak- że jakość oraz aktywność służby zagranicznej i dyplomacji innych państw31.

29 Wyznaczniki obiektywne i subiektywne występują zarówno w aspekcie wewnętrznym, jak i zewnętrz- nym; E. Cziomer: Polityka zagraniczna państwa. W: Zarys współczesnych…, s. 108–113.

30 J.Z. Pietraś: Polityka zagraniczna państwa…, s. 56–60.

31 R. Zięba: Uwarunkowania polityki zagranicznej państwa. W: Wstęp do teorii polityki…, s. 17–35.

Ryszard Zięba proponował klasyfikację zbliżoną do klasyfikacji Józefa Kukułki, który podzielił uwarunkowania na: wewnętrzne obiektywne (ukształtowanie geogra- ficzne państwa, potencjały ludnościowy i gospodarczo-techniczny, system społecz- no-polityczny); wewnętrzne subiektywne (koncepcje polityki zagranicznej państwa, historyczne motywacje, bieżące postawy społeczne wobec innych narodów, jakość i aktywność dyplomacji); zewnętrzne obiektywne (tendencje ewolucji środowiska międzynarodowego danego państwa, jego pozycja w stosunkach międzynarodowych i międzynarodowym podziale pracy, struktura, zasięg i jakość jego umownych powią- zań międzynarodowych); zewnętrzne subiektywne (koncepcje polityki zagranicznej innych państw, obce stereotypy ocen danego państwa, prestiż i atrakcyjność mię- dzynarodowa państwa, stawiane państwu wymagania i oczekiwania oraz aktywność dyplomacji innych państw)32.

Ciekawe ujęcie zaproponowała również Teresa Łoś-Nowak, która podzieliła wyznaczniki polityki zagranicznej państwa na następujące kategorie: wyznaczniki wewnątrzpaństwowe – obejmujące swym zasięgiem środowisko geograficzne pań- stwa, jego wielkość terytorialną, posiadany potencjał, strukturę ludności, system poli- tyczny, jak również mechanizmy i zasady współpracy wewnątrz struktur decyzyjnych oraz wyznaczniki międzynarodowe – dotyczące sfery środowiska międzynarodowe- go (zewnętrznego państwa). Do tak przedstawionej klasyfikacji dodała również odpo- wiednio podział na wyznaczniki o charakterze obiektywnym i subiektywnym33. Jak podkreślała, „skuteczność państwa w działaniu na arenie międzynarodowej, a zatem również w prowadzeniu polityki zagranicznej, nie zależy wyłącznie od posiadania dużego potencjału militarnego, ale od umiejętnego wykorzystania innych czynników związanych z kategoriami potęgi i wpływu. Efektywność polityki zagranicznej uzależ- niona jest zatem w dużym stopniu od determinant takich jak wiedza polityków o ota- czającym świecie, ich doświadczenie i otwartość na zmiany”34.

Również Roman Kuźniar dokonał podziału uwarunkowań polityki zagranicznej państwa na dwie zasadnicze kategorie: obiektywne i subiektywne. Wśród uwarun- kowań obiektywnych wymienił: czynnik terytorialny (środowisko geograficzne pań- stwa oraz jego wielkość, przebieg granic, sąsiedztwo); czynnik ludnościowy (potencjał, strukturę narodowościową, gęstość zaludnienia, procesy starzenia się społeczeństw);

czynnik ekonomiczny (potencjał gospodarczy, bogactwa naturalne, poziom rozwoju, zaawansowanie technologiczne, typ ustroju i polityki gospodarczej, inwestycje i han- del zagraniczny, przynależność do określonych ugrupowań gospodarczych); czynnik militarny (możliwości obronne i ekspansywne państwa); czynnik ustrojowy (szcze- gólnie istotny w okresie zimnej wojny, co owocowało polaryzacją świata przy bezpre- cedensowej jedności i solidarności postrzegania celów i kierunków polityki zagra-

32 J. Kukułka: Problemy polityki zagranicznej państw i współczesnych stosunków międzynarodowych. W:

Zmienność i instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych. Warszawa 1988, s. 153.

33 T. Łoś-Nowak: Stosunki międzynarodowe. Teorie – systemy – uczestnicy…, s. 193.

34 T. Łoś-Nowak: Polityka zagraniczna – stałe i zmienne komponenty procesu formułowania i realizacji.

W: Polityka zagraniczna. Aktorzy. Potencjały. Strategi…, s. 47–48.

nicznej); czynniki kulturowe i religijne. Z kolei wśród uwarunkowań subiektywnych wskazał: koncepcje i doktryny polityki zagranicznej; świadomość społeczną; zjawi- ska percepcji i mispercepcji, a także czynnik osobowościowy35.

