PoczynajÈc od roku 1949 Tajwan doko- naï w ciÈgu ĝycia dwóch pokoleñ niespoty- kanego rozwoju gospodarczego. Z obszaru zacofanego pod wzglÚdem ekonomicznym staï siÚ jednym z dwudziestu najbardziej roz- winiÚtych krajów Ăwiata. Tajwan ze wzglÚdu na swoje wyjÈtkowe poïoĝenie geograficzne od dawna przyciÈgaï uwagÚ zarówno azja- tyckich sÈsiadów, jak i Europejczyków. Juĝ u samego zarania dziejów tego obszaru wchodziï w krÈg zainteresowania Chin. Od XVII wieku zabiegaïy o wyspÚ najpierw Holandia, potem Hiszpania i Portugalia, a jeszcze póěniej Japonia. Jednakĝe, siÚ- gajÈca korzeniami odlegïej historii, potÚga polityczna i ekonomiczna Pañstwa ¥rodka sprawia, ĝe Tajwan postrzegany jest w tym kontekĂcie czÚsto jako jeden najwaĝniej- szych elementów skomplikowanej chiñskiej ukïadanki (zob. np. Sïawiñski 2001, 2002, 2006, Fairbank: 2004, Patek, Rydel i WÚc 1997, Maik 1999).
Tajwan i Chiny kontynentalne przypomi- najÈ KsiÚĝyc i ZiemiÚ. Dwa ciaïa niebieskie odsuniÚte od siebie, w peïni samoistne, acz- kolwiek wzajemnie sobie potrzebne, a po- przez wiele czynników nierozerwalnie i na staïe zwiÈzane.
PrzyjmujÈc Ărodkowoeuropejski punkt widzenia – a wiÚc perspektywÚ regionu „ska- zanego” na wielowarstwowe procesy transfor- macje, a zarazem tradycyjnie przypisywanego do obszaru Ăwiatowych „peryferii” – dyna- miczne przemiany gospodarcze na Tajwanie ïÈczono najczÚĂciej z fenomenem rozwoju ekonomicznego grupy pañstw okreĂlanych wspólnym mianem „azjatyckich tygrysów”.
PrzyczynÈ takiego stanu rzeczy byïy przede wszystkim: prÚdkoĂÊ wzrostu gospodarczego, poïoĝenie geograficzne, a nastÚpnie stosun- kowo maïy obszar terytorialny i liczba lud- noĂci plasujÈca Tajwan, wedïug standardów europejskich, w grupie Ărednich.
Jednakĝe nawet pobieĝne przyjrzenie siÚ skali przemian dokonanych na wyspie, obranym metodom i prowadzonej przez
wïadze polityce, nakazuje Tajwan stawiaÊ w jednym szeregu z czoïowymi pañstwami tego regionu, to znaczy: z JaponiÈ i z KoreÈ PoïudniowÈ.
Do przyjÚcia takiego stanowiska upo- waĝniajÈ przede wszystkim podobieñstwa zastosowanych zaïoĝeñ i rozwiÈzañ. Naj- waĝniejsze z nich to: promowanie przez pañstwo polityki proeksportowej, domi- nujÈca dla gospodarki rola banku central- nego i agend rzÈdowych, sposób i zakres prowadzenia polityki oĂwiatowej i ochrony Ărodowiska, uznanie za priorytetowe dzie- dzin kapitaïooszczÚdnych z jednoczesnym postawieniem na rozwój nowoczesnych gaïÚzi przemysïu takich jak elektronika i produkty elektryczne, inĝynieria gene- tyczna, chemia i tekstylia oraz co waĝne, wprowadzenie opartej na dïugookresowych planach gospodarki rynkowej.
Republika Chiñska, jak inaczej nazywany jest oficjalnie Tajwan, moĝe poszczyciÊ siÚ imponujÈcymi wynikami ekonomicznymi.
