Zapowiedzi małżeństwa

Edward Muszalski

Zapowiedzi małżeństwa

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 12/3-4, 257-292

1969

Praw o kanoniczne 12 (1969) Nr 3—4

EDWARD MUSZALSKI

ZAPOWIEDZI MAŁŻEŃSTWA

Treść: I. Wstęp: pow iadam ianie o zaw ieraniu m ałżeństw a w róż­ nych dawnych cywilizacjach, ceremonie — aprobata grupy społecznej. II. Rozwój zapowiedzi w Chrześcijaństwie, ich definicja. III. Normy p raw a kanonicznego o zapowiedziach. IV. Ich cel i znaczenie. V. Re­ cepcja i postacie zapowiedzi w krajach europejskich, szczególniej w Ho­ landii, W. B rytanii, Francji, Belgii, Italii, Hiszpanii, Szwajcarii, Niem­ czech, i im., tak w krajach ślubów cywilnych fakultatyw nych, jak i obowiązkowych. VI. Bra.k zapowiedzi w krajach socjalistycznych. VII. W Polsce do rozbiorów. VIII. W Polsce pod zaboram i i po od­ zyskaniu niepodległości do r. 1939. IX. W PRL·, ostatnio art. 4 K. R. i О. — okres wyczekiw ania. X. W brew uzasadnieniom braku zapowiedzi trzeba je przywrócić obok okresu wyczekiwania.

I. Od daw ien daw na w różnych cyw ilizacjach wiadomość o m a­ jącym być zaw arty m m ałżeństw ie byw ały podaw ane możliwie szerokim kołom krew nych, znajom ych, w spółobyw ateli i władzom. W czasach najd aw niejszych byw ało ta k naw et przy m ałżeństw ie przez kupno. Tylko m ałżeństw o połączone z porw aniem kobiety, będące w y jątk iem od reg u ł zaw ieran ia m ałżeństw nie było zw iązane z jakim iś zapowiedziam i. I też pom iędzy powzięciem zam iaru zaw arcia m ałżeństw a, a chw ilą jego zaw arcia, n aw et w najdaw niejszych system ach p ra w a zw ykle u pływ ał pew ien okres czasu. Z aw ieranie m ałżeństw a byw ało u w ielu ludów skom ­ plikow ane w ielom a p e rtra k ta c ja m i z udziałem sw atów , z o b rzę­ dam i i uroczystościam i. M ałżeństw o w ym agało dojrzałego nam ysłu i form alności zabierały w iele czasu h

1 Kwestie zapowiedzi m ałżeństw a są cząstką szerszej kwestii m ał­ żeństw a w ogólności, tak w aspekcie praw nym ja k i ogólniejszym so­ cjologicznym, przeto czytelnika należy odesłać do w ielkich encyklo- pedyj pod hasło „M ałżeństwo”, jak do W ielkiej Encyklopedii Powszech~

258 Edw ard Muszalski [2] T ak n a przykład, w p raw ie n arodu izraelskiego od daw nych czasów, a n a pew no od epoki T alm udu, rozróżnia się dw a m o­ m enty obrzędow e zaw ieran ia m ałżeństw a: początkow y zaręczyny erussin i jego ostateczne zaw arcie nissuin, k tó re po pierw szym może nastąpić dopiero po ro k u dla p an n y a 30 dni dla wdowy. P ierw szy więc obrzęd spełnia te zadania co za p o w ied zi2.

W pierw otny m praw ie polskim rozróżnia się k ilk a kolejnych aktów z obrzędam i w pew nych odstępach czasu: zm ów iny (zapo­ wiedź w raz z um ową przedślubną), zdawiny, przenosiny, p okła­ dźm y 3.

