Księgozbiór Melchiora kardynała Diepenbrocka, księcia-biskupa wrocławskiego (1798-1853)

Józef Mandziuk

Księgozbiór Melchiora kardynała

Diepenbrocka, księcia-biskupa

wrocławskiego (1798-1853)

Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 11/1, 53-84

2004

11 (2004) nr 1

KS. JÓ Z E F M A N D Z IU K

KSIĘGOZBIÓR MELCHIORA KARDYNAŁA

DIEPENDBROCKA, KSIĘCIA-BISKUPA

WROCŁAWSKIEGO (1798-1853)

Wstęp

Wraz z chrześcijaństwem na ziemię śląską przybyła książka, którą pierwsi mi­ sjonarze mieli w swoim „wyposażeniu”. Służyła ona do sprawowania służby Bo­ żej i ewangelizacji śląskich plemion. Z biegiem lat powstawały librarie w śląskich klasztorach mniszych, kanonicznych i mendykanckich, męskich i żeńskich. Księ­ gozbiory rozrastały się przez zapisy testam entow e duchownych, którzy swoje „skarby”, grom adzone z wielkim znawstwem i nakładem finansowym, przekazy­ wali różnym instytucjom kościelnym. U padek życia monastycznego w dobie po­ topu reformacji protestanckiej spowodował pom niejszenie zbiorów rękopisów i inkunabułów, mimo rozwoju sztuki drukarskiej. Z rodzona po zakończeniu woj­ ny 30-letniej dom inacja katolicyzmu na Śląsku, uwidoczniła się również w wiel­ kim zapotrzebowaniu na druki pochodzące zarówno z drukarń miejscowych, jak i zagranicznych. Ciosem dla kultury śląskiej była sekularyzacja pruska z 1810 r., w wyniku której egzem plarze książnic klasztornych i kolegiackich uległy rozpro­ szeniu. Całe szczęście, że na arenie dziejów pojawił się wielki miłośnik książek, Gustaw Biisching, który uratow ał najcenniejsze okazy i dał początek zbiorom Biblioteki Uniwersyteckiej na Piasku we Wrocławiu.

Celem niniejszego opracow ania jest ukazanie książnicy biskupiej M elchiora kardynała D iepenbrocka, gorliwego ordynariusza diecezji wrocławskiej w p o ­ łowie X IX stulecia. Czasy jego rządów (1845-1853) nie należały do spokojnych w Europie i na Śląsku. Pełen entuzjazm u przybył do W rocławia z Bawarii, gdzie nastąpiło wielkie odrodzenie religijne w wyniku działalności biskupa J a ­ na Michała Saillera (+ 1832) z Ratyzbony. N a Śląsku pod względem politycz­ no-społecznym nastał okres wielkich program ów i zawiedzionych nadziei W io­ sny Ludów. N a tle religijnym nad ogrom ną diecezją wrocławską zawisł cień bi­ skupa L eopolda Sedlnickiego i jego późniejszej apostazji, a także ruch ks. A n­ toniego T heinera i ks. Ja n a Rongego. M im o szerzącego się pijaństw a, klęski nieurodzaju, epidem ii tyfusu i ogarniającej wiele krajów rewolucji 1848 r., książę-biskup wrocławski w prow adził Kościół śląski na drogę odrodzenia reli­

54 KS. JÓ ZEF MANDZIUK _{P ]} gijnego. Dzięki niem u widoczne było właściwe przygotowanie wewnętrzne i umysłowe przyszłych kapłanów -duszpasterzy. W całej diecezji prowadzone były misje parafialne, zwłaszcza przez jezuitów. N astąpiło wskrzeszenie życia zakonnego i dynamiczny rozwój katolickich związków religijnych. Wielki ruch trzeźwościowy stał się szkołą pracy społecznej.

W tej wielkiej działalności religijno-społecznej ważną rolę odegrała książka, z którą hierarcha wrocławski był zaprzyjaźniony. G rom adził ją ze znacznym znawstwem problem atyki zawartej na jej stronicach. Form ow ała ona jego m entalność i służyła w pracy kaznodziejskiej i w adm inistrow aniu rozległej die­ cezji nadodrzańskiej.

Podstaw ę źródłow ą niniejszego opracow ania stanow ią egzem plarze staro­ druków D iepenbrocka, zachow ane we wrocławskiej B ibliotece Kapitulnej. Z o­ stała też wykorzystana literatu ra, dotycząca zagadnień bibliotekoznawczych oraz samej postaci kardynała wrocławskiego.

1. Rzut oka na życie i działalność kardynała wrocławskiego

Przyszły hierarcha wrocławski pochodził z Westfalii, gdzie urodził się 9 1 1798 r. w miasteczku Bocholt, należącym do diecezji monastyrskiej. Był siódmym dziec­ kiem dwanaściorga rodzeństwa A ntoniego i M arty Franciszki z d. Kesting. Ród D iepenbrocków, którego herb przedstawiał dwa skrzyżowane miecze na czerwo­ nym tle, zdobył tytuł szlachecki za odwagę i waleczność w okresie wypraw krzyżo­ wych. Po wojnie 30-letniej zaprzestano używać tytułu szlacheckiego, a jeden z przedstawicieli rodu osiadł w Bocholt, znanym ośrodku przemysłu bawełniane­ go1. Ojciec naszego bohatera był producentem m ateriałów bawełnianych, udzia­ łowcem huty żelaza i właścicielem majątku ziemskiego. M atka była córką wyso­ kiego urzędnika administracyjnego i sądowego. Była to więc rodzina zamożna, którą stać było na zapewnienie edukacji licznym potom kom .

M elchior Ferdynand Józef był chłopcem trudnym i nie ukończył dwóch szkół prowadzonych przez instytucje kościelne, ani francuskiej szkoły wojsko­ wej w Bonn, z której wystąpił w 1810 r. Jeden z nauczycieli pow iedział o nim, że „m oże zostać kimś wielkim, albo nic z niego nie w yrośnie”2. W iększe postę­ py w nauce zrobił pod okiem m łodego nauczyciela Startinga, który prywatnie uczył go m atem atyki, nauk przyrodniczych i języków obcych, zwłaszcza języka i literatury hiszpańskiej3. W 1813 r. zgłosił się jako ochotnik do wojska

pruskie-1 Zob. F. R e i g e r s, Beiträge zur Geschichte der Stadt Bocholt und ihrer Nachbarschaft. Bo­ cholt 1963; T e n ż e , Die Stadt Bocholt, während des neuzehnten Jahrhunderts. Bocholt 1966.

2 H. F ö r s t e r, Cardinal und Fürstbischof Melchior von Diepenbrock. Ein Lebensbild. Von

seinem Nachfolger au f dem bischöflichen Stuhle. Regensburg 1878, s. 13 n.

A. L o i c h r i n g e r, Melchior Diepenbrock. Seine Jugend und sein Wirken im Bistum Re-

oo w wojnie wyzwoleńczej, uzyskał stopień podporucznika i został oznaczony ^Medalem 1815 ro k u ”4. Z a jakieś „tajem nicze” wykroczenie m usiał opuścić szeregi żołnierzy, rwąc na strzępy swój m undur wojskowy i łam iąc szpadę. Wrócił do dom u rodzinnego w świeżo nabytym m ajątku H orst-H oltw ick i zna­ lazł się w wielkim kryzysie wewnętrznym, m ając nawet myśli sam obójcze. Nie interesowała go praca w gospodarstw ie, zaczął z wysiłkiem czytać książki, zwłaszcza poezje i uczyć się języków obcych: francuskiego, hiszpańskiego, wło­ skiego, a naw et flam andzkiego.

Rokiem przełom owym w życiu M elchiora był 1818 - kiedy poznał ks. Jana Michała Sailera, wybitnego teologa, profesora U niw ersytetu w L andshut. O d ­ wiedził on wraz z braćm i K rystianem i K lem ensem B rentano podczas podróży po Westfalii augustiańską stygmatyczkę i wizjonerkę A nnę K atarzynę E m m e­ rich w D ülm en3 i został zaproszony do dom u D iepenbrocków w ich m ajątku. W czasie listopadow ego spaceru z Sailerem M elchior doznał olśnienia, jak Szaweł pod m uram i Dam aszku. W krótce przeniósł się do L andshut, gdzie od semestru letniego 1819 r. zaczął studiować zagadnienie o roli państw a w życiu społecznym. Jako osoba poszukująca, żył skrom nie i sam otnie, kontaktując się jedynie z ks. Sailerem , swoim kierow nikiem duchownym. Z a nam ową K lem en­ sa Brentano odwiedził wraz z nim stygmatyczkę w D ülm en, gdzie doznał reli­ gijnych wzruszeń, gdy w jego obecności stygmaty Katarzyny zaczęły krwawić. Nie mówiąc nikom u o tym wydarzeniu, zaczął myśleć o stanie kapłańskim . Nie zdecydował się je d n ak na podjęcie studiów teologicznych w sem inariach du ­ chownych w M onastyrze ani w M oguncji, lecz przybył do Ratyzbony, gdzie 27 IX 1822 r. ks. Sailer przyjął sakrę biskupią i został tamtejszym sufraganem . Pod jego kierunkiem prywatnie studiował teologię i 27 X II 1823 r. z jego rąk otrzymał św ięcenia kapłańskie.

Będąc kapłanem diecezji m onastyrskiej, nie wrócił w rodzinne strony, lecz objął obowiązki sekretarza biskupa Sailera, który w 1829 r. przejął rządy w die­ cezji ratyzbońskiej. Był - zdaniem K lem ens B rentano - „piszącą ręką S ailera”, który miał świadomość, iż bez niego nie odważyłby się objąć funkcji ordynariu­ sza. Mimo niechęci do przyjm owania godności kościelnych, w 1830 r. został kanonikiem kapituły katedralnej i otrzym ał obywatelstwo bawarskie.