Nieco odmienne podejście do klasyfikacji wyznaczników polityki zagranicznej państwa zaprezentowała Joanna Nowiak, która za najbardziej właściwe uznała przy- jęcie elastycznego, a nawet egalitarnego ujęcia determinant. Autorka opowiadała się za niefaworyzowaniem żadnego z czynników, co powinno umożliwiać równorzędne potraktowanie uwarunkowań takich jak: środowisko geograficzne, czynnik przestrze- ni, czynnik terytorialny, położenie geopolityczne, integralność terytorialną państw, czynnik ludnościowy, czynniki strukturalne, siłę militarną państwa, czynnik eko- nomiczny, tożsamość kulturowa oraz czynnik ustrojowy36.

Ciekawe ujęcie zaprezentował również Andrzej Czarnocki. Pisząc o siłach spraw- czych determinujących politykę zagraniczną państwa, wymienił dwie grupy tego rodzaju sił. Pierwszą określił mianem uwarunkowań „tradycyjnych”, do których zali- czył: czynniki geograficzne i geopolityczne; czynniki demograficzne; czynniki eko- nomiczne; czynniki kulturowe i ideologiczne (w tym kulturowo-cywilizacyjne, ide- ologiczne oraz etniczno-narodowe); jak również prawo międzynarodowe. Drugiej grupie sił sprawczych nadał miano „dynamizujących”. Wśród tej grupy wskazał tyl- ko trzy zasadnicze: rozwój nauki i techniki; czynnik ekologiczny oraz globalizację37.

Nieco inne, ale warte  zasygnalizowania, jest również ujęcie, które zaprezento- wała Jolanta Bryła. Wyróżniła bowiem cztery kryteria, według których dokona- ła poszczególnych klasyfikacji. Zgodnie z kryterium czasowym, określającym rela- cje pomiędzy przeszłością, teraźniejszością i  przyszłością, podzieliła wyznaczniki polityki zagranicznej państwa na: historyczne, aktualne i potencjalne. Według kry- terium przestrzennego, czynniki sklasyfikowała jako: narodowe (państwowe) oraz międzynarodowe (pozanarodowe), które z  kolei podzieliła na lokalne, regionalne, kontynentalne i globalne. Przyjęcie trzeciego kryterium, strukturalnego, pozwoliło jej na wyróżnienie czynników obiektywnych (materialnych, rzeczywistych), wśród których dominujące pozostają siły naturalne (człowiek, klimat, obszar, środowisko, zasoby naturalne) oraz czynników subiektywnych (moralnych, świadomościowych) obejmujących poglądy, doktryny, koncepcje, idee, programy polityczne oraz religie.

Ostatnie, czwarte kryterium dynamiki i intensywności oddziaływań zostało skupio- ne wokół wyodrębnienia dwóch współzależnych czynników warunkujących z jednej strony procesy oddziaływań międzynarodowych, a z drugiej – czynniki realizujące te procesy. Pierwsze wywiera tylko pośredni wpływ, gdyż buduje zaledwie przesłan- ki i determinuje procesy działań i oddziaływań podmiotów stosunków międzynaro- dowych. Zalicza się do nich uwarunkowania geograficzne, demograficzne, narodowe, ideologiczne oraz religijne. Drugie zaś wywierają bezpośredni wpływ, co umożliwia

35 R. Kuźniar: Międzynarodowe stosunki polityczne. W: Stosunki międzynarodowe…, s. 113–115.

36 J. Nowiak: Czym jest polityka zagraniczna?. W: Stosunki międzynarodowe…, s. 76–83.

37 A. Czarnocki: Czynniki międzynarodowe stosunków politycznych. W: Międzynarodowe stosunki poli- tyczne…, s. 44–60.

im inicjowanie i organizowanie tych procesów oraz utrzymywanie kontroli nad ich realizacją. Należą tutaj uwarunkowania ekonomiczno-techniczne, militarne, organi- zacyjno-społeczne oraz osobowościowe38.