C erem onie poprzedzone zapow iedzeniem ich w yrażały aprobatę, sankcje g ru p y społecznej. I przeciw nie, m ałżeństw a ta jn e nie zńaj- dow ały aprobaty, były uchylaniem się od pew nego obowiązku społecznego, czy to w śród gru p rządzących, z m onarcham i w łącz­ nie, czy to w śród szerokiego g ro n a członków społeczeństwa. O gra­ niczam się do tych p a ru w zm ianek, aby jed n ak zaznaczyć, że stud iu m szczegółowe tego zagadnienia od n ajdaw niejszych czasów aż do czasów obecnych byłoby interesujące. O graniczając się do sam ej in sty tu c ji zapow iedzi m ałżeństw a, trzeb a stw ierdzić, że byw ało w zaczątkow ej postaci w bardziej rozw iniętych system ach praw odaw stw , a nie przed staw iając b y najm niej jej całokształtu, trz e b a przypom nieć, że rozw inęła się w chrześcijaństw ie 4.

nej PWN, Bolszaja Sow ietskaja Enciklopiedia, Encyclopedia A m erica- na-Britannica, Encyklopedia Katolicka, Jew rejskaja Enciklopiedia itd., jak i hasło „Zapowiedzi m ałżeństw a”; osobno w niektórych, ze w ska­ zaną w nich literatu rą. Pożyteczna okazać się może naw et jeszcze obecnie daw niejsza praca, raczej popularna D’A 1 m é r a s H enryk: M ałżeństwo u różnych narodów, przekład M arii Rodysowej, G ebethner i Wolff, 1904 s. 157.

2 Jew rejskaja Enciklopiedia, pod red. Ł. K a c e n e l s o n a i D. G, G i n c b u r g a , Petersburg, t. IV Małżeństwo; S c h l a g e r В.: Ż ydow ­ skie prawo m ałżeńskie, K raków 1930 na s. 60,—67; B e r g m a n n Al.: In ternationales, Ehe- und K indschaftsrecht, 3. Auflage, F ra n k fu rt am Main, 1963 — z tej pracy wszelkie dalsze powołanie się na poszcze­ gólne ustaw y różnych państw . O Izraelu na s. 20—21 II. A k e r b e r g A rm and: Talm ud, bolszewizm i projekt polskiego prawa małżeńskiego. Odpowiedź ks. dr. Stan. Trzeciakowi, W arszawa 1932 zwłaszcza na s. 54. 3 A b r a h a m W ład.: Zawarcie m ałżeństw a w pierw otnym prawie polskim , Lwów 1925; Rafacz J.: Dawne prawo sądowe polskie w za­ rysie, W arszawa 1936, zwł. na s. 216 i n.

4 K. J. G.: Zapowiedzi przedślubne w: Podręczna Enc. Kościelna oprać, pod kier. ksks. Józefa i Rom ana A r c h u t o w s k i c h i red. ks. Zygm unta C h e ł m i c k i e g o , W arszaw a 1916 t. X L III—XLIV W -Z na s. 186—188; Rechtsvergleichendes H andvörterbuch fü r das Z iv il­ und Handelsrecht herausg. von S c h l e g e l b e r g e r , 1. Band-Aufgebot s. 265—266 .(Bergmann Al.); G a s p a r r i Petro: Tractatus Canonicus de m atrim onio, ed. 2a, 1932, sect. II, art. III §§ 1—6 p. 91—115; G r a

-[3] Zapowiedzi m ałżeństw a 259 II. W n ajd aw niejszych czasach Kościoła n ie spotyka się u sta ­ lonej postaci zapow iedzi praw em przepisanej, jednakże p ra k ty k a przed staw ian ia zam iaru zaw arcia m ałżeństw a z określoną osobą zw ierzchnikom kościelnym , rodzicom i sąsiadom i to celem zba­ dania, czy nie zachodzą przeszkody do zaw arcia tego m ałżeństw a, pow staw ała zapew ne już w czasach katakum b. P ierw sze ślady i początki zapow iedzi spotyka się już w pierw szych w iekach chrześcijaństw a. Zwłaszcza w zm ianki są o tym , że dom agał się Kościół, b y o zam iarze w stąpien ia w zw iązki m ałżeńskie w iern i zaw iadam iali swego biskupa, do którego należało b ad an ie i osą­ dzenie, czy dan e m ałżeństw o może być zaw arte bez n aru szen ia zasad etycznych 5. N astępow ało po pew nym czasie zaw arcie m ał­ żeństw a z cerem oniałem liturgicznym i błogosław ieństw em k a ­ płańskim . N adto poprzedzały go zaręczyny zw yczajnie zaw ierane publicznie w obecności św iadków . Ś w ięty A ugustyn w ro ku 430 po Chr. podaje, że zam iar zaw arcia m ałżeństw a ogłaszano publicz­ nie w kościele 6.