Śmierć biskupa S ailera - nauczyciela i przyjaciela - była dla D iepenbroc- ka największą ran ą w jego dotychczasowym życiu6. O dsunął się nieco od spraw diecezji, choć następny biskup ratyzboński, Jerzy M ichał W ittm ann,

J A. K i e I b a s a, Ks. Melchior Diepenbrock przed przybyciem do Wrocławia. Pochodzenie

i młodość. W: Kardynał Melchior von Diepenbrock 1798-1853. Red. M. K a c z m a r e k ,

A. K i e I b a s a, J. S w a s t e k. Wrocław 2000, s. 39. ■

Zob. J. Z b y c i a k, Emmeńck, Emmeńch, Anna Katarzyna. W: Encyklopedia Katolicka. T. 4. Lublin 1983, szp. 954-955.

56 KS. JÓ ZEF MANDZIUK _[4] bardzo go szanow ał i w 1833 r. polecił na swego następcę. Z o stał nim je d n ak inny uczeń S ailera - Franciszek Ksawery Schäbl, który w pełni p o p arł p ro p o ­ zycję króla baw arskiego Ludwika I o d nośnie m ianow ania ks. M elchiora dzie­ kanem kapituły kated raln ej. O nim samym wyraził się: „D zięki swoim ta le n ­ tom , bogactw u ducha, głębokiej wiedzy, dobroci, praw ow ierności, niew zru­ szonej stałości w o b ro n ie praw K ościoła i przestrzegania dyscypliny - je st on odpow iednim n arzędziem i pom ocą w kierow aniu d iecezją”7. M ając taką op i­ nię, D iep en b ro ck dw ukrotnie był wysuwany na urząd biskupi. W 1840 r. król Fryderyk W ilhelm IV za proponow ał go na k o ad iu to ra arcybiskupa K. A. von D roste zu V ischeringa w K olonii, gdy ten p o p ad ł w konflikt z rządem p ru ­ skim na tle stanow iska w obec m ałżeństw m ieszanych i w walce przeciw ko n a­ uce h erm ezjańskiej8. D rugi raz w ysunięto jego k andydaturę na biskupstw o po przym usow ej rezygnacji L eo p o ld a Sedlickiego z urzędu biskupa w rocław ­ skiego. W obu w ypadkach ks. M elchior nie wyraził zgody na przyjęcie p ro p o ­ nowanych stanow isk.

Zycie ks. D iepenbrocka nadal związane było z diecezją ratyzbońską, w któ­ rej rządy w 1841 r. objął biskup Walenty R iedel z M onachium . M im o nom ina­ cji na w ikariusza generalnego w 1842 r., w spółpraca między obu duchownymi nie układała się i w zrastała atm osfera wzajem nej nieufności. Po dwóch latach uczeń S ailera zrezygnował z wysokiej funkcji kurialnej i w ciszy własnego m ieszkania usiłował badać rozwój chrześcijańskiej duchowości. W tym też cza­ sie nie przyjął urzędu biskupa Spiry, ani funkcji proboszcza katedry kolońskiej. O drzucił rów nież proponow aną mu w styczniu 1845 r. stolicę biskupstw a w ro­ cławskiego, mówiąc, iż nie jest w ew nętrznie przekonany o swoim pow ołaniu na to stanowisko. D o piero wobec nalegań Stolicy Apostolskiej i m onarchy pru­ skiego zm ienił swoje zdanie i w duchu posłuszeństw a przyjął wybór kapituły wrocławskiej na rządcę biskupstwa nadodrzańskiego. Papież G rzegorz XV I już 21 kw ietnia zatw ierdził jego elekcję, udzielił dyspensy z braku dokto­ ratu i zwolnił z funkcji pełnionych w R atyzbonie. Na pożegnanie Bawarii, dru­ giej swojej diecezji, otrzym ał od króla Ludwika I godność barona. N atom iast król pruski Fryderyk W ilhelm IV pozwolił mu złożyć przysięgę w ierności do­ p iero po otrzym aniu sakry biskupiej. Pełna prostoty i skrom ności uroczystość konsekracyjna odbyła się 8 czerwca w k atedrze w Salzburgu, a głównym konse- k rato rem był tam tejszy arcybiskup Fryderyk kardynał Schw arzenberg, z któ­ rym elekt był zaprzyjaźniony od pięciu lat. W rocław reprezentow ał tylko kano­ nik H enryk F örster, późniejszy śląski biskup-wygnaniec. Po konsekracji odbyło się oficjalne pożegnanie biskupa M elchiora w R atyzbonie i nastąpiła droga do W rocławia przez Berlin, gdzie 10 lipca nowy rządca diecezji wrocławskiej

7A. L o i c h i n g e r , Melchior Diepenbrock..., s. 299.

8 Zob. J. J u n g n i t z, Beziehungen des Kardinals Melchior von Diepenbrock zu König Frie­

w obecności m onarchy pruskiego i jego ministrów złożył przysięgę wierności władzy świeckiej.

Wrocław z wielką radością witał swojego biskupa. W wielu miejscowo­ ściach, przez które przejeżdżał w drodze do stolicy, stawiano powitalne bramy, wygłaszano przem ów ienia, składano kwiaty9. Oficjalny ingres odbył się 27 lipca w katedrze świętojańskiej. Wielkie w rażenie na zebranych wywarły słowa no­ wego ordynariusza śląskiego: „O pieram dziś mój pastorał o skałę wieczną, któ­

rą jest Chrystus, a która się nie chwieje, mimo wiatrów i burz. Ślubuję Bogu być wiernym i sum iennym biskupem tego K ościoła”10.

W ten sposób rozpoczęły się 7-letnie rządy księcia-biskupa wrocławskiego, pochodzącego z Westfalii, który nabrał szlifów pracy duszpasterskiej w Bawarii i usiłował dokonać restauracji życia religijnego nad O drą. Od początku spotkał się ze specyficznym stylem pobożności ludności polskiej, żyjącej przede wszyst­ kim na Górnym Śląsku. Stanął przed nim problem języka polskiego, którem u starał się zapewnić należyte miejsce w duszpasterstwie. Szanował ludowe formy pobożności: pieśni, pielgrzymki i nabożeństwa w języku ojczystym. Popierał pol­ skie misje ludowe na Górnym Śląsku, głoszone m.in. przez słynnego jezuitę Ka­ rola Antoniewicza. Praw dopodobnie tenże kaznodzieja tłumaczył jego kazanie podczas poświęcenia kościoła w Piekarach Śląskich w 1849 r. W tym przemówie­ nia biskup wypowiedział słowa, które potem przeszły do polskiej tradycji na Górnym Śląsku, iż palec u ręki dałby sobie uciąć, aby móc przemówić do wier­ nych w ich ojczystym języku11. Z jego korespondencji z pruskim ministrem oświa­ ty wynika, że ważny dla niego był problem wprowadzenia literackiego języka pol­ skiego do szkół średnich. W ogóle dom agał się rozszerzenia uprawnień Kościoła katolickiego w dziedzinie szkolnictwa. Ponadto wydany w 1847 r. rytuał wrocław­ ski uwzględniał język polski obok niemieckiego, czeskiego i oczywiście łaciny. Teksty modlitw, rozważań dotyczących rytu sakram entów i ponad setka różnych poświęceń w tych czterech językach sąsiadowały obok siebie. Jednak można określić, że dla niego problem polskości na Śląsku był problem em językowym, a nie narodowym12. „Wychowany w duchu romantyzmu, w kręgu Sailera i Breta- no, na pierwszym miejscu stawiał zawsze dobro Kościoła i jego członków, a inne wartości, jak sprawę przynależności państwowej czy narodowej na drugim. Zresztą nie był on zafascynowany państwem pruskim, gdyż uważał, że obok tego tworu o profilu protestanckim , istnieją także „niemieckie państwa katolickiego wyznania”, w których władze troszczą się o ochronę sztuki, języka i zwyczajów

v H. F ö r s t e r, Cardinal..., s. 102-105.

,u A. K i e I b a s a, Ks. Melchior Diepenbrock..., s. 58.

" M. P a t e r, Diepenbrock Melchior. W: Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa

śląskiego X IX i X X wieku. Red. M. P a t e r. Katowice 1996, s. 85.

T e n ż e, Biskup wrocławski Melchior von Diepenbrock wobec kwestii języka polskiego na

58 KS. JÓ ZEF MANDZIUK _{[6 ]} narodowych. Wydaje się, że marzył on o Wielkiej Rzeszy, obejmującej wszystkie państwa niemieckie pod wodzą dynastii habsburskiej” 13. Jego poglądem narodo­ wościowym kierowała wizja cesarstwa - ojczyzny wielu ludów i języków.

Przed w yborami parlam entarnym i w 1848 r. biskup D iepenbrock zachęcał duchow ieństw o do udziału w nich, zalecając głosowanie na „przeciwników anarchii, jak i reakcji” . Był przekonany, że uchwały parlam entu ogólno nie­ m ieckiego będą praw em w całych Niem czech, a uchwały Z grom adzenia N aro­ dowego w B erlinie będą tylko obowiązywały w Prusach. Pod wpływem kapituły katedralnej przyjął m andat poselski do parlam en tu frankfurckiego z okręgu opolskiego. We F rankfurcie n. M enem dążył do zbliżenia posłów katolickich i czynnie uczestniczył w obradach nad spraw am i kościelnymi i szkolonymi. Z tych obrad nie był jednak zadowolony, mówiąc do kanonika Henryka F orstera, że we W rocławiu jest o wiele więcej do zrobienia, niż potykanie się wśród jałowych debat Sejmu Krajowego. W sierpniu 1848 r. z pow odu złego stanu zdrow ia złożył m andat poselski. Przed wyborami do sejm u pruskiego, które odbyły się w końcu stycznia 1849 r. okazał się lojalnym obyw atelem , wzy­ w ając w liście pasterskim do głosow ania na kandydatów mających zaufanie króla. Jed n ak w następnym roku znalazł się w konflikcie z rządem na tle skła­ dania przysięgi przez duchownych na konstytucje. Był też stanowczym i nie­ przejednanym przeciwnikiem antyjezuickich decyzji władz pruskich w obec ich misji na ziemi śląskiej. Z całą m ocą bronił niezależności Kościoła katolickiego.