Reasumując kwestie teoretyczne związane z determinantami polityki zagranicz- nej państwa, warto wskazać również, iż zgodnie z definicją zaprezentowaną w Inter- national Encyclopedia of Government and Politics, za czynniki (factors), które oddzia- łują na politykę zagraniczną każdego państwa należy uznać: położenie geograficzne państwa, siłę państwa w ramach systemu międzynarodowego, jego historię (zwłasz- cza doświadczenia związane z kategoriami inwazji i okupacji), dominującą ideologię, dostęp do ważnych źródeł surowcowych, poziom życia i zdrowia obywateli39. Z kolei Carlo Jean stwierdził, iż „na określenie interesów narodowych każdego państwa wpły- wają: jego historia, geografia, kultura, wewnętrzny porządek polityczny, gospodarka, system polityczny, religia […]”. Jak eksponował, „wywierają one wpływ, ale nie deter- minują. Ich wybór ma zawsze charakter polityczny, a tym samym woluntarystyczny i dokonuje się pomiędzy opcjami, na które pozwala stopień posiadanej siły oraz rela- cje z aktorami, którzy realizują cele z nimi sprzeczne”40.

Pojęcie racji stanu

Polityka zagraniczna państwa przybiera szczególną postać jako racja stanu41. Pojęcie racji stanu jest nierozerwalnie związane z kwestiami dotyczącymi interesów i celów w  polityce zagranicznej państwa, które mają charakter zmienny, ale dominujący i bezwzględnie obowiązujący w danym czasie, jako że wynikają z fundamentalnych potrzeb związanych z przetrwaniem i istnieniem państwa na arenie międzynarodo- wej, a także realizacją fundamentalnych założeń przyjętych przez danych decyden- tów politycznych (w zależności od czasu i aktualnie obowiązującej sytuacji politycz- nej i międzynarodowej).

Zgodnie z jedną ze starszych definicji obecnych w polskiej nauce o stosunkach międzynarodowych „racja stanu oznacza wzgląd na dobro państwa, pierwszeństwo interesów państwa przed innymi normami, dążenie do silnego, scentralizowanego państwa”42. Zdaniem Eugeniusza Sadowskiego racja stanu jest zdolnością do perma- nentnego i efektywnego kojarzenia, realizacji i obrony w działaniach państwa tych interesów, które są rzeczywiście ważne w ocenie klasy politycznej dla całego narodu.

Zasadnicze znaczenie dla procesu praktycznej realizacji racji stanu w polityce zagra- nicznej stanowi dostrzeżenie i eksponowanie dwóch splatających się ze sobą uwarunko- wań, mianowicie determinant narodowych (ogólnodemokratycznych) i sojuszniczych

38 J. Bryła: Czynniki kształtujące stosunki międzynarodowe. W: Stosunki międzynarodowe…, s. 25–36.

39 International Encyclopedia of Government and Politics…Vol. 1…, s. 497.

40 Por. C. Jean: Geopolityka. Przeł. T. Orłowski, J. Pawłowska. Wrocław 2003, s. 102.

41 J. Kukułka: Teoria stosunków międzynarodowych. Warszawa 2000, s. 123–132.

42 E.J. Osmańczyk: Encyklopedia spraw międzynarodowych i ONZ. Warszawa 1974, s. 3001.

(solidarnościowo-międzynarodowych)43. Jak pisał Janusz Stefanowicz, racja stanu współcześnie nadal stanowi odzwierciedlenie interesów egzystencjalnych poszcze- gólnych państw. Jest to niewątpliwie kategoria zmienna, zależna od uwarunkowań politycznych, historycznych czy ideologicznych. O ile bowiem niezmienne pozostają wartości takie jak niepodległość czy suwerenność, to jednak sposób ich zagwarantowa- nia może ulec zmianie wraz ze zmianą celów i interesów poszczególnych decydentów sceny politycznej państwa44. Warto przy tym podkreślić, iż racja stanu, mimo iż bywa intuicyjnie wyczuwana przez wspólnotę narodową, to jednak nie mieści się w ramach żadnej ścisłej analizy treściowej. „Pozostaje ona abstrakcją, dopóki nie zostanie zin- terpretowana przez rządzących, którzy przekształcają ją w zasady polityki zagranicz- nej. Podobnie, choć już w mniejszym stopniu, wybór, a przede wszystkim wykład- nia poszczególnych interesów dokonywana jest hic et nunc przez decydentów”45. Tym samym zasadne jest uzupełnienie, że w niektórych sytuacjach nie własna racja stanu danego państwa, ale zmieniające się konstelacje międzynarodowe i naciski zewnętrzne zmuszają państwo do określonych zachowań, a nawet swego rodzaju uległości w reali- zacji polityki zagranicznej46.