Warto przytoczyÊ tu najwaĝniejsze z nich1:
– produkt krajowy brutto: 286 miliarda dolarów amerykañskich,
– produkt narodowy brutto: 295,6 miliarda dolarów amerykañskich,
– produkt narodowy brutto na jednego mieszkañca: 13 139 dolarów amerykañ- skich,
– wskaěnik wzrostu gospodarczego: 3,33%
– przemysï: 30,57% pkb,pkb,
– rolnictwo: 1,80% pkb,
– usïugi: 67,63% pkb,
– ogólna suma wymiany handlowej: 271,5 miliarda dolarów amerykañskich,
– wielkoĂÊ eksportu: 144,2 miliarda dola- rów amerykañskich,
– wielkoĂÊ importu: 127,3 miliarda dola- rów amerykañskich,
– wieloĂÊ rezerw dewizowych: 235 miliar- dów dolarów amerykañskich ( trzecie co do wielkoĂci na Ăwiecie),
– stopa bezrobocia: 4,14%.
Dlaczego doĂwiadczenia Tajwanu sÈ interesujÈce dla mieszkañców Europy ¥rodkowo-Wschodniej?
Tomasz Ochinowski
Mirosïaw Przygoda
Dla krajów europejskich, a szczególnie dla grupy krajów byïego bloku wschodniego przeprowadzajÈcych transformacjÚ poli- tyczno – gospodarczÈ, Tajwan sïuĝyÊ moĝe, jako wyjÈtkowo pouczajÈcy przykïad suk- cesu strukturalnej przebudowy w kierunku peïnej integracji z gospodarkÈ ĂwiatowÈ.
Przypadek tej wyspy daje obraz skutecznej likwidacji zacofania i opóěnienia cywiliza- cyjnego oparty na rynkowym mechanizmie rozwojowym. Tajwañski interwencjonizm pañstwowy stosujÈcy, ogólnie dostÚpne w kaĝdym kraju narzÚdzia ekonomiczne, moĝe tworzyÊ wzór wyjÈtkowo przemyĂla- nego, skutecznego i efektywnego dziaïania w obrÚbie gospodarki.
Zrozumiaïe jest wiÚc, iĝ analizy „tajwañ- skiej drogi gospodarczej” oraz moĝliwoĂci relacji ekonomicznych z tym krajem prze- prowadzane sÈ równieĝ w Polsce. PamiÚ- tajÈc o wciÈĝ wstÚpnym i przyczynkarskim charakterze opracowañ zwiÈzanych ze wspomnianÈ tematykÈ, warto wskazaÊ na przykïad – jako punkt wyjĂcia do dalszych, systematycznych studiów – kluczowÈ, zda- niem autorów niniejszego tekstu, pracÚ Olgierda Giedymina (1999) oraz równie istotnÈ, kompleksowÈ publikacjÚ pod redak- cjÈ Marka J. Malinowskiego i Marcelego Burdelskiego (2006), stanowiÈcÈ pokïosie polsko – tajwañskiego sympozjum, które przed dwoma laty zorganizowaï Uniwersy- tet Gdañski.
Najbardziej interesujÈce z empirycz- nego punktu widzenia sÈ pewne zauwa- ĝalne sprzecznoĂci ekonomiczne czyniÈce ze wzrostu ekonomicznego Tajwanu zjawi- sko unikalne i wyjÈtkowe w skali globalnej.
W pierwszej linii naleĝy tu zwróciÊ uwagÚ na nastÚpujÈce fakty (Giedymin 1999:
143):
1) Wysokiemu Ăredniemu tempu wzro- stu PKB w latach 1952–1994 (realnie 8,37%), towarzyszyïo zwiÚkszanie siÚ udziaïu nowoczesnej, pracooszczÚd- nej produkcji. Powinno to prowadziÊ do wzrostu bezrobocia. Tymczasem i tak poczÈtkowo niewielkie bezrobocie malaïo stopniowo aĝ do poziomu 1,6 % w 1994 roku.