Z pow odu nie dom agań zdrowotnych ordynariusz wrocławski nie uczestni­ czył w pierwszej konferencji biskupów niem ieckich w W iirzburgu, jak a miała miejsce w jesieni tego burzliwego roku. N atom iast wziął udział w konferencji biskupów w W iedniu, zwołanej w 1849 r., z racji spraw ow ania zarządu diecezją w rocławską na teren ie m onarchii habsburskiej14.

Biskup D iependbrock wielką troskę duszpasterską wykazywał na tych tere­ nach biskupstw a wrocławskiego, gdzie katolicy byli w mniejszości, a naw et żyli w diasporze. Ta sytuacja była dla niego czymś nowym, gdyż nie spotkał się z nią w swojej pracy duszpasterskiej w Bawarii. Wiele satysfakcji dawało mu wizyto­ w anie parafii, gdy mógł osobiście spotkać się z wiernymi, głosić słowo Boże, udzielać sakram entów świętych, przede wszystkim bierzm ow ania. W wyniku rokow ań z rządem pruskim i przy aprobacie Stolicy Apostolskiej doprowadził w 1848 r. do utw orzenia 6 nowych parafii, 59 przekształcił w filie, a 56 uznał za wygasłe. Utw orzył specjalny fundusz centralny z m ajątków niegdyś katolickich parafii celem utrzym ania budynków kościelnych i różnych instytucji parafial­

13 J. M y s z o r, Katolicka doktryna o państwie w nauczaniu biskupa Melchiora Diepenbroc-

ka (1845-1853). W: Od Wiosny Ludów do Powstań Śląskich. Red. W. W r z e s i ń s k i . Bytom

1998, s. 39-40.

14 J. K o p i e c, Działalność duszpasterska kardynała Melchiora Diepenbrocka w diecezji wro­

nych. Wiedział, że parafia jest podstawowym ogniskiem, gdzie m oże się rozpa­ lić życie duchowe, które odrodzi rodzinę i przeciwstawi się szalejącej dem orali­

zacji. Zdaw ał sobie sprawę z tragedii pijaństwa, ogarniającego społeczeństwo

G ó rn e g o Śląska. W spierał przeto akcję trzeźwościową, zainicjow aną w 1844 r.

w P ie k a ra c h Śląskich przez ks. A lojzego Fiecka i prow adzoną m.in. przez o.

S te fan a Brzozowskiego. D la bractw a wstrzemięźliwości udzielił swojej ap ro b a­

ty i wyjednał dlań w Rzymie przywilej odpustu.

H ierarcha wrocławski rozwinął wielką akcję charytatyw ną na G órnym Ślą­ sku podczas grasującej zarazy. N ieurodzaj spowodował klęskę tyfusu głodow e­ go. Księża śpieszyli z pom ocą swoim parafianom , a 19 z nich w ciągu trzech miesięcy 1847 r. poniosło śm ierć w trakcie spełniania uczynków miłosierdzia. Biskup wzywał do zbierania pieniędzy i produktów żywnościowych dla głodu­ jących. Pod jego kierownictwem zakładano sierocińce, a on sam w osobnym li­ ście pasterskim wzywał bezdzietne rodziny do przyjm owania sierot.

Kardynał wrocławski przywiązywał dużą wagę do angażow ania się osób świeckich w różnych stowarzyszenia i bractw ach kościelnych oraz organiza­ cjach społecznych. Pod jego okiem ks. Jó zef Wawrzyniec Wick założył C en tral­ ne Stowarzyszenie Katolickie, które niebaw em w całej diecezji liczyło ponad 100 towarzystw afiliowanych. P opierał katolickie Stowarzyszenie Czeladnicze, przyjmując we Wrocławiu bł. A dolfa Kolpinga, duchowego ojca czeladników. Z inicjatywy ks. Józefa S auera za jego rządów powstało Stowarzyszenie św. Wincentego, którego członkowie nieśli pom oc ubogim i cierpiącym. Przeniósł nad Odrę idee Stow arzyszenia św. Bonifacego, którego celem było w spieranie katolików, żyjących w diasporze. Pod jego zwierzchnictwem wzięło początek Stowarzyszenie S tudentów K atolickich15. N atom iast krytycznie odniósł się do działalności Związku Katolickiego, organizacji politycznej katolików w N iem ­ czech, powstałej w 1848 r. M iał bowiem obawy, że Związek w sprawach doty­ czących Kościoła m oże zajmować odm ienne od niego stanow isko16.

Dla purp u rata wrocławskiego ważnym problem em było wychowanie i wy­ kształcenie przyszłych kapłanów . Polecił rozbudow anie pom ieszczeń konwiktu teologicznego i opracow anie nowego jego statutu. Kładł duży nacisk na wy­ kształcenie pedagogiczne i katechetyczne kleryków. Celem ułatw ienia nauki dla zdolnej młodzieży z ludu założył w 1850 r. konwikt dla chłopców jako fun­ dacja Piusa IX. M iał również na uw adze problem atykę pow ołań kapłańskich w austriackiej części biskupstwa.

W krótce po przybyciu do W rocławia biskup M elchior dążył do przeprow a­ dzenia pełnej reorganizacji Wydziału Teologii Katolickiej na U niw ersytecie

'• P. Ma i , Kościół katolicki na pruskim Śląsku od roku 1740 aż do upadku monarchii w 1918

roku. W: Miejsce i rola Kościoła wrocławskiego w dziejach Śląska. Red. K. M a t w i j o w s k i .

Wroclaw 2001, s. 110.

W rocławskim. Przy wakujących katedrach pow ołał nowych profesorów. Wy. kładowcy teologii m oralnej, Franciszkowi Bittnerowi, udzielił nawet misji ka­ nonicznej bez zgody rządu. Z jego inspiracji duchowni nauczyciele akademiccy brali udział w organizow aniu prasy katolickiej, zwłaszcza podczas Wiosny Lu­ dów. O sobiście dał impuls do założenia dziennika Allgemeine O deneitung, wy­ chodzący we W rocławiu w 1. 1846-1848. Sprzeciwił się jed n ak upowszechniania na Śląsku prasy polskiej z W ielkopolski.

Swojemu duchow ieństw u ordynariusz nakazywał przestrzegania rezydencji w parafiach, prow adzenie ksiąg metrykalnych w kancelariach, gorliwe szafar- stwo sakram entów , głoszenie kazań niedzielno-św iątecznych i nauczanie „pod­ staw w iary” dwa razy w tygodniu w szkołach i w godzinach popołudniowych w niedziele w ciągu roku. Zarządził, by przynajm niej raz w roku miały miejsce konferencje d ekanalne z zakresu teologii m oralnej. W 1850 r. polecił klerowi parafialnem u odbycie 5-dniowych rekolekcji kapłańskich we W rocławiu, Nysie i na G órze św. Anny.

Ważne miejsce w wizji duszpasterskiej D iepenbrocka zajm ow ało życie mo­ nastyczne. W chwili objęcia rządów w diecezji śląskiej na jej terytorium praco­ wali jedynie bonifratrzy, urszulanki, elżbietanki czarne i m agdalenki. Z rado­ ścią zaaprobow ał pow stanie stow arzyszenia św. Jadwigi kobiet i panien, zało­ żonego przez sługę Bożego ks. R oberta Spiskego. Z a jego przyzwoleniem dzia­ łało stow arzyszenie do am bulatoryjnej pielęgnacji chorych pod kierunkiem M arii M erkert w Nysie. P onadto sprowadził na Śląsk nowe zgrom adzenia za­ graniczne. I tak przejściowo osiedlili się franciszkanie reguły św. P iotra z Al- kantary. Z Pragi przybyły do Nysy borom euszki, a z Bawarii do Wrocławia ubogie siostry szkolne N otre D am e. W okresie grasow ania tyfusu głodowego na G órnym Śląsku działały szarytki. W O polu franciszkanki objęły kierownic­ two sierocińca i szpitala św. W ojciecha. Nie ulega przeto wątpliwości, że bi­ skup M elchior dokonał odrodzenia życia m onastycznego na Śląsku i doceniał jego duchowy w ym iar17.

Z a w ierną służbę Bogu i Kościołowi papież Pius IX w 1850 r. wyniósł arcypa- sterza wrocławskiego do godności kardynalskiej. Z e względów zdrowotnych nie mógł on odebrać osobiście kapelusza kardynalskiego w Rzymie. D latego nun­ cjusz apostolski przybył do W rocławia i 4 grudnia w katedrze świętojańskiej imieniem Piusa IX nałożył nowo kreow anem u dostojnikowi purpurę kardynal­ ską. W ładze państwowe natom iast nadały mu O rder Czerwonego O rła I klasy18.

Książę biskup wrocławski zm arł w blasku purpury kardynalskiej w rezyden­ cji letniej biskupów wrocławskich na Janow ej G órze w dniu 20 I 1853 r. Na własne życzenie spoczął w katedrze wrocławskiej, a na jego tablicy nagrobnej

60 KS. JÓ ZEF MANDZIUK [8]

17 J. S w a s t e k, Kardynał Melchior von Diepenbrock a życie zakonne na Śląsku w połowie

X IX wieku.. W: Kardynał Melchior von Diepenbrock 1798-1853. Wrocław 2000, s. 69.

wyryto n a p is : HIC REQUIESCIT PRESBYTER S*R *E * CARDINALIS MELCHIOR L IB -B A R -D E DIEPENBRO CK PRINCEPS EPISCOPUS VRALISL*NATUS D * V W A N U A R II M DCC XCVIII• OBBIT D *XX*JA- NUARII MDCCCLIII LUX PERPETUA LUCEAT E r .