Należy zatem dodać, iż racja stanu wypełnia względem polityki zagranicznej pań- stwa wiele funkcji47, by wskazać tylko na: dyrektywną, integrującą, wartościującą czy mobilizującą. Pomiędzy polityką zagraniczną a racją stanu następuje swego rodza- ju sprzężenie zwrotne. Racja stanu poprzez swoją zmienność wpływa dynamizująco i mobilizująco na politykę zagraniczną państwa i odwrotnie. Jeżeli zatem następuje aktywizacja działalności zewnętrznej państwa, wywołuje to zazwyczaj sytuację, w któ- rej na nowo następuje odczytywanie i definiowanie interesu narodowego48.

Interesy i cele w polityce zagranicznej państwa

Polityka zagraniczna państwa jest działalnością celową. Cele są jednym z elemen- tów ukierunkowujących działania polityki zagranicznej państwa, które zmierzają

43 E. Sadowski: Racja stanu w polityce zagranicznej państwa. W: Wstęp do teorii polityki zagranicznej pań- stwa. Red. R. Zięba. Toruń 2004, s. 142–143.

44 I. Grabowska-Lipińska, J. Stefanowicz: Interes narodowy i racja stanu: definicje, postrzeganie, reali- zacja. W: Między tożsamością i wspólnotą. Współczesne wyznaczniki polityki zagranicznej państw europejskich.

Red. J. Stefanowicz. Warszawa 1996, s. 18–21.

45 J. Stefanowicz: Ład międzynarodowy…, s. 55.

46 Por. E. Cziomer: Polityka zagraniczna państwa. W: Zarys współczesnych stosunków…, s. 107.

47 Christopher Hammer powołując się na typologię czynników, które powinni uwzględniać decydenci polityczni, biorąc pod uwagę interes narodowy i rację stanu, dokonaną przez Yuena Foonga Khonga, wymie- niał kolejno: konieczność określenia natury bieżącej sytuacji; oszacowanie ryzyka zaangażowania; zapewnienie możliwości politycznych zaleceń; przewidywanie prawdopodobieństwa sukcesu politycznych zaleceń; oszaco- wanie moralnej racji politycznych zaleceń; zapewnienie ostrzeżeń kojarzonych z pewnymi opcjami politycz- nymi; Ch. Hammer: Which Lessons Master? American Foreign Policy…, s. 6.

48 R. Zenderowski: Stosunki Międzynarodowe. Vademecum. Wrocław 2006, s. 470.

do zaspokojenia potrzeb i interesów wyartykułowanych w jego systemie wewnętrz- nym, a związanych z uczestnictwem państwa w określonym środowisku międzyna- rodowym. Cele należy pojmować jako pochodną interesów, zaś interesy jako pochod- ną potrzeb. Pomiędzy interesami a celami w polityce zagranicznej państwa zachodzi zatem nierozerwalna relacja. O ile jednak interesy państwa stanowią kategorię trud- no definiowalną i mogą pozostawać niesprecyzowane, o tyle cele polityki zagranicznej wymagają precyzyjnego wyartykułowania. Ryszard Zięba przedstawiając wielopłasz- czyznowe sprzężenia na linii interes – cel, konstatuje, iż „[…] pierwotne są potrzeby, które wyartykułowane i przystosowane do realizacji stają się interesami uczestników stosunków międzynarodowych. Na podstawie tych interesów ośrodek decyzyjny for- mułuje cele, które stają się następnie bodźcami do podejmowania przez państwo dzia- łań na forum międzynarodowym”49.

W teorii stosunków międzynarodowych interes stanowi zatem pożądany stan rze- czywistości międzynarodowej, dla osiągnięcia którego uczestnicy stosunków między- narodowych podejmują działania zawsze skierowane na zewnątrz oraz mobilizują w tym celu wszelkie środki50. Syntetyzując zatem pojęcia związane z interesami i cela- mi polityki zagranicznej, należy rozpocząć od wskazania niejako nadrzędnej katego- rii, którą stanowi interes narodowy (national interest)51. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż na jego strukturę składają się trzy komponenty: element historycz- ny (świadomość narodowa); element ekonomiczny (poziom rozwoju i poczucie bez- pieczeństwa obywateli); element polityczny (instytucje związane z systemem władzy).