P ow oływ ane b y w ają w zm ianki o tym w niek tó ry ch pom nikach p ra w a pierw szej połow y średniow iecza 7 (k apitularz K arola W iel­ kiego rok 802, uchw ały S ynodu w R atysbonie w w iek u VIII). W kościele w schodnim zaw ieranie zaręczyn z obrzędem

kościel-b o w s k i Ign.: Prawo kanoniczne według nowego kodeksu, 2 wyd., Lwów 1927 na s. 409—415; D e S m e t Al.: Tractatus Theologico-Ca- nonicus de Sponsalibus et Matrimonio, ad. 4 (inde a Codice altera), Brugis 1927 na s. 30—54; W e r n z P. Franeiscus Xav., V i d a l P. P e­ tru s: lu s Canonicum. Tomus V Ius M atrim oniale, ed. За, A. P. Philippe A g u i r r e recognita, Romae 1946 na s. 120^—162 (§§ 120—135); E i с li­ m a n n Ed.: Lehrbuch des K irchenrechts auf Grund des C. I. C., neu bearbeitet u. herausgegeben von Kl. M ö r s d o r f , 8 Auflage, II Band §§ 135—137 n a s. 156—163; B ą c z k o w i c z Fr.: Prawo kanoniczne dla duchow ieństw a, 3 wyd. 1958, Opole, t. II n a s. 160n, 170—175 (§§ 150—■ 157); B i s k u p s k i St.: Prawo m ałżeńskie Kościoła R zym sko -K a to ­ lickiego, W arszawa 1956, na s. 66—102; O l s z e w s k i Fr.: Głoszenie zapowiedzi m ałżeńskich w prawie kanonicznym , Lublin 1936 s. XI, 136 (rozprawa doktorska); B o s c h a n Siegfried: Europeisches Fam ilien- recht, 2. Auflage Berlin u. F ra n k fu rt am Main, 1954 ·— zestawienie ustaw odaw stw , według którego pow ołania w d. с, tego arty k u łu bez powoływania się na źródło, 3. Auflage 1963.

5 O l s z e w s k i , op. cit. 6 i n.

* I n s a d o w s k i H.: R zym skie prawo m ałżeńskie a chrześcijań­ stwo, przedm ow a Rafała T a u b e n s c h l a g a , Lublin 1935 na s. 35.

260 E dw ard Muszalski [4]

nym i błogosław ieństw em kapłańskim byw a częściej p ra k ty k o ­ w ane niż w zachodnim i też głoszone są za p o w ied zi8.

W postaci p raw n ie określonej n ajp ierw Odo d e Saliaco, arcy ­ biskup paryski, w prow adza zapowiedzi w e F ra n c ji około roku 1197, aby uprzedzić nieszczęśliw e skutk i zaw ieran ia m ałżeństw nieopatrznie. N akazuje on kapłanow i pod grozą ekskom uniki, aby p y ta ł lud „de leg im ita te” oblubienicy i oblubieńca, zanim im da ślub oraz w prow adza trzy k ro tn e o g łoszen ie9. Podobnież synod londyński ro k u 1200 zakazuje obrzędu m ałżeństw a, jeśli nie jest poprzedzony trzy k ro tn y m ogłoszeniem w kościele. O zapowiedziach jako już przy jęty ch w kościołach F ran cji, czyni w sw ym liście w zm iankę P apież Innocen ty III w r. 1212 10. Na synodzie la te ra - neńskim IV ro k u 1215 Innocenty III rozciąga zwyczaj p a rty k u ­ la rn y fran cu sk i na cały kościół, jako przepis p ra w a pow szech­ nego и. W dekrecie tym lateran eń sk im ustalo na została zasada i obowiązek zapowiedzi, nie sprecyzow ano jed n ak liczby zapo­ wiedzi, właściw ości proboszcza, udzielania dyspens. Synody p ro ­ w incjonalne albo przejęły przepisy te, p ow tarzając je dosłownie albo uzupełniając, tak, że p ra k ty k a nie była jednolita, np. gło­ szono 1, 2 lub 3 zapowiedzi, przew ażnie jednak ogłaszano 3 pod w pływ em synodu paryskiego i londyńskiego 12.