2. Twórca księgozbioru

Założycieli liczących się zbiorów książek m ożna podzielić na kilka grup. Najliczniejszą tw orzą różnego rodzaju bibliofile, którzy grom adzą książki, nie­ raz ze znacznym nakładem finansowym, oddają je często do przeoprawy u in­ troligatorów i układają na półkach we własnych pom ieszczeniach. M ożna nie­ kiedy mieć wątpliwości co do czytelnictwa tychże miłośników książek, bowiem zdarzają się postacie, nabywające egzem plarze tylko dla ozdoby swoich m iesz­ kań. Drugą grupę twórców księgozbiorów prywatnych stanowią osoby, którym książki służą ich pracy zawodowej. W śród nich znajdują się m.in. nauczyciele, kaznodzieje i wszelkiego rodzaju twórcy kultury. Księgozbiory te są cenne ze względu na specjalistyczną zaw artość treściową zebranych woluminów. D o n a­ stępnej grupy należą „viri litterati”, ludzie pióra, uczeni, pisarze, poeci. D la nich książka stanow i „w arsztat pracy” i sięgają po nią w chwilach twórczego natchnienia.

Do tej ostatniej grupy m ożna zaliczyć M elchiora kardynała D iepenbrocka, który w swojej spuściźnie literackiej pozostawił dzieła, tłum aczone z języków obcych. N iektóre z jego poetyckich przekładów z języka hiszpańskiego, jak Ko­

łysanka M atki Boskiej, zam ieniły się wręcz w pieśni ludowe. Jego zainteresow a­

nia literackie, rozw inięte w środowisku twórczym biskupa Sailera, poszły w kierunku rom antyzm u i mistyki chrześcijańskiej. O ddał on usługi literaturze poprzez tłum aczenia z języków: łaciny, francuskiego, hiszpańskiego, w łoskie­ go, portugalskiego, a naw et flam andzkiego. Swoje przekłady poezji przed sta­ wiał przyjaciołom, grom adzącym się w jesienne wieczory w małym zam eczku w Barling, podarow anym biskupowi Sailerowi przez króla bawarskiego Ludwi­ ka I na wiejską rezydencję. Tam dyskutowano na różne tem aty, poeci Edw ard Schenk i Klem ens B rentano czytali wiersze, a wszyscy śpiewali pieśni Luizy Henzel. W spom niany p oeta Schenk zaproponow ał M elchiorowi wydanie d ru ­ kiem jego tłum aczonych wierszy, co spotkało się z aplauzem zebranych i od ­ mową autora. Cóż, mim o poetyckiej duszy, brakow ało mu cierpliwości do do ­ bierania odpow iednich słów i wyszlifowania całości20. Jednak powstał zbiór pt.:

Geistliche Blum enstrauss, składający się z tekstów tłum aczonych z języka hisz­

pańskiego i innych utworów, który przyniósł mu rozgłos w krajach niem iec­

Odnowioną tablicę poświęcił Henryk kard. Gulbinowicz 10 III 1998 r. w katedralnej ka­ plicy Zmartwychwstania Pańskiego.

62 KS. JÓ ZEF MANDZIUK [ 10] kich. Tomik złożony u stóp sędziwego Sailera, ujrzał światło druku w 1829 r. w Ratyzbonie, a drugie wydanie m iało miejsce w Sulzbach w 1852 r. Wielką sławę przyniosła M elchiorow i wydana w 1826 r., tłum aczona z języka francu­ skiego, biografia biskupa Franciszka Fenelona, wybitnego teologa, kaznodziei i pedagoga, obrońcy kwietyzmu. O pracow ane pism bł. H enryka Suzo przyczy­ niły się do lepszego poznania tego mistyka i kaznodziei dom inikańskiego w kręgu języka niem ieckiego. Z nanym dziełem naszego b o h atera było też tłu­ m aczenie alegorycznej sztuki d ram aturga i poety hiszpańskiego, R Calderona de la Barca, pt.: Das Leben ein Traum. W 1828 r. ówczesny sekretarz biskupi rozpoczął prace nad wydaniem pism Sailera, opublikowanych oficjalnie przez Józefa W idm era w 41 tom ach21

U staw iona na półkach książka służyła D iepenbrockow i w jego pracy kazno­ dziejskiej. W 1841 r. ukazał się drukiem w Ratyzbonie niewielki zbiór jego ka­ zań pt.: Gesamelte Predigten. Der Erlös gehert den Arm en. Z b ió r zaw ierał 7 ka­ zań, które wcześniej były drukow ane pojedynczo. O dznaczały się one plastycz­ nością przekazu i bezpośrednim odnoszeniem się do poszczególnych grup spo­ łecznych. Szkoda, że nie zostały ogłoszone drukiem kazania z okresu jego pon­ tyfikatu wrocławskiego.

Z pewnością kardynał miał pod ręką odpow iednie książki, gdy pisał liczne listy pasterskie, tchnące miłością i wiernością wobec Kościoła oraz troską o do­ bro duchow e wiernych. Zostały one wydane drukiem w l853 r., tuż po śmierci autora.

O dnośnie samej biblioteki księcia biskupa m ożna powiedzieć, że jej właści­ ciel grom adził ją od młodości. M iał bowiem w zasięgu książki, gdy z zapałem uczył się języków obcych i rozczytywał w poezji. Pasja grom adzenia książek po­ chłaniała go w okresie ratyzbońskim i wrocławskim. Z dołał zgrom adzić 2 971 pozycji, w tym 12 rękopisów, 2 inkunabuły, 958 starodruków , 1838 druków X IX-wiecznych i 161 druków bez roku wydania. W tej liczbie znajduje się tak­ że 16 m ap i 8 utw orów muzycznych22. Zgrom adzony księgozbiór w większości znajdow ał się w rezydencji biskupiej na G órze Janow ej, gdzie kardynał często przebywał, trapiony chorobą przew odu pokarm ow ego. Po jego śmierci książki przew ieziono do W rocławia i oddano do skatalogow ania przez wikariusza ka­ tedralnego ks. H irscha. W testam encie biskup przekazał cały zbiór dla biblio­ teki Konw iktu Teologów. D nia 12 V II 1853 r. ks. R alf Suppe, w spółegzekutor testam entu, zaproponow ał podział księgozbioru między Konwikt, Alum nat i Bibliotekę K apitulną. Z asugerow ał również zaopatrzenie książek w pieczęć o treści: „Ex h ere d itate Card. Presb. Episcop. V rat. M elchioris L. B. de

Die-21 E. G a t z, Die Bischöfe der deutschsprcichtigen Länder 1785/1803 bis 1945. Ein biographi­

sches Lexikon. Berlin 1983, s. 130.

22 H. P a w 1 u k, Melchior kardynał Diepenbrock książę-biskup wrocławski (1845-1853) i jego

penbrock”. Trzy dni później odbyło się spotkanie wszystkich egzekutorów, na którym postanow iono przekazać do dyspozycji księcia biskupa wrocławskiego 200 egzemplarzy, dla A lum natu - 281, dla Konwiktu - 1859, a 631 woluminów przeznaczono na aukcję do sprzedaży2’. D o dzisiaj zachowało się w Bibliotece Kapitulnej 35 tytułów, a w Bibliotece Sem inarium Duchow nego - 475. Książki znajdujące się w A lum nacie całkowicie spłonęły podczas oblężenia W rocławia w 1945 r.

W oparciu o zachow ane egzem plarze dotknijm y nieco problem u prow e­

niencji, ośrodków wydawniczych, opraw , języka i czytelnictwa. Z książką zwią­ zany jest zapis proweniencyjny, świadczący o przechodzeniu egzem plarzy z rąk do rąk. Książki bowiem mają swoje losy i różnych właścicieli, których poznaje­ my po notkach własnościowych.

Kardynał wrocławski nie miał w łasnego ekslibrisu ani superekslibrisu, które były bardzo m odne w X IX stuleciu. D opiero po jego śmierci poszczególne p o ­ zycje zostały opatrzone w wykonaną pieczęć, której potrzebę zasugerow ał ks. Ralf Suppe. N iektóre nowe druki zostały w łasnoręcznie podpisane przez n a­ szego bibliofila. N atom iast starodruki przeszły długą nieraz drogę zanim zna­ lazły się na półkach księgozbioru biskupiego. Przytoczmy niektóre przykłady wędrowania woluminów zanim trafiły do interesującej nas książnicy. W Raty- zbonie ks. M elchior nabył dzieło św. Ireneusza p t: Adversus haereses, wydane w 1570 r. Na w ew nętrznej stronie oprawy znajduje się zapis: „Ex libris Franci- sci Bufati An. 1582”, a na karcie ochronnej widnieje notka: „Fabricii Biblioth. A. Vambuctii, N onensis”24. W ydanie erazm iańskie z 1530 r. dzieł biskupa K ar­ taginy św. Cypriana zostało zaopatrzone w zapiskę: „Ecclesiae S. C atharinae Gorensis”25. Również przygotow ane do druku przez Rotterdam czyka i o p ra­ wione w jeden klocek dzieła św. H ilarego z Poitiers i św. A tanazego z A leksan­ drii z 1544 r. zawiera notkę własnościową, niestety zeskrobaną i niemożliwą do odczytania26. Podobnie dzieło polem iczne Ja n a Ecka przeciwko M arcinowi Lu­ trowi miało kilku właścicieli, lecz zapisy są tak m ocno skreślone, że nie mogą być odczytane27.