Interes narodowy definiowany jest również jako „stałe cechy polityki zagranicznej państwa bądź też to, co jest pomiędzy wewnętrznymi uzgodnieniami a rozbieżnościa- mi”52. Warto odwołać się również do definicji interesu narodowego autorstwa Stani- sława Bielenia, który wyraźnie eksponował, iż „interes narodowy w sensie przedmio- towym odnosi się do czynników motywacyjnych w polityce państwa, stanowiących odzwierciedlenie naturalnych tendencji do obrony posiadanych wartości i zdobywa- nia wartości pożądanych. Jest instrumentem mobilizującym, integrującym i konsoli- dującym elity polityczne i obywateli danego państwa w sferze działań i oddziaływań międzynarodowych.” Jak bowiem wskazywał: „Im większe zaangażowanie obywate- li w artykułowanie interesu narodowego i im silniejsza demokratyczna kontrola nad państwem, tym mniejszy jest dystans między rozumieniem interesu przez społeczeń-

49 R. Zięba: Cele polityki zagranicznej państwa. W: Wstęp do teorii polityki…, s. 43.

50 I. Popiuk-Rysińska: Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania. W: Sto- sunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika. Red. E. Haliżak, R. Kuźniar. Warszawa 2001, s. 98–99.

51 Niekiedy wskazuje się również inne aspekty interesu narodowego. Jak wskazuje International Encyclope- dia of Government and Politics, interes narodowy stanowi dla państwa nieodzowność, by przetrwać i funkcjo- nować poprzez dysponowanie zaopatrzeniem w obfite źródła energii, żywności i materiały surowcowe; Inter- national Encyclopedia of Government and Politics. Accountability in U.S. Government – Machiavelli’s Political Philosophy. Vol. 2 (794–1510). Ed. F.N. Magill. London–Chicago 1996, s. 1145.

52 I. Grabowska-Lipińska, J. Stefanowicz: Interes narodowy i racja stanu: definicje, postrzeganie, reali- zacja. W: Między tożsamością i wspólnotą. Współczesne…, s. 12.

stwo a polityką państwa”53. Nieco odmiennie kategorię interesu narodowego potrak- tował Carlo Jean, analizując to pojęcie przez pryzmat geopolityki. Jak zauważał „każ- dy podmiot geopolityczny posiada interesy, niezależnie od tego, czy je definiuje, czy też otwarcie deklaruje. […] Ogólny interes narodowy nie jest obiektywny i ustalony.

[…] Istnieją zasadnicze interesy wspólne, takie jak suwerenność i integralność teryto- rialna, rozwój gospodarczy oraz obrona życia obywateli i wizerunku państwa. Powin- ny one być wspólne wszystkim obywatelom i wszystkim siłom politycznym. Takie żywotne interesy są w pewien sposób przedpolityczne. […] Warunkiem fundamen- talnym, aby móc mówić o interesie, jest możliwość jego realizacji. […] Interesy i potę- ga zmieniają się z czasem”54.

Co równie istotne, pojęcie interesu narodowego jest wewnętrznie zhierarchizo- wane. Tworząc zatem pewną hierarchię w  ramach kategorii interesu narodowego, wskazać należy, iż priorytetowe miejsce zajmują interesy określane mianem żywot- nych (podstawowych), do których najczęściej zaliczane są: ochrona pokoju, urzeczy- wistnienie pełnego bezpieczeństwa narodowego państwa, zachowanie suwerenności, utrzymanie integralności terytorialnej kraju, posiadanie prawa do samodzielnej dro- gi rozwoju, podnoszenie dobrobytu obywateli danego państwa. Można zatem stwier- dzić, iż żywotne interesy to takie, za których ochronę i realizację naród gotów jest do największych poświęceń, w tym do udziału w walce zbrojnej z wrogiem. Poza interesem narodowym istnieją inne interesy, ale stanowią one tzw. kategorię intere- sów drugorzędnych. Zalicza się do nich najczęściej: szeroko pojętą ochronę i rozwój gałęzi gospodarki; troskę o obywateli przebywających poza granicami kraju; ogólnie pojęte kwestie prestiżowe. W  przeciwieństwie więc do interesu żywotnego, intere- sy drugorzędne nie są nacechowane poczuciem konieczności walki o ich realizację, a ich urzeczywistnienie opiera się o miękkie instrumenty, w tym umiejętność pój- ścia na ustępstwa, dialog i consensus55.