Sobór trydencki z tych uzupełnień synodalnych p rzejął dość liczne i obszerniej przedstaw ił całość, precyzując przepisy w D e­ creta T rid en tin a, rozdział Tam etsi; od ro k u 1563 obow iązują w ca­ łym kościele, obecnie więc już ponad 4 w ieki 13.

Codex Iu ris Canonici z ro k u 1918 praw o to odnowił i ściślej­ szymi słow am i w yraził d la całego kościoła zachodniego w k ano ­ n ach 1022—1032 ty tu łu V II rozdziału I. w śród przepisów o czyn­ nościach m ających poprzedzać zaw arcie m ałżeństw a.

P rzep isy o zapow iedziach dla całego kościoła wschodniego k a ­ tolickiego w szystkich obrządków o bjęte zostały zunifikow anym w schodnim praw em m ałżeńskim w kanonach 12—19 14, roku 1949.

8 I n s a d o w s k i op. cit. n a s. 35 i n.

9 C ytuje O l s z e w s k i na s. 14 (zob. przypis 4). 10 Cytuje W e r n z - V i d a l s. 149 (zob. przypis_4).

11 W e r n z - V i d a l s. 149 n r 121 (zob. przypis 4), D e S m e t s. 31, O l s z e w s k i 14n.

12 O l s z e w s k i 25, D e S m e t s. 31.

13 D ekret Ne Tem ere 2. VIII. 1907 regulując form ę zaw ierania m ał­ żeństw i zaręczyn (A. S. S. 40, (1907) s. 525) co do zapowiedzi nie zmie­ n ił praw a trydenckiego ··— O l s z e w s k i podaje szczegóły n a s. 30—64. 14 P i u s X II: M otu propio Crebrae allatae sunt z 22. II. 1949, we­ szło w życie 2. V. 1949 (A. S. S. 41/1949/89n); P a ł k a P.: Nowe 'Prawo

[5] Zapowiedzi m ałżeństw a 261'

T ak więc, w p raw ie kościelnym katolickim w ykształciła się i u staliła in s ty tu c ja zapowiedzi, k tó rej definicję różnie podają podręczniki bądź krótko o jej n ajistotniejszy ch elem entach tylko, ja k np.: „Zapow iedzi są ogłoszeniem o m ającym się odbyć ślubie, celem w ykrycia przeszkód m ałżeńskich”, bądź obszerniej ,·,trz y ­ k ro tn e publiczne ogłoszenie w czasie nabożeństw a, że w yliczone osoby chcą ze sobą zawrzeć m ałżeństw o, b y ci, k tórzy w iedzą o przeszkodach do tego m ałżeństw a, donieśli o tym Kościołowi 15, „publiczne ogłoszenie ludow i o m ającym być zaw arty m zw iązku m ałżeńskim m iędzy danym i osobam i” 16. B yw a więc uw y d atn ian y cel: aby każdy, kto wie o przeszkodach, m ógł o nich donieść w ła­ ściwej w ładzy kościelnej 17, a tak że aby zapobiec m ałżeństw om pokątnym , u tajonym , albo w b re w w iedzy i woli rodziców zaw ie­ ra n y m 18. Godzi się tu w spom nieć, że nazw ę pierw o tną łacińską zapowiedzi b ann um w yw odzą ze starogerm ańskiego w yrazu b a n ­ nen lub pannen, co znaczy głosić publicznie, albo z greckiego. Na m iejsce tego w y razu w eszły później w łacinie kościelnej n a ­ zwy: publicationes (C.I.C. 1023 i n.), d enuntiationes (С. 1104), pro - clam ationes 19.

III. W edług p ra w a kanonicznego, zapowiedzi ogłasza w ł a ś c i ­ w y p r o b o s z c z (C. 1023 § 1.), to jest proboszcz p arafii n a rz e ­ czonej jako w łaściw y dla celebrow ania m ałżeństw a, k tó ry sam p rzy stęp u je do głoszenia zapowiedzi i dopilnuje, by zapowiedzi w yszły i w p a ra fii obecnej narzeczonego, a ew entualnie, gdy po­ trze b a innych i m ając ich pisem ne zaśw iadczenia o nich, dopu­ ścić może narzeczonych do ślubu. W ogólności w e w szystkich pa­ rafiach m iejsca zam ieszkania (dom icilium) i quasi dom icilium

m ałżeńskie w K atolickim Kościele W schodnim, Roczniki Teologiczno- K anoniczne II, 1955, Lublin 1955.