Wiele pozycji, które weszły do librarii hierarchy śląskiego, należało do róż­ nych klasztorów, zarówno męskich, jak i żeńskich. I tak dzieło Dwinarum insti-

tutionum L. C. Laktancjusza w wydaniu plantyniańskim w A ntw erpii z 1587 r.

było własnością kolegium jezuickiego w L andshut2S. XV-wieczny rękopis, za­

:3 T a m ż e, s. 53.

:4 Biblioteka Seminarium Duchownego we Wrocławiu (w dalszym ciągu: BSDWr), sygn. III-579.

:5 BSDWr, sygn. III-641. :h BSDWr, sygn. III-618. BSDWr, sygn. 11-1027. BSDWr, sygn. 1-2190.

64 KS. JÓ ZEF MANDZIUK [ 12] wierający kazania i 67 listów napisanych przez H enryka Kóczlera z Geralczho- fen byt w łasnością dom inikańskiego klasztoru św. Katarzyny w N orym berdze29. D zieło św. R oberta Bellarm ina, największego apologety katolickiego, pt.: Di-

sputationes de controversiis Christianae fid ei adversus eius tem pońs hereticos30 na­

leżało najpierw do licencjata teologii i p ro tonotariusza apostolskiego Sebastia­ na Fridlina, o czym świadczy wklejony ekslibris z A rchaniołem M ichałem i her­ bem , na tarczy którego widnieje postać M atki Bożej i dwa lwy. Pod tym eksli­ brisem została um ieszczona notka, świadcząca o przynależności książki do au- gustianów w Ratyzbonie: „C onventus R atisbonensis O rd. Erem . S. Augusti- ni”31.1 jeszcze je d en przykład: dzieło Izaaka C asanbonusa, zaw ierające krytykę A nnales B aroniusza - pt.: De rebus sacńs et ecclesiasticis, wydane w Genewie w 1663 r., należało do biblioteki klasztoru św. E m m erana w Ratyzbonie. Włą­ czył je do tam tejszych zbiorów o. Colom anus. N a w ew nętrznej stronie oprawy znajduje się wklejony ekslibris z napisem : „Ad B ibliothecam St. E m eram f’, a u dołu J. O. G. D. W środku widnieje herb: korona nad tarczą, a na niej dwa pół orły i dwa klucze w środku, natom iast św. E m eran przedstaw iony jest z mi­ trą, p astorałem i drabiną. Na odwrocie karty ochronnej zachował się napis: „C om paravit P. C olom anus pro 20 X 1783”32.

K ardynał D iepenbrock nabywał książki w głównej m ierze drogą kupna. Aczkolwiek X IX -w ieczna książka była kosztowna, mim o zmodernizowanej techniki drukarskiej i powiększenia nakładów , to oczywiście księcia biskupa stać było na zakup naw et najdroższych nowości wydawniczych. Nasz bibliofil otrzymywał również książki w darze od przyjaciół. Osoby bowiem sobie bliskie zawsze wykazywały wielką aktywność we wzajem nym przekazyw aniu ulubio­ nych książek. We wszystkich zbiorach z różnych wieków spotykamy egzempla­ rze dzieł, przekazyw ane nowemu czytelnikowi „in sem piterum am ititiae vincu­ lum ”. Z resztą tak jest również w czasach współczesnych.

Interesującym zagadnieniem w naszych badaniach jest prow eniencja wy­ daw nicza druków kardynalskich. Na czoło topografii wydawniczej wysunął się Paryż, skąd wyszło aż 265 książek, które zagościły na półki om awianego księ­ gozbioru. Były tam też pozycje z innych m iast francuskich, jak Lyon (56), Nan­ cy (11), Lille (5), A vinion (3), Dijon (2), R ouen (2), D eux-Ponts (1), Grenoble (1) i Tours (1).

W X IX stuleciu księgarski rynek śląski zaopatryw any by przede wszystkim w druki z niem ieckich ośrodków wydawniczych. Trzeba przyznać, że były one liczne i niektóre stały na wysokim poziom ie sztuki drukarskiej. Często jednak nie zw racano uwagi na estetykę i funkcjonalne walory druku. W użyciu była

29 Biblioteka Kapitulna we Wrocławiu (w dalszym ciągu BKWr), sygn. Rkps nr 21. 30 Ingolstadii apud David Sosterius 1589.

31 BDSWr, syg. 1-1538. 32 BSDWr, sygn. 11-518.

antykwa, pismo o liniach równej grubości, szczupłe, dobre dla krótkich druków akcydentalnych i ogłoszeń handlowych, a masowo stosowanych do książek, ja ­ ko pismo oszczędne, m onotonne i nużące. W krajach języka niem ieckiego modne też było pismo gotyckie33. W śród niemieckich ośrodków wydawniczych na pierwszym miejscu kroczy Lipsk z 231 tytułami. W dalszej kolejności wystę­ pują: Berlin (127), R atyzbona (125), F rankfurt n. M enem (106), Sulzbach (96), Kolonia (95), M onachium (82), Augsburg (76), S tuttgart (63), M oguncja (56), Landshut (43) i inne.

Zbiory p u rp u rata śląskiego zasiliły książki z austriackich ośrodków wydaw­ niczych: Salzburga (28), Innsbrucku (26), W iednia (19), Linzu (10) oraz ze szwajcarskich drukarni znajdujących się w Bazylei (28), Fryburgu Szwajcar­ skim (20), G enewie (14), B rnie (13) Schaffhausen (13) i Luzernie (7). Ponadto miał on pod ręką książki pochodzące z włoskich ośrodków typograficznych: Wenecja (35), Rzym (24), M ediolan (11), N eapol (10), Florencja (7) i Berga- mo (3). Zauroczony literatu rą hiszpańską sprow adzał 47 książek z M adrytu i 2 z Walencji.

Wśród XIX-wiecznych ośrodków wydawniczych w ażne miejsce zajmował Wrocław, gdzie działały drukarnie: biskupia, uniwersytecka oraz znana oficyna wydawnicza Kornów 34. Z tych wrocławskich tłoczni drukarskich wyszło 137 książek, które dostały się na półki księgozbioru w zam ku na G órze Janowej. Diepenbrock miał też pod ręką książki drukow ane w innych śląskich d ru k ar­ niach, mieszczących się w Nysie (13), Głogowie (2), Kłodzku (2), Legnicy (2), Strzegomiu (2), Cieszynie (1), Gliwicach (1), O polu (1), Opawie (1), Trzebnicy (1), Zielonej G órze (1) i Ż aganiu (1).

Czy kardynał wrocławski posiadał książki tłoczone w drukarniach polskich? Odpowiedź jest pozytywna - 7 z nich m iało bowiem prow eniencję typograficz­ ną gdańską, 5 - krakowską, 2 - oliwską i 1 - poznańską.

W badaniach nad daw ną książką ważne miejsce zajm uje opraw a, k tóra w przeszłości wyrażała wielki kunszt i była wyrazem wartości kodeksów śre­ dniowiecznych i druków czasów nowożytnych. W X IX w. opraw a była dużo prostsza, w ykonana z zastosow aniem maszyn introligatorskich, najczęściej z papieru i kartonu. Oczywiście wielu bibliofilów oddaw ało swoje cenne pozy­ cje do oprawy w ręce introligatorów -artystów i w ykonane oprawy posiadały wyraz znacznego artyzmu.

W oparciu o zachow ane egzem plarze z księgozbioru D iepenbrocka m ożna wysunąć pewne wnioski odnośnie jego dbałości o estetyczny wygląd nabytych

" H. S z w e j k o w s k a, Wybrane zagadnienia z dziejów książki X I X i X X wieku. Warszawa-

- Wrocław 1979, s. 5-6; J. M a n d z i u k, Zainteresowania bibliofdskie Henryka II Forstera, bi­

skupa wrocławskiego (1853-1881). W: Kościół na drogach histońi. Red. J. W ó l c z a ń s k i .

Lwów-Kraków 1999, s. 71.

66 KS. JÓ ZEF MANDZIUK [ 14]

druków. Zabytkow e oprawy posiadały kodeksy średniow ieczne, które trafiły do zbiorów biskupich. D ruki X V I-X V III-w ieczne były opraw ione zgodnie z ówczesnym duchem i form am i w deskę i skórę z bogatym lub uboższym orna­ m entem postaci ludzkich, głów, kwiatów lub wzorów geom etrycznych. N iektó­ re egzem plarze były opraw ione w tek tu rę obciągniętą w skórę. N atom iast dru­ ki X IX -wieczne posiadały oprawy seryjne, sporządzone na skalę przemysłową, bez większej w artości artystycznej35.

W badaniach nad księgozbiorami historycznymi należy również zwrócić uwa­ gę na język poszczególnych dzieł. W interesującym nas zbiorze językiem bez­ względnie panującym jest język niemiecki. Aż 1592 książek proweniencji nasze­ go biskupa zostało napisanych w tym języku. Drugim językiem jest łacina, której znaczenie w czasach D iepenbrocka nie m ożna porównać do dawnych stuleci. A jednak 730 jego książek zostało napisanych po łacinie, będącej językiem litur­ gii Kościoła katolickiego, administracji, a także dzieł naukowych. Kardynał po­ siadał też 430 druków napisanych w języku francuskim, 132 - hiszpańskim, 55 - angielskim, 47 - włoskim, 15 - holenderskim , 8 - greckim, 8 - flam andzkim oraz po jednym egzem plarzu w języku polskim, portugalskim i szwedzkim.