Reasumując, należy zatem stwierdzić, iż interesy wyrażają podstawowe relacje pomiędzy uczestnikiem a jego środowiskiem, uwydatniają pożądane stany zjawisk i procesów międzynarodowych (co odnosi się zwłaszcza do organizacji i ruchów mię- dzynarodowych) oraz precyzują pożądane bądź też elitarne statusy, pozycje i role mię-

53 S.  Bieleń: Rozumienie interesu narodowego. Źródło: http://www.sprawynauki.edu.pl/index.php?

option=com_content&view=article&id=3180:rozumienie-interesu-narodowego-1&catid=305&Itemid=30 (dostęp: 26.06.2017).

54 C. Jean: Geopolityka…, s. 101–102, s. 113.

55 Należy wskazać na wielość klasyfikacji kategorii interesu narodowego. Przyjmując kryterium czasowe, można mówić o interesach trwałych i zmiennych. Zgodnie z kryterium przestrzennym istnieją interesy ogólne i lokalne. Według kryterium korelacji ze środowiskiem międzynarodowym można wyodrębnić interesy tożsa- me z interesami większości (jak dążenie do nieproliferacji broni masowego rażenia czy utrzymanie globalne- go pokoju), interesy komplementarne (jak integracja gospodarcza) czy sporne (redukcja zbrojeń); I. Grabow- ska-Lipińska, J. Stefanowicz: Interes narodowy i racja stanu: definicje, postrzeganie, realizacja. W: Między tożsamością i wspólnotą. Współczesne…, s. 12–13; J. Stefanowicz: Anatomia polityki międzynarodowej (Pod- ręcznik akademicki). Toruń 2001, s. 79–82.

dzynarodowe56. W nieodłącznej relacji z interesami pozostają jednak cele polityki zagranicznej państwa. W literaturze przedmiotu funkcjonują liczne klasyfikacje celów polityki zagranicznej. Klasyczny i fundamentalny w polskiej nauce jest podział, które- go dokonał Józef Kukułka. Wyróżnił on bowiem trzy kategorie podstawowych celów polityki zagranicznej: cele egzystencjalne – oznaczające dążenie do maksymalizacji szans na przetrwanie w środowisku międzynarodowym (to cele całości, bezpieczeń- stwa, rozwoju); cele koegzystencjalne – opierające się o racjonalne, ustabilizowane wzajemne relacje współpracy i współzawodnictwa w środowisku międzynarodowym (to cele suwerenności, autonomiczności, współpracy); cele funkcjonalne – zmierzają- ce do permanentnego usprawniania i innowacji mechanizmów, które kreują stosunki międzynarodowe (to cele skuteczności, sprawności regulacji)57.

Wśród celów polityki zagranicznej państwa wyróżnia się 4 cele podstawowe, do których należą: po pierwsze, zapewnienie bezpieczeństwa państwa w stosunkach mię- dzynarodowych (przetrwania, integralności terytorialnej, niezależności politycznej, jakości życia społeczeństwa); po drugie, wzrost siły materialnej i moralnej państwa (umacnianie potencjału, siły, wpływu i udziału państwa we współpracy międzynaro- dowej); po trzecie, wzrost pozycji międzynarodowej oraz prestiżu państwa; a w końcu po czwarte kształtowanie i optymalizacja reguł funkcjonowania środowiska między- narodowego (tzw. cele nieegoistyczne związane ze sprawnością i skutecznością pra- wa, ochroną środowiska, praw człowieka, czy też pomocą humanitarną). Państwo for- mułując cele podstawowe polityki zagranicznej, określa zarazem cele pomocnicze58.

Bezpieczeństwo jako główny cel polityki zagranicznej państwa

Podstawowym, egzystencjalnym celem polityki zagranicznej każdego państwa jest zapewnienie mu bezpieczeństwa. Jest to zatem jedna z najważniejszych kategorii doty- czących funkcjonowania państwa i szeroko pojętych stosunków międzynarodowych.

Termin bezpieczeństwo wywodzi się z języka łacińskiego od słowa sine cura (securi- tas), co można tłumaczyć jako stan bez pieczy, zmartwień, troski czy zmian59. Bezpie- czeństwo stanowi podstawę istnienia i prawidłowego funkcjonowania każdego społe- czeństwa i państwa. Jest ono pierwotną, egzystencjalną i naczelną wartością. Poczucie bezpieczeństwa jest podstawową potrzebą każdego człowieka (zgodnie z hierarchią potrzeb Abrahama Harolda Maslowa) i dlatego tak istotną rolę w jego zapewnieniu pełni państwo, którego zadaniem jest stworzenie szeroko rozumianego systemu bez-

56 I. Popiuk-Rysińska: Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania. W: Sto- sunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika. Red. E. Haliżak, R. Kuźniar. Warszawa 2001, s. 98–99.