15 B ą c z k o w i c z Fr. (zob. przypis 4) § 45 s. 44. 16 O 1 s z e w s к i s. 1.

n V e r m e e r s c h A. et C r e u s e n J., Epitom e iuris canonici cum com m entariis ad scholas et ad usum privatum , tom us II M echliniae- -Romae, H. Dessain, 1925 § 288 p. 169; Vidal V. § 120 s. 149.

18 P e l c z a r Józef: Prawo katolickie m ałżeńskie z uw zględnieniem prawa cyw ilnego obowiązującego w A ustrii, Prusach i Królestw ie Pol­ skim , K raków 1885 § 27 n a s. 105; O 1 s z e w ’s k’i ’3.

19 O l s z e w s k i 4; w tym m iejscu dla celów praktycznych w arto podać brzm ienie tego term inu praw nego w językach: angielskim -m ar- riage banns, francuskim — bans de m ariage, publications de m ariage, niemieckim ·— das A ufgebot (o szerszym zastosowaniu tego term in u zob. Schw eizer L exiko n in sieben Bänden, Encyclos-Verlag, Zurich, I Band: Aufgebot), rosyjskim : ogłaszenie o predłagajem om brakie.

262 Edw ard M uszalski

(С. 462) m ają być głoszone zapowiedzi. P rzeto: 1) jeśli oboje n u p tu rien c i zam ieszkują w tej sam ej parafii, tam że m ają być za­ powiedzi (pojęcie zam ieszkania ■— C. 92). 2) Jeśli zam ieszkują w różnych p arafiac h — w każdej z nich, 3) jeśli k tó ry ś z n u p tu - rientó w m a w jednej p arafii zam ieszkanie (dom icilium) a w d ru ­ giej quasi dom icilium rów nież zapowiedzi w inn y być w obu tych parafiach .

4) W ędrow ni (vagi) i posiadający tylko zam ieszkanie diecezjalne a nie p a rafialn e —■ w p arafii m iejsca rzeczywistego pobytu (actu ­ alis com m erationis — C. 1032), 5) w opuszczonym m iejscu zam ie­ szkania i w m iejscu urodzenia (pochodzenia — originis) mogą nie być głoszone zapowiedzi, jeśli proboszcz ich oczywiście nie byłby w łaściw y.

W edług p ra k ty k i rzym skiej i p rzy jętej ogólnie przed upływ em dw óch m iesięcy od opuszczenia stałego m iejsca zam ieszkania, n a­ leży w nim też głosić zapowiedzi, po upływ ie dwóch m iesięcy już tylko w p arafii nowego m iejsca zam ieszkania, w razie w ą t­ pliwości też w m iejscu urodzenia (pochodzenia)20.

M i e j s c e z a p o w i e d z i . P ow inny być głoszone w kościele p arafialn y m każdego z narzeczonych (C. 1024). Dopuszcza się gło­ szenie ich w kościele filialnym , jeśli jest on na tery to riu m , z k tó ­ rego m ieszkańcy najczęściej uczęszczają do niego, a nieznani b y ­ w a ją m ieszkańcom okolic kościoła głównego czyli m acierzystego parafii. Może być tak że in ny kościół, w który m nabożeństw a od­ p ra w ian e są dla parafian , o ile tylko cel zapowiedzi może być osiągnięty, m ając w zgląd na odpowiednio w ielki udział w iern ych p a ra fia n w nabożeństw ie 21. K anoniści dopuszczają, że gdy zacho­ dzi słuszna przyczyna, np. zapom niano wygłosić zapow iedzi w cza-' sie nabożeństw w kościele, a poza kościołem o dp raw ia się jak aś uroczystość relig ijna, np. procesja, m ożna ogłosić zapowiedzi n a w olnym pow ietrzu, zalecając przedtem , o ile czas pozwoli, prosić b isk u p a o zezwolenie.

C z a s . J a k już w edłu g p ra w a trydenckiego 22, zapowiedzi m ają być głoszone w trzech k olejnych dniach niedzielnych lub św ią­ tecznych, po sobie n astępujących m iędzy uroczystym i M szami albo m iędzy innym i nabożeństw am i, na k tó re lud grom adnie uczę­ szcza (C. 1024).