Dotknijmy jeszcze problem u czytelnictwa, sprawiającego dużą trudność w ba­ daniach nad dawną książką36. Z pewnością nasz bibliofil nabywał książki nie dla ozdoby swojej biblioteki, lecz służyły mu one w jego pracy tłumacza, badacza dziejów mistyki chrześcijańskiej, kaznodziei, adm inistratora ogromnej diecezji wrocławskiej. Liczne „vestigia lecturae” znajdują się na egzemplarzach wydanych drukiem przed X IX stuleciem. Trudno jest określić, czy zostały one naniesione ręką kardynała, czy też pochodzą od poprzednich właścicieli. Natom iast książki jem u współczesne pozbawione są znaków czytelniczych. Być może nie zostały one naniesione przez naszego czytelnika ze względu na szacunek do książek.

3. W świetle swoich książek

Bogata jest zaw artość treściowa zgrom adzonych egzem plarzy dzieł z róż­ nych dziedzin ludzkiej wiedzy o Bogu, człowieku i świecie. W ich świetle kardy­ nał śląski jawi się nam jako teolog i duszpasterz, adm inistrator największego wówczas na świecie biskupstwa, m iłośnik historii i hum anista o rozległych za­ interesow aniach filozoficznych, geograficznych i literackich.

a. Teolog

Czasy X IX stulecia charakteryzują się bogactwem dzieł teologów zarówno katolickich, jak i protestanckich. W śród nauk teologicznych w dziejach chrześci­

,5 H. P a w 1 u k, Melchior kardynał Diepenbrock..., s. 71-73. 36 J. M a n d z i u k, Stare druki.., s. 28-30.

jaństwa zawsze prym wiedzie biblistyka z egzem plarzami ksiąg Pisma św. jako źródła Objawienia. Biskupi dział biblijny zawiera 16 egzemplarzy całej Biblii, 3 - Starego i 18 Nowego Testam entu oraz 18 różnych komentarzy biblijnych.

Na szczególną uwagę zasługuje Biblia Pentapla w języku niemieckim , zawie­

rająca paralelne przedstaw ienia różnych zagadnień biblijnych w duchu katolic­ kim, luterańskim , kalwińskim i judaistycznym 37. Na półkach znalazły się 2 eg­ zemplarze Biblii w znakom itym przekładzie na język niemiecki z Wulgaty Jó ­ zefa Franciszka Allioli, z dołączonym i krótkim i objaśnieniam i. Ponadto nasz kardynał miał do dyspozycji egzem plarze Pisma św. w języku francuskim , ho­ lenderskim i angielskim.

Księgi Starego Testam entu znalazły się w omawianym księgozbiorze w 3 vo- luminach: łacińskim - tłum aczonym z kodeksu aleksandryjskiego38 i wydanym przez G rabego w 1707 r., francuskim w wydaniu kolońskim z 1711 r., który zo­ stał zaopatrzony w wyjaśnienia i refleksje przydatne do życia duchowego-

i w przekładzie niem ieckim , dokonanym z języków oryginalnych przez W. M. I. de Wette i J. Ch. W. Augusti. Bibliofil nasz miał też 5 egzem plarzy Psałterza z poetyckim parafrazam i psalmów, dokonanym i przez hum anistę szkockiego Jerzego B uchm ana40. Nabył on również Treny Jerem iasza w przekładzie J. G. Boermeta41, księgę Przypowieści Salom ona42 oraz księgę Genesis, zaopatrzoną komentarzami przydatnym i teologom i studentom 43.

Z egzemplarzy Nowego T estam entu 5 zostało napisanych w języku greckim lub greckim i łacińskim, dalszych 7 w języku łacińskim, 4 w niem ieckim i 2 - francuskim. Na uwagę zasługuje przekład dokonany przez biskupa M ichała Wittmanna z Ratyzbony, w wydaniu 1852 r. w Sulzbach. Książę-biskup korzy­ stał z Listów Apostolskich i Ewangelii wraz z wyjaśnieniami w form ie pytań i od­ powiedzi44, Listu do Hebrajczyków45 i Listu do Rzym ian46 oraz Listu do Rzymian i obydwu Listów do Koryntian, w przekładzie H erm an a O lshausena, p ro te ­ stanckiego biblisty z K rólew ca47.

W książnicy biskupiej znalazły się również książki z zakresu całej Biblii, S ta­ rego i Nowego Testam entu, a także poszczególnych ksiąg kanonu Pisma św.48

37 T. 1-3. Halle 1710-1712. M BSDWr, sygn. III-293. w BSDWr, sygn. 1-1425. 40 BSDWr, sygn. I - 525. 41 Weimar bei Hoffmann 1781. 42 Riga bei Hartknach 1785. 43 BSDWr, sygn. 11-480. 44 Paris chez M ariotte 1727. 45 Leipzig bei Schwikert 1781. 4* Heidelberg bei Winter 1831. 47 Sarmensdorf bei Keller 1837.

68 KS. JÓ ZEF MANDZIUK [ 16]

Były tam też opracow ania z zakresu nauk pomocniczych biblistyki i teologii bi­ blijnej oraz leksykony i słowniki biblijne.

D ługa jest lista dzieł z zakresu patrystyki, które w ilości 79 egzem plarzy trafi­ ły do biblioteki biskupiej. Jako ich autorzy występują w porządku alfabetycz­ nym następujący Ojcowie Kościoła i pisarze kościelni: Ambroży, Augustyn, Ba­ zyli Wielki, Cyprian, Cyryl A leksandryjski, Cyryl Jerozolimski, Dionizy Pseudo- -Areopagita, Flawiusz Casjodor, G rzegorz I Wielki, G rzegorz z Nazjanzu, Hie­ ronim, Hilary z Poitiers, Ireneusz, Jan Chryzostom, Jan D am asceński, Jan Ka- sjan, Jan Klimak, K lem ens Aleksandryjski, Laktancjusz, M akary Egipcjanin, Piotr Chryzolog, Prosper z Akwitanii, Rufin z Akwilei, Tertulian, Wincenty z Lerynu. O prócz dzieł wymienionych przedstawicieli patrystyki, wydanych m.in. przez „króla R enesansu” E razm a z R otterdam u, jak i wydawców XIX- -wiecznych, kardynał nabył lub otrzym ał od autorów sobie współczesnych w da­ rze pisma dotyczące problem atyki patrologicznej. N a tej liście znaleźli się m.in.: H utner, autor pracy na tem at nauki św. Cypriana, biskupa Kartaginy, o Koście­ le49, H. V. Bagnignolles, mający w swojej spuściźnie naukowej studium poświę­ cone pojęciu Boga u św. H ilarego z Poitiers50, E X. B ittner, profesor wrocław­ ski, autor kom entarza do De civitate D ei, w którym podał w ascetycznym ujęciu chrześcijańskie zasady postępow ania51, J. H. Reinkens, apostata wrocławski, który napisał 2 rozprawy dotyczące św. K lem ensa Aleksandryjskiego, omawia­ jąc w jednej problem wiary i elem enty gnozy, a w drugiej ukazał K lem ensa jako człowieka, pisarza, filozofa i teologa52, J. A. M öhler, piszący w dziele Die Einhe­

it in der Kirche53 o jedności w Kościele i podstaw ach tej jedności w oparciu o na­

ukę Ojców Kościoła z III w., wreszcie F. X. Ratm ayer, omawiający literaturę pa­ trystyczną trzech pierwszych wieków w niedokończonym dziele pt.: Patrologia

oder chństliche Literaturgeschichte54. P onadto kardynał posiadał podręcznik pa­

trologii „ad usum academ icorum ” autorstw a cystersa Stefana W iesta55 oraz wy­ danie zbiorowe Ojców Apostolskich z 1842 r., dokonane przez K. J. H efele, wy­ bitnego historyka, profesora Uniw ersytetu w Tybindze.

Z zakresu dogm atyki katolickiej na półkach interesującego nas księgozbio­ ru znalazło się 106 dzieł. N a czele kroczy Sum m a teologiczna św. Tomasza z A kw inu56. D alej znajdują się dzieła autorstw a teologów doby reform acji pro­ testanckiej, m.in. B ertolda von Chiem see, Franciszka T itelm ana, Dionizego Petaviusa i Stanisław a H ozjusza z jego Confessio fidei catholicae Christiana.

49 Hamburg bei Perthes 1839. 50 Leipzig bei Brockhaus 1849. 51 BSDWr, sygn. II - 6994.

52 Vratislaviae apud G. Ph. Aderholz 1851. 53 Tübingen bei Laupp 1825.

54 Regensburg bei J. Manz 1840. 55 BSDWr, sygn. I - 1782. 56 BDSWr, sygn. I - 879.

Dotarło tam również kilkanaście egzem plarzy pism dogmatycznych teologów XVIII-wiecznego oświecenia. Oczywiście najwięcej dzieł omawiających p o ­ szczególne prawdy wiary pochodzi z 1 połowy X IX stulecia. M ożna tutaj wy­ mienić świeckiego teologa Jana H enryka Pabita, który swoje dzieła pisał w d u ­ chu giintherianizm u, jezuitę Jana Perrone, którego Praelectiones theologicae doczekało się aż 42 wydań, Ignacego Paucka, profesora U niw ersytetu Jagiel­ lońskiego w Krakowie, au to ra Praelectiones ex Theologia dogmatica51, Jana Baptysty Baltzera, wrocławskiego profesora dogmatyki, który opracow ał The­

ologische Briefe als Fortzetzung des Breslauer Stretes über des chństliche Seligke- ites Dogma5S, Franciszka Ksawerego D ieringera, przeciwnika dogm atu nie­

omylności papieża, który w swojej spuściźnie pozostawił Lehrbuch der katholi­

schen Dogmatik59.