2) W wiÚkszoĂci krajów dynamiczny wzrost gospodarczy uwaĝany jest za przyczynÚ powstawania nierównoĂci dochodowych w spoïeczeñstwie. Jednakĝe na wyspie to najbiedniejsi skorzystali najwiÚcej. Innymi sïowy proces ten przebiegaï na Tajwanie dokïadnie odwrotnie niĝ w teorii.
3) Typowym zjawiskiem przy bardzo wyso- kim tempie wzrostu w dïugich okresach jest tendencja do wystÚpowania wyso- kiej inflacji. W przypadku Tajwanu infla- cja przez caïy czas przemian byïa nie- wielka.
4) Przy niskich podatkach, intensywna poli- tyka wydatków rzÈdowych prowadzi czÚ- sto do napiÚÊ w budĝecie, prowadzÈcych do deficytu. W omawianym przypadku niemaïe wydatki rzÈdowe (chociaĝby na utrzymanie potÚĝnej armii) finanso- wane byïy czÚsto z uzyskanych nadwyĝek budĝetowych.
5) Silna ingerencja wïadz pañstwa w gospo- darkÚ i towarzyszÈce temu zapotrzebo- wanie na Ărodki finansowe niezbÚdne do realizacji intensywnej polityki makroe- konomicznej zmuszajÈ na ogóï rzÈd do nakïadania wysokich podatków i walki z „szarÈ strefÈ”. W przypadku Tajwanu podatki byïy zawsze bardzo niskie, a „szara strefa” tolerowana.
6) Przy przeprowadzeniu intensywnej modernizacji gospodarki czÚsto noto- wane jest nawet znaczne, ujemne saldo obrotów handlowych. W przypadku Tajwanu juĝ w latach 70. XX wieku miaïo ono niewielkÈ wartoĂÊ ujemnÈ, natomiast lata 80. wykazywaïy juĝ saldo dodatnie, które ogromnie wzrosïo jeszcze w la- tach 90.
7) W przypadku gdy dochody przedsiÚ- biorstw i ludnoĂci sÈ wysokie i nadal rosnÈ, moĝna zauwaĝyÊ ogólnÈ tenden- cjÚ do zmniejszania siÚ skïonnoĂci do oszczÚdzania. Na Tajwanie poczÈwszy juĝ od lat 60. XX wieku wskaěnik oszczÚd- noĂci (relacja oszczÚdnoĂci do PKB) stale siÚ zwiÚkszaï, osiÈgajÈc w latach 90.
bardzo wysoki poziom okoïo 40%.
Wspomniana nietypowoĂÊ, a zarazem efektywnoĂÊ tajwañskich rozwiÈzañ stanowi istotny bodziec do refleksji takĝe nad ksztaï- tem polskich reform. Skïania równoczeĂnie do wzbogacenia perspektywy ĂciĂle ekono- micznej o aspekty spoïeczne i kulturowe.
Warto w kontekĂcie doĂwiadczeñ Tajwanu
– oczywiĂcie przy precyzyjnym uwzglÚd- nieniu zasadniczych róĝnic – niejako „na nowo” wziÈÊ pod uwagÚ pojawiajÈce siÚ od czasu do czasu sugestie dotyczÈce potrzeby dostosowania scenariuszy przemian gospo- darczych do kulturowej specyfiki naszego kraju. Wobec sytuacji lapidarnie okreĂlonej przez Johna Graya (2006: 67) jako koniec
„bardzo krótkiej historii globalnego rynku”
wspomniany problem nabiera szczegól- nej, znacznie szerszej niĝ lokalna aktual- noĂci.
JednÈ z niewielu ekonomicznych reflek- sji na ten temat zaprezentowaï ponad dwa- dzieĂcia lat temu Phillip E. Giffin, który jako stypendysta Fulbrighta obserwowaï poczÈtki transformacji w Polsce (1989–90).