20 W e r n z - V i d a 1, V, 152 § 124 zgodnie z Benedictus XV Const. Paucis ab hinc. O l s z e w s k i 107.

21 W e r n z - V i d a l V, 155 § 127.

[7] Zapowiedzi m ałżeństw a 263 Mogą być głoszone cały rok, n aw et w A dw ent i W ielki Post, kiedy uroczyste błogosław ienie m ałżeństw jest zakazane. Zw ycza­ jem p a rty k u la rn y m jed n ak w Polsce ograniczono, aby nie głosić zapowiedzi w czasie A d w entu lub W ielkiego Postu. Nie m ają być głoszone zapow iedzi w św ięta zniesione, chociażby' w iern i b ra li liczny udział w nabożeństw ie. Za kolejne dni św iąteczne uważać należy te, k tó re po sobie n astępują, a in n y dzień św iąteczny nie p rzypada m iędzy nim i. Jeśli jednakże p rzyp adałyb y tak ie trzy dni bezpośrednio po sobie, należy, by dzień powszedni p rz y n aj­ m niej jeden lu b w ięcej pom iędzy nimi zachodził.

O b o w i ą z e k g ł o s z e n i a z a p o w i e d z i nie ustaje, gdy w poszczególnych przypadkach niebezpieczeństw o przeszkody oczy­ w iście nie istnieje. Proboszcz nie m oże opuścić ani zm niejszyć ich liczby, a obow iązany jest głosić zapowiedzi także i wówczas, gdy w k ra ju istn ieje ustanow iony przez praw o cyw ilne danego p a ń ­ stw a obowiązek głoszenia zapowiedzi poza Kościołem. Je st to uza­ sadnione tym , że praw o kościelne w skazuje w ięcej przeszkód niż praw o cyw ilne, ś w ie c k ie 23. Choć zapowiedzi należą do kom pe­ tencji proboszcza, może on jed n ak pow ierzyć ich ogłoszenie in ­ n em u kapłanow i, a n aw et laikow i (C. 462) 24.

O rdynariusze polscy zebrami w dniu 9 w rześnia 1946 r. w Czę­ stochow ie na P le n a rn e j K onferencji E piskopatu ustalili jednolitą dla w szystkich diecezji In stru kc ję o kanonicznym- badaniu narze­

czonych przed ślubem 24a). Z aw arte są w niej szczegółowe w sk a­

zówki postępow ania proboszcza przed ślubem w n aw iązaniu do In stru k c ji K ongregacji S akram entów Św iętych w 29. VI. 1941 w tym że przedm iocie ze zm ianam i i uzupełnieniam i odpow iednio do stosunków polskich, dokonanym i bądź w łasną pow agą b isk u ­ pów, bądź na mocy ind u ltó w Stolicy A postolskiej. P rzepisy o b a­ d an iu przedślubnym uzupełnione są przepisam i o dokum entach do złożenia przed pobłogosław ieniem zw iązku m ałżeńskiego, a w śród nich o dow odach o zapow iedziach. Je st tu przypom nie­ nie o obow iązku w iernych w yjaw ien ia znanych im przeszkód (c. 1027) i kto m a głosić zapowiedzi (c. 1023) oraz zarządzenie, że o zapow iedziach w e w łasnej p arafii w ystarczy adnotacja o d a­ cie ich w ygłoszenia, a gdy w obcych parafiach, potrzeba doku­ m en tu o w ygłoszeniu zapowiedzi, bądź o dyspensie od nich. Dla

2S O l s z e w s k i 80. 24 O l s z e w s k i 108—109.

24a Wiadomości Urzędowe W arm ińskiej Diecezji, r. III, 1947, M aj— czerwiec nr 3, s. 3—44 na s. 29—32 §§ 56--64, i w osobnej odbitce, wraz z form ularzam i-w zoram i, obecnie w powszechnym użyciu w parafiach.

264 Edw ard Muszalski

[

8

]

stosunków polskich wobec ogrom nej m igracji ludności biskupi w yd ali rozporządzenie łagodzące przepis p ra w a pow szechnego k a ­ nonicznego (c. 1023 § 2 i 3) na mocy in d u ltu z 4. I. 1947 n a 3 lata w ydanego i o ile te sam e okoliczności nad al trw a ć będą: jeżeli narzeczeni m