Dział literatury apologetycznej w zbiorze hierarchy wrocławskiego przed­ stawia się raczej skrom nie, liczy bowiem tylko 51 pozycji. N a liście autorów , którzy słowem i piórem bronili wiary katolickiej, atakując zarazem idee oświe­ ceniowe, liberalne i protestanckie, znalazły się takie nazwiska, jak św. R obert Bellarmin, najwybitniejszy apologeta jezuicki, augustianin Jan O pstaer, atak u ­ jący jansenizm, Sylwester Mikołaj Bergier, sława apologetyki francuskiej XVIII stulecia, jezuita B enedykt Stattler, występujący przeciwko Kantowi i Locke’ owi, Jan Jó zef G örres, niem iecki twórca now oczesnej publicystyki, Jan Adam M öhler, au to r często wydawanego dzieła Sym bolik oder Darstellung

der dogmatische Gegensätze der Katholiken und Protestanten nach ihren öffentli­ chen Bekenntnisschńften i wielu innych.

Bibliofil śląski zgrom adził pokaźną ilość dzieł autorów protestanckich. Są wśród nich pism a M arcina Lutra, Filipa M elanchtona, Ja n a M athesiusa, Jana Kalwina, Jakuba Spenera, twórcy pietyzm u, H ugo G rotiusa, protestanckiego uczonego holenderskiego, E m auel Sw edenberga, w izjonera szwedzkiego, Lu­ dwika von Z inzendorfa, założyciela hernhutów .

Dla D iepenbrocka nie były obce dzieła twórców różnych prądów umysło­ wych w Kościele katolickim , które nie były zgodne z ortodoksją. D o nich m oż­ na zaliczyć pism a Paschazjusza Q uesnela, agitatora jansenizm u, P iotra de Marca, teoretyka gallikanizm u, Ja n a Jakuba H ohtheim a, twórcy febroniani- zmu, Antoniego G iinthera, teologa niem ieckiego o nastaw ieniu racjonalistycz­ nym, Piotra Józefa Elw enicha, wrocławskiego ucznia H erm esa. M ożna zaryzy­ kować twierdzenie, że z półek księgozbioru w idać zainteresow anie kardynała problemem herm ezjanizm u i günterianizm u60.

Kraków u Gierszkowskiego 1844. 's BDSWr, sygn. I - 1125.

* BDSWr, sygn. II - 5986.

Zob. J. M a n d z i u k, Błędne kierunki teologiczne: hermezjanizm i guntheńanizm na Ślą­

70 KS. JÓ ZEF MANDZIUK [18] Z zakresu teologii m oralnej D iepenbrock zgrom adził 77 dzieł, wykazując większe zainteresow anie tą dziedziną. Nabył więc podręczniki w opracowaniu m.in. H erm a n a B usenbaum a, au to ra Medulla theologiae moralis wraz z kom en­ tarzem św. A lfonsa Liquori, następnie Pawła Laym anna, najsłynniejszego mo­ ralistę w śród niem ieckich jezuitów, Pawła G abriela A ntoine, znanego z dzieła

Theologia morale universa, Szymona Sobiecha, śląskiego au to ra Compendium theologiae moralis pro utilitate confessańorum et exam inandorum editum , Jana

M ichała S ailera, który wśród wielu dzieł z dziedziny pastoralnej, liturgiki, ho­ miletyki wydał w 1817 r. H andbuch der christliche Moraltheologie. Do zbiorów zostały także w łączone podręczniki dla spowiedników w opracow aniu m.in. św. A lfonsa Liquori oraz biskupa M ichała W ittm ana. O bok wymienionych auto­ rów podręczników swoje miejsce na półkach biblioteki znalazły dzieła pisarzy, którzy uczynili przedm iotem swoich rozważań poszczególne kwestie moralne. Ciekawe, że szczególnie interesow ała kardynała problem atyka procesów cza­ rownic.

N iewątpliw ie rządca diecezji wrocławskiej dbał o w łasne życie wewnętrzne, dlatego nabył aż 350 druków z zakresu ascetyki i mistyki chrześcijańskiej. Szczególnie interesow ał się mistyką bł. H enryka Suzo, m ając w posiadaniu na­ w et rękopis z 1377 r. słynnej książeczki Büchlein der Ewigen Weisheit6I. Drugi średniow ieczny rękopis biskupi dotyczył opisu drogi do doskonałości św. G er­ trudy W ielkiej62. Bibliofil nasz zgrom adził aż 53 egzem plarze niezrównanej książeczki De Im itatione Christi Tomasza a Kempis. M istykę średniowieczną rep rezen tu ją też dwie wielkie postacie: Św. B ernard z Clairveaux i św. Bona­ w entura. N a półkach księgozbioru znalazły się też dzieła przedstawicieli ogrom nej plejady pisarzy ascetycznych X VI i X V II stulecia, zwłaszcza z zako­ nu Towarzystwa Jezusow ego. Nie brakło również nowszych dzieł ascetyczno- -mistycznych. K ardynał miał pod ręką, spisane przez poetę K lem ensa B renta­ no, rozw ażania o cierpieniach Chrystusa stygmatyczki Katarzyny Anny Em m e­ rich. P onadto bibliofil nasz zgrom adził 29 egzem plarzy różnych modlitewni­ ków w języku niem ieckim , łacińskim i francuskim oraz 19 rozm aitych zbiorów pieśni i śpiewników religijnych.

b. D uszpasterz

Każdy bibliofil z grona osób duchownych posiadał w swojej bibliotece osob­ ną grupę książek z zakresu kaznodziejstwa, liturgiki, katechetyki i teologii pa­ sterskiej. L ite ra tu ra ta służyła w pracy na am bonie i w konfesjonale oraz w spraw ow aniu sakram entów świętych. D o zbioru kardynalskiego trafiło 74 egzem plarze dzieł hom iletycznych różnych kaznodziejów. W śród znacznej ilo­

61 BKWr, rkps nr 23. 62 BKWr, rkps nr 24.

ści kaznodziejów niemieckich znaleźli się m.in. biskup ratyzboński Jan M ichał Sailer, dalej Jan Baptysta H irscher, profesor teologii m oralnej w Tybindze, Jan Emanuel Veit, znany wiedeński kaznodzieja katedralny, pochodzący z rodziny żydowskiej, Filip K onrad M arheim , protestancki kaznodzieja w kościele Trójcy Świętej w Berlinie, A dam Jan Onymus, dziekan kapituły monachijskiej, b en e­ dyktyn Beda W eber, autor zbioru Predigten aus tiroler Volk. W księgozbiorze bogato reprezentow ana była twórczość kaznodziejów francuskich: jezuity Lu­ dwika Bourdalone, noszącego m iano „króla kaznodziejów ”, biskupa Francisz­ ka Fenelon, Jana M asillona, kaznodziei nadw ornego oraz H enryka D om inika Lacordaire, wybitnego kaznodziei dom inikańskiego w katedrze N otre D am e w Paryżu. Na liście kaznodziejów śląskich znaleźli się: H enryk F örster, najwy­ bitniejszy ówczesny kaznodzieja wrocławski, Józef Wawrzyniec Wick, znany działacz stowarzyszeniowy i Franciszek Lorinser, który opublikow ał kazania na temat siedmiu słów Chrystusa na Krzyżu.

Kardynalskie zbiory hom iletyczne powiększały drukow ane kazania na nie­ dziele i święta H enryka Engelgrave, noszące tytuł L u x evengelica...63 oraz kaza­ nia na niedziele i dni powszednie W ielkiego Postu hiszpańskiego kaznodziei Diego Mało de A ndueza. K ardynał miał też pod ręką Sermones pro Dominicis

et Festis ex bibliotheca VaticanaM św. Tomasza z Akwinu oraz dwa zbiory kazań

Jana Taulera, sławnego XV-wiecznego niem ieckiego mistyka i kaznodziei do­ minikańskiego.

Zbiory omawianej książnicy wzbogaciły również kazania pasyjne, autorstw a Jerzego Józefa G oetza, noszącego m iano „praeclarus apologeta rei catholicae in Bavaria”, następnie kazania w ielkopostne głoszone przez jezuitę Pawła Se- gneri na dworze papieskim oraz Horologio della passione di Gesu Christo au ­ torstwa Szymona z N eapolu, kaznodziei kapucyńskiego.

Należy zauważyć, że sam D iepenbrock, jako młody kapłan w Ratyzbonie, opublikował swoje kazanie, wygłoszone przy rekoncyliacji tam tejszej katedry w dniu Zielonych Świąt w 1839 r. pt.: Der Tempel Gottes in der Menschheit*5. Na półkach widniało 7 egzem plarzy tego kazania, a obok znajdowały się Gesamel-

(e Predigten, wydane w Ratyzbonie w 1841 r., zaw ierające 2 kazania żałobne: na

śmierć papieża Piusa V III i biskupa W ittm anna, 2 kazania na tem at życia i śmierci, kazanie na jubileusz 1100-lecia biskupstwa ratyzbońskiego oraz słyn­ ne kazanie o znakach czasu z 1840 r.

Dział liturgiczny w interesującym nas księgozbiorze biskupim obejm ow ał 96 pozycji ksiąg liturgicznych i opracow ań z zakresu liturgiki. Znajdow ał się tam mszał z wydania w eneckiego z 1716 r., brew iarz rzymski z 1754 r., będący po­ darunkiem od krewnych, 2 egzem plarze O fficium H ebdom adae Sanctae z 1721

* BSDWr, sygn. II - 1054. M Romae apud Accaltum 1751. * Regensburg bei Manz 1839.

72 KS. JÓ ZEF MANDZIUK [20] i 1724 r., część zimowa brewiarza z 1771 r. oraz 3 egzem plarze Pontificale Ro-

m anum . Były też rytuały następujących diecezji: R atyzbona, Linz, M etz, Augs­

burg, Passau, Praga, Lubljana i Wrocław oraz rytuał rzymski z 1753 r.