Amerykañski badacz, szukajÈc punktów odniesienia do ówczesnej polskiej sytua- cji, przywoïywaï (obok Planu Marshalla) doĂwiadczenia sprzed 1960 roku gospoda- rek Japonii oraz Hongkongu, Poïudniowej Korei i wïaĂnie Tajwanu. Uwaĝaï on, iĝ dziaïania gospodarcze nie koncentrowaïy tam siÚ przede wszystkim wokóï lesefe- ryzmu i prywatyzacji. WrÚcz przeciwnie, zdaniem Giffina, rozwój wymienionych krajów miaï Ăcisïy zwiÈzek z „uwaĝnym zarzÈdzaniem” (careful management) oraz regulacjami rynków. Cytowany ekonomi- sta sformuïowaï radykalnÈ tezÚ, iĝ „terapia szokowa” („bing bang” approach) nie tylko ignoruje doĂwiadczenia pïynÈce z historii, ale wrÚcz przeszkadza w tworzeniu spoïecz- nych i gospodarczych warunków koniecz- nych do wprowadzenia wolnego rynku.
KonkludujÈc, Giffin radziï, by Polska sta- raïa siÚ iĂÊ „trzeciÈ drogÈ”, której kieru- nek trudno byïo wówczas okreĂliÊ. Niemiej jednak chodziïo o kierunek „zestrojony z polskim spoïeczeñstwem i jego historiÈ”
(Giffin 1994: 51). O rzeczywistym szuka- niu inspiracji do takich rozwiÈzañ przez polskich ekonomistów takĝe na Tajwanie ĂwiadczyÊ moĝe choÊby cytowana obszer- nie w niniejszym artykule praca Gedymina (1999). Ostatnio Richard Sennet na margi- nesie analiz „nowej kultury kapitalizmu”, poĂrednio przypomniaï trudnoĂci, na jakie trafiïa w Polsce realizacja postulatów Gif- fina i jemu podobnych autorów. Zdaniem Senneta Polska po rozpadzie imperium sowieckiego staïa siÚ (podobnie jak Rosja) polem dziaïañ zachodnich ekspertów, któ- rzy nie ponoszÈc odpowiedzialnoĂci za swe decyzje, starali siÚ doprowadzaÊ do demon- taĝu lub prywatyzacji instytucji rzÈdowych.
Na przykïad Jeffrey Sachs miaï uwaĝaÊ nasz kraj za „wolnorynkowy eksperyment”, po którym polska gospodarka „wciÈĝ próbuje odzyskaÊ siïy” (Sennet 2006: 57–58). Dys- kusja radykalnych tez Giffina i Senneta przekracza oczywiĂcie ramy niniejszego artykuïu. Jednak opisane przez cytowa- nych badaczy kontrowersje, niezaleĝnie od
zasadnoĂci zawartych w nich racji, wyraě- nie pokazujÈ, iĝ nadal – równieĝ dla Polski
– doĂwiadczenia takich krajów jak Tajwan mogÈ byÊ inspirujÈce. Dotyczy to przede wszystkim, choÊ nie tylko, roli pañstwa jako czynnika transformacji gospodarczej (w odniesieniu do krajów Wschodniej Azji powstaï w tym kontekĂcie termin „rozwo- jowe pañstwo”, ‘developmental state’) oraz znaczenia zagranicznych ekspertów, pociÈ- gajÈcego za sobÈ rozlegïÈ problematykÚ inkulturacji w stosunkach gospodarczych (silny wpïyw doradców amerykañskich na róĝnych etapach najnowszych dziejów Taj- wanu opisujÈ np. Bregman 1968 i Sorman 2006). Tym bardziej, ĝe wyjaĂnienie mecha- nizmów „tajwañskiego cudu”, a szczególnie jego faz poczÈtkowych wciÈĝ jest przedmio- tem zasadniczych dyskusji. Na przykïad Gay Sorman (2006: 220) wykorzystujÈc miÚdzy innymi badania Renè Daumonta dotyczÈce reformy rolnej na Tajwanie (1951–1953), w wyraěnej opozycji do punktu widzenia cytowanego juĝ wielokrotnie Giffina skïa- nia siÚ ku nastÚpujÈcej konkluzji: „Recepta na ten cud (gospodarczy Tajwanu – uwaga TO i MP) byïa prosta: wïasnoĂÊ prywatna, otwartoĂÊ na Ăwiatowe rynki, swoboda inwestowania, umiarkowane podatki, sta- bilny pieniÈdz”.