57 J. Kukułka: Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych. Warszawa 2003, s. 151–152.

58 R. Zięba: Cele polityki zagranicznej państwa. W: Wstęp do teorii polityki…, s. 37–58; R. Kuźniar: Mię- dzynarodowe stosunki polityczne. W: Stosunki międzynarodowe…, s. 115–116.

59 R. Zięba: Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych. „Sprawy Między- narodowe” 1989, nr 10, s. 49–70.

pieczeństwa, aby społeczeństwo mogło prawidłowo funkcjonować. Uzyskanie stanu bezpieczeństwa jest zatem warunkiem wyjściowym niezbędnym do realizacji innych potrzeb i celów, nie tylko w sferze ludzkiego życia, ale również w polityce zagranicz- nej państwa (koegzystencjalnych i funkcjonalnych).

Odnosząc się w sposób niezwykle syntetyczny do problematyki definiowania i kla- syfikacji terminu bezpieczeństwo, należy wskazać, iż podstawowe definicje określają bezpieczeństwo jako stan braku zagrożeń, spokoju, pewności oraz ochrony przed nie- bezpieczeństwem. W szczególności odnosi się to do zagrożeń fizycznych, których brak jest kluczowy dla zaspokojenia fundamentalnych potrzeb każdej jednostki. Potrzeby te obejmują płaszczyzny takie jak: istnienie, przetrwanie, posiadanie własnej tożsa- mości, niezależności, a także możliwość rozwoju i permanentnej poprawy warunków i jakości życia60. Pojemność pojęcia bezpieczeństwo sprawia, że nie sposób znaleźć jed- ną definicję, która byłaby na tyle szeroka, by pomieścić wszystkie jego elementy i cechy charakterystyczne. W opinii Józefa Marczaka, z uwagi na „ogromny, wszechogarnia- jący zakres kategorii bezpieczeństwa, jest to termin bardzo trudny, a chyba wręcz nie- możliwy do zwięzłego opisania i zdefiniowania”61. Natomiast Jerzy Stańczyk twier- dził, że „[…] nie istnieje jedna, wspólnie uzgodniona i przyjęta definicja. Wychodzi się najczęściej od określenia go »wolnością od zagrożeń, strachu i ataku«”62. W literatu- rze można zatem spotkać się z ogromem definicji pojęcia bezpieczeństwo. Większość z nich akcentuje, iż bezpieczeństwo to stan poczucia pewności, spokoju oraz zabezpie- czenia63. Aleksandra Skrabacz bardzo zasadnie eksponowała, iż bezpieczeństwo jest

„pierwotną, egzystencjalną i naczelną wartością i potrzebą każdego człowieka, warun- kującą przeżycie i rozwój jednostki oraz grup społecznych. W celu wzmocnienia poczu- cia bezpieczeństwa ludzie jednoczą się oraz powołują państwo jako najwyższą formę organizacyjną, gwarantującą bezpieczeństwo”64. Należy jednak dodać, iż współczesne rozumienie terminu bezpieczeństwo jest o wiele szersze niż w przeszłości. Obejmuje ono bowiem różne aspekty życia społeczno-politycznego, w tym aspekty polityczne, wojskowe, gospodarcze, technologiczne, ekologiczne, społeczne i humanitarne, a także zachowanie tożsamości narodowej oraz poszanowanie praw i swobód obywatelskich65.

Pojęcie bezpieczeństwa jest bardzo różnie klasyfikowane w nauce o stosunkach międzynarodowych. Stosując kryterium czasowe, bezpieczeństwo można analizo-

60 M.  Lasoń: Bezpieczeństwo w  stosunkach międzynarodowych. W: Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku. Wybrane problemy. Red. E. Cziomer. Kraków 2010, s. 9–13.

61 Ibidem.

62 Jednym z pierwszych, którzy zwrócili uwagę na pojemność znaczenia terminu bezpieczeństwo był Nic- colò Machiavelli. Przez to pojęcie rozumiał nie tylko zapewnienie fizycznego spokoju, ale wszystkie inne tzw.

satysfakcje; J. Stańczyk: Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa. Warszawa 1996, s. 16.