O prócz ksiąg liturgicznych D iepenbrock posiadał druki z zakresu liturgiki, czyli nauki o treści i form ie kultu katolickiego. Były wśród nich opracowania różnych zagadnień z zakresu świętej liturgii, m.in. rozpraw a Blondela o historii k alendarza rzymskiego, G edenu o święceniach kapłańskich według pontyfika­ tu rzymskiego, B ocąuillota, au to ra trak tatu o Mszy św. i Sailera, w którego spuściźnie znalazło się pism o pt. Geist und Kraft der katholischen Liturgie.

Półki biblioteki zalegały też dzieła wybitnych liturgistów, m ające charakter podręcznikowy. M ożna tutaj wymienić W ilhelm a D urandusa, będącego wiel­ kim autorytetem liturgii średniowiecznej, który napisał Rationale Dm norum

O fficiorum , kardynała Ja n a Bona, au to ra słynnego dzieła De sacńficio Missae,

Jan a S tefana D urandi z Tuluzy, historyka liturgii, który wsławił się dziełem De

ritibus Ecclesiae catholicae, barnabity B artłom ieja G avanti, k onsultora Kon­

gregacji Rytów, a u to ra w ielokrotnie wznawianego dzieła Thesaurus sacrorum

rituum, seu com m entaria irt rubńcas Missalis et Breviańi R om ani.

P onadto mam y do odnotow ania 2 dzieła D iepenbrocka o ch arak terze ency­ klopedycznym, autorstw a Franciszka A ntoniego S taudenm aiera - Enzy-

klopadie der Theologischen Wissenschaften ais System Gesam m elten Theologie

(t. 2 odnosi się do liturgii) oraz Schiinkego i K iihna - Enzyklopedische Hand-

buch der Katholischen Liturgie, wydane w Gliwicach u L andegera w 1846 r.66

Z dziedziny katechetyki kardynał M elchior zdobył 44 pozycji drukowanych, które dotyczyły katechizm ów, podręczników z historii biblijnej i zbiorów przy­ kładów. W śród katechizm ów na pierwszym miejscu widnieje Catechismus mi­

nor św. P iotra Kanizjusza w niem ieckim opracow aniu W idenhofera67 i drugi

egzem plarz w opracow aniu C olm ara68. O bok znajdow ał się katechizm Jakuba M ikołaja C olberta, biskupa M ontpellier z 1722 r., dalej je d en katechizm dla uczniów i drugi dla nauczycieli w opracow aniu C iippera oraz po 3 egzemplarze katechizm u rzymskiego Piusa V, katechizm u biskupstwa ratyzbońskiego i augs­ burskiego. Był też katechizm dla diecezji paryskiej z 1845 r., katechizm żagań­ ski z 1847 r. i strzegom ski z 1851 r.

W bibliotece naszego kardynała zauważamy grupę podręczników, dotyczą­ cych historii biblijnej, a mianowicie opracowanie w języku francuskim przez ano­ nimowego autora dziejów biblijnych w form ie pytań i odpowiedzi. Dalej widnie­ je książka Biblische Geschichte des A lten und Neuen Testament fu r katholischen

Schulen, autorstw a Józefa K abatha dla klas wyższych i niższych, następnie Bibli­ sche Geschichte fu r A ltem und Kinder, w opracowaniu Krzysztofa Schmida, a

tak-66 H. P a w 1 u k, Melchior kardynał Diepenbrock..., s. 221-228. ń7 Augsburg bei Wagner 1796.

ze praca Jana Schustera Biblische Geschichte des Alten und Neuen Testaments im

Auszuge('\ która otrzym ała pochwała Stolicy Apostolskiej i aprobatę wielu bisku­ pów. Ponadto hierarcha wrocławski wszedł w posiadanie Institutiones catholicae

in modum catecheseos1(\ pióra F. A. Pougota i zbiór przykładów ułożonych we­

dług porządku katechizm u Kanizjusza przez Jana A dam a M öhlera71.

Spośród autorów opracow ań dotyczących teologii pastoralnej, do księgo­

zbioru kardynalskiego trafiło 39 dzieł. W śród nich widzimy pracę Franciszka

Krzysztofa Pitroffa, rek to ra U niw ersytetu Praskiego, noszącą tytuł: Kirche-

nnmtpolitik7:, która została napisana w duchu józefinizm u, następnie Verlesun­ gen aus dem Pastoraltheologie73 często wymienianego biskupa Sailera i jego ucznia Józefa W idm era, au to ra Vorträge über Pastoraltheologie74. Na uwagę za­

sługuje też obecność Pastorum instmctionis św. K arola B orrom eusza75 i trzecie

wydanie Anleitung zu Pastoraltheologie im weitesten A nfängen76, autorstw a be­ nedyktyna D om inika Gallowitza, profesora A kadem ii w Ingolstadzie. W księ­

gozbiorze naszego hierarchy znalazły się też pozycje dotyczące sakram entu p o ­

kuty, duszpasterstw a chorych, rodzin, roli kobiety w rodzinie oraz zbiór m o­

dlitw i ro z w a ż a ń dla chorych ku pokrzepieniu ich na duchu, drukow ane we

W rocław iu u H irta w 1847 r., pióra Franciszka Ksawerego Elpelta. c. Zainteresow ania filozoficzne

Rozwój filozofii dał znać o sobie w nabywaniu dzieł znanych filozofów o różnych poglądach przez XIX-wiecznych bibliofilów. W interesującym nas księgozbiorze znalazło się 146 pozycji dotyczących „służebnicy teologii” . Prze­ gląd dzieł omawianej literatury rozpoczniem y od filozofów starożytnych, wśród których znajdują się takie postacie, jak: Platon, Plutarch, Teofrast P ara­ celsus, Filon z A leksandrii, E piktet, M arek A ureliusz A ntoniusz, Lucjan z Sa- mosaty, Jamblich z Chalkis.

Z autorytetów średniowiecznych do księgozbioru biskupiego znaleźli do ­ stęp: św. Tomasz z Akwinu ze swoim dziełem De rebus publicis et princuipum

msiitutione11 i kardynał Mikołaj z Kuzy, którego dzieło Dialogus78 zostało prze­

Breslau bei H erder 1847. Augsburg b. wyd. 1764

"! Beispile zur Gesamten Kristkatholischen Lehre nebst Schriftl. Und Väterstellen nach der

Ordnung des Katechismus von P. Canisius. Regensburg bei G. J. Manz 1851.

:: Prag bei Mongolde 1785. Sulzbach b. wyd. 1835. Sarmensdorf bei Keller 1840. ' Gandawa bei Scheiden 1828.

Landshut bei Krüll 1830. Lugduni apud Maier 1643. '' Leipzig bei Beer 1787.

74 KS. JÓ ZEF MANDZIUK _[22] tłum aczone na język niemiecki przez Jana Salom ona Sem lera, głównego przedstaw iciela niem ieckiego racjonalizm u teologicznego.

Lista filozofów czasów nowożytnych jest bardzo długa. O graniczymy się tyk ko do w ym ienienia głównych przedstawicieli różnych nurtów filozoficznych, którzy wywołali zainteresow anie u naszego kardynała. Poczet ich otwiera Franciszek Becon, św. Tomasz M orus i K artezjusz, a dalej widzimy Błażeja Pascala, G otfryda W ilhelm a Leibniza, Sam uela H erm ana R eim arusa, Jana Ja­ kuba R ousseau, B enedykta Spinozy, Jana G ottlieba Fichte, Fryderyka Schel- linga, E m anuela K anta, Fryderyka Schlegela, Jana H erdera.

W księgozbiorze znalazły się również dzieła z zakresu historii filozofii, filo­ zofii religii, logiki m atem atycznej, teorii poznania. K ardynał nabył też dzieła z filozofii przyrody, autorstw a m.in. Jana Chrystiana O ersteda, G ottlieba Hen­ ryka S chuberta i Franciszka Linka.

d. A dm inistrator biskupstw a wrocławskiego

K ardynał M elchior D iepenbrock przez osiem lat rządził ogrom ną diecezją w rocławską. W tej działalności adm inistracyjnej służyła m u pom ocą literatura jurydyczna zarów no z zakresu praca kanonicznego jak i cywilnego. Z dziedziną praw a kościelnego związanych było 143 tytułów, obejm ujących źródła prawa, podręczniki oraz opracow ania poszczególnych zagadnień prawnych.

Z zakresu źródeł praw a kanonicznego mamy do odnotow ania tylko wydanie statutów synodalnych diecezji wrocławskiej za rządów biskupa M arcina Gerst- m anna (1574-1585), o raz monastyrskiej, lozańskiej i paryskiej.

Na półkach książnicy kardynalskiej znalazły miejsce liczne podręczniki pra­ wa kanonicznego w opracow aniu m.in. Augustyna Barbosy, zwanego „księ­ ciem wśród kanonistów ”, Ludwika Engela, benedyktyńskiego au to ra Colle­

gium universi juris canonicae79, W ita Pichlera, reprezentow anego przez swoje

dzieło Jus canonicum practicae explicatumS[\ Ludwika Thom assiusa, noszącego m iano „ojca praw a kanonicznego”, Józefa Binera, szwajcarskiego kanonisty je­ zuickiego, Lucjusza Ferrarisa, franciszkańskiego konsultora Świętego Offi- cjum oraz XIX-wiecznych prawników: Fryderyka H enryka Windischmanna. A leksandra M iillera, Józefa Philippsa, Józefa H elferta.

W zbiorach ordynariusza wrocławskiego znalazły się też opracow ania róż­ nych zagadnień prawnych. W śród nich mamy do odnotow ania dzieło Pawia Piaseckiego pt.: Praxis episcopalis&\ opisujące pasterskie obowiązki biskupów, dalej trak tat jezuity Fryderyka Spee, dotyczący procesów o czarownice, pismo M elchiora L o tteriu sa o przepisach dotyczących beneficjów , rozpraw ę Jana Mi­

79 Salzburg b. wyd. 1717. 80 Ingolstadt b. wyd. 1735. 81 Köln bei Brätzer 1615).