KilkanaĂcie lat temu Danny Lam i Cal Clark (1994) przeciwstawili znaczenie „roz- wojowego pañstwa” na Tajwanie stosowa- nym tam praktykom „partyzanckiego kapi- talizmu” („Guerrilla Capitalism”). WïaĂnie
„partyzancki kapitalizm”, na który zïoĝyïy siÚ takie elementy jak agresywna, wrÚcz zuchwaïa pogoñ za moĝliwoĂciami „robie- nia biznesu”, skrajna elastycznoĂÊ w szyb- kiej realizacji nawet drobnych zleceñ, zwró- cenie uwagi na jakoĂÊ i standardy (quality and design), ryzykowne licytowanie, dziaïa- nie w ramach kompleksowych sieci podwy- konawców oraz tylko wybiórcze Ăledzenie najlepszych spoĂród uregulowañ rzÈdowych i wynikajÈcych z prawa miÚdzynarodowego, takich jak przepisy dotyczÈce wïasnoĂci intelektualnej, miaï – zdaniem cytowanych autorów – znacznie bardziej niĝ wpïyw pañ- stwa warunkowaÊ sukces tajwañskiej maïej i Ăredniej przedsiÚbiorczoĂci. A wïaĂnie te podmioty, warto przypomnieÊ, stanowiïy gïównÈ siïÚ napÚdowÈ gospodarki Repub- liki Chiñskiej od poczÈtku jej istnienia.
Z kolei przyczynÚ umoĝliwiajÈcÈ rozwój
„partyzanckiego kapitalizmu” Lam i Clark upatrujÈ w czynnikach kulturowych.
Zarysowana powyĝej „przestrzeñ proble- mowa” niesie ze sobÈ szereg kwestii szcze- góïowych do dalszych analiz porównaw- czych. Na przykïad mogÈ to byÊ problemy takie jak:
a) Kwestia wspóïpracy pañstwowej biuro- kracji z przedsiÚbiorczoĂciÈ rodzinnÈ.
Niezaleĝnie od przytoczonych wczeĂ- niej dyskusji na temat znaczenia kaĝ- dego z tych elementów w rozwoju gospodarczym kraju pozostaje faktem, iĝ wspóïpraca ta przynosi dobre efekty na Tajwanie, a wciÈĝ ěle funkcjonuje na terenie Polski i innych pañstw Europy
¥rodkowowschodniej.
b) Fenomen „partyzanckiego kapitalizmu”.
NiewÈtpliwie przynajmniej niektóre z jego elementów wystÚpowaïy na poczÈtku pol- skich przemian po 1989 roku (jakie?).
Dlaczego nie spowodowaï trwaïego zdy- namizowania maïej i Ăredniej przedsiÚ- biorczoĂci w naszym regionie?
c) Koszty transformacji napÚdzanej przez
„partyzancki kapitalizm”. Czy nieuchron- nie naleĝy do nich korupcja, bÚdÈca aktualnie problemem jednakowo trapiÈ- cym i Tajwan, i kraje Europy ¥rodkowo- Wschodniej? Czy w takim razie moĝliwy jest miÚdzycywilizacyjny transfer sposo- bów jej ograniczania?
d) Rola „szarej strefy” w gospodarce. To takĝe zjawisko intensywnie wystÚpu- jÈce i na Tajwanie i w krajach Europy
¥rodkowo-Wschodniej. Najwyraěniej ma jednak róĝne znaczenie funkcjonalne, wydaje siÚ teĝ byÊ odmiennie traktowane przez wïadze pañstwowe.
e) Na poziomie „mikro” warto podjÈÊ analizy porównawcze takich organiza- cji z obydwu krÚgów cywilizacyjnych, które odniosïy globalny sukces. Moĝe to byÊ na przykïad Chiñskie Centrum ProduktywnoĂci (China Productivity Center), jeden z najwaĝniejszych „auto- rów” tajwañskiego „cudu gospodar- czego”, niemal podrÚcznikowy przykïad organizacji uczÈcej siÚ (Dryden i Vos 2003). Jako adekwatny „reprezentant”
doĂwiadczeñ Ărodkowoeropejskich jawi siÚ w tym kontekĂcie akademickie Ăro- dowisko ksztaïcenia informatyków, skupione wokóï Wydziaïu Matematyki, Informatyki i Mechaniki Uniwersytetu Warszawskiego, kontynuujÈce tradycje Szkoïy Lwowsko-Warszawskiej równieĝ w zakresie konkurencyjnoĂci kompeten- cji intelektualnych na skalÚ globalnÈ.
PowyĝszÈ, przykïadowÈ listÚ problemów poznawczych autorzy niniejszego tekstu traktujÈ nie tyle jako zamkniÚcie arty- kuïu, ile raczej jako zachÚtÚ do uczestni- ctwa w ich rozwiÈzywaniu i formuïowaniu nastÚpnych.
Informacje o autorach
Dr Tomasz Ochinowski – Katedra Teorii
Organizacji, Zakïad Socjologii Orgnizacji, Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.
E-mail: ochinto@mail.wz.uw.edu.pl Dr Mirosïaw Przygoda – Katedra Finansów i RachunkowoĂci, Pracownia ZarzÈdzania Finansami PrzedsiÚbiorstwa, Wydziaï ZarzÈdzania Uniwersytetu Warszawskiego.
E-mail: miroslawprzygoda@wp.pl.
Przypisy
1 Dane dotyczÈ roku 2003, na podstawie: http://
www.roc-tajwan.org.pl/glance/ch6.htm.
Bibliografia
Bregman, A. 1968. Rubieĝe wolnoĂci. Reportaĝe z po- granicza Ăwiata komunistycznego w Europie i Azji, Londyn: Oficyna Malarzy i Poetów.
Dryden, G. i J. Vos. 2003. Rewolucja w uczeniu, Poznañ: Zysk i S-ka.
Fairbank, J. K. 2004. Historia Chin. Nowe Spojrzenie, Gdañsk-Warszawa: Marabut.
Giedymin, O. 1999. Strategie gospodarcze i drogi rozwoju, II Rzeczpospolita,
Powojenne Niemcy, Tajwan, Chile, Biaïystok: Wyĝsza Szkoïa Finansów i
ZarzÈdzania w Biaïymstoku.
Giffin, P.E. 1994. Institutional Development in a Transition Europe: The Case of Poland. Inter- national Journal of Social Economics, vol. 21, nr 7, s. 35–55.
Gray, J. 2006. Al-Kaida i korzenie nowoczesnoĂci, Warszawa: Fundacja Aletheia.
Lam, D. i C. Clark. 1994. Beyond the Developmental State: The Cultural Roots of “Guerilla Capitalism”
in Taiwan. Governance, vol. 7, nr 4, s. 412–430.
Maik, W. (red.) 1999. Azja I, Poznañ: Wydawnictwo Kurpisz.
Malinowski, M.J. i M. Burdelski (red.) 2006.
Taiwan, Poland, Europe in the Age of Globalization, Toruñ: Wydawnictwo Adam Marszaïek.
Patek, A., Rydel, J. i J.J. WÚc (red.) 1997. Najnowsza Historia ¥wiata 1945–1995, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Sennet, R. 2006. The Culture of the New Capitalism, New Haven&London: Yale University Press.
Sïawiñski, R. 2001. Historia Tajwanu, Warszawa:
Elipsa.
Sïawiñski, R. 2002. Historia Chin i Tajwanu, War- szawa: Askan. Wyĝsza Szkoïa Handlu i Finasów.
Sïawiñski, R. (red.) 2006. The Modern History of China, Kraków: KsiÚgarnia Akademicka.
Sorman, G. 2006. Rok Koguta. O Chinach, rewolucji i demokracji, Warszawa: Prószyñski i S-ka.