63 R. Zięba: Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych. W: Bezpieczeństwo naro- dowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku. Red. D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba. Warszawa 1997, s. 3.

64 A. Skrabacz: Bezpieczeństwo społeczne. Podstawy teoretyczne i praktyczne. Warszawa 2012, s. 21–26.

65 K. Łastawski: Pojęcie i główne wyznaczniki bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. W: Współ- czesne bezpieczeństwo. Red. W. Fehler. Toruń 2005, s. 10–11.

wać zarówno jako stan, jak i proces. Ze względu na sposób zorganizowania wyróżnia się: bezpieczeństwo indywidualne (unilateralne); system równowagi sił; system blo- kowy; system bezpieczeństwa kooperatywnego; system bezpieczeństwa zbiorowego.

W ujęciu przedmiotowym można mówić o bezpieczeństwie: politycznym; militarnym;

ekonomicznym (surowcowym, finansowym, technologicznym, rolnym, żywnościo- wym, socjalnym); społecznym; kulturowym; ideologicznym; ekologicznym. W uję- ciu podmiotowym bezpieczeństwo można klasyfikować jako bezpieczeństwo naro- dowe i międzynarodowe. Są to pojęcia ściśle współzależne, jednakże zdecydowanie szerszym jest bezpieczeństwo międzynarodowe66. Bezpieczeństwo narodowe ujmo- wane jest bowiem jako zdolność narodu do ochrony jego wewnętrznych wartości przed zagrożeniem zewnętrznym67. Pojęcie to bardzo często utożsamiane jest z bez- pieczeństwem państwa, ponieważ to właśnie państwa są podstawową formą organi- zacji życia politycznego narodów68. Z kolei bezpieczeństwo międzynarodowe określa zarówno zewnętrzne aspekty bezpieczeństwa poszczególnych państw, jak również wskazuje na pewność przetrwania i funkcjonowania systemu międzynarodowego69.

Istotą bezpieczeństwa międzynarodowego, które jest pojęciem dynamicznym, jest całokształt więzi zachodzących pomiędzy poszczególnymi uczestnikami stosunków międzynarodowych i instytucjami międzynarodowymi, które są w stanie doprowa- dzić do wyeliminowania zagrożeń, utrzymania pokoju, jak również współpracy na bazie obowiązującego prawa międzynarodowego70. W ujęciu szerszym bezpieczeń- stwo międzynarodowe ma na celu zagwarantowanie wszystkim uczestnikom syste- mu międzynarodowego wielostronnych gwarancji i korzystnej współpracy. W ujęciu węższym bezpieczeństwo międzynarodowe polega na promowaniu własnych interesów, zawieraniu sojuszy bilateralnych oraz przywiązywaniu nadmiernej wagi do gwaran- cji militarnych71. Józef Kukułka wyróżnił trzy wymiary bezpieczeństwa międzynaro- dowego: podmiotowy – pewność istnienia oparta na braku dostrzegalnych zagrożeń;

przedmiotowy – pewność rozwoju tożsamości i aktywności uczestników stosunków międzynarodowych dotycząca istnienia niezbędnych ku temu warunków; procesual- ny (perspektywiczny) – pewność funkcjonowania i rozwoju, przewidywalność przy- szłości i szans na maksymalizację swoich interesów72.

66 R. Zięba: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje – struktury – funkcjonowanie.

Warszawa 2004, s. 30–36.

67 E. Cziomer: Bezpieczeństwo międzynarodowe. W: Zarys współczesnych…, s. 154–157.

68 K. Łastawski: Pojęcie i główne wyznaczniki bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. W: Współ- czesne bezpieczeństwo…, s. 14–29.

69 R. Zięba: Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje…, s. 30–36.

70 I. Pawlikowska: Bezpieczeństwo jako cel polityki zagranicznej państwa. W: Wstęp do teorii polityki…, s. 59–61.

71 R. Zięba: Pozimnowojenny paradygmat bezpieczeństwa międzynarodowego. W: Bezpieczeństwo między- narodowe po zimnej wojnie. Red. R. Zięba. Warszawa 2008, s. 15–22.

72 J. Kukułka: Problemy polityki zagranicznej państw i współczesnych stosunków międzynarodowych. W:

Zmienność i instytucjonalizacja stosunków…, s. 154–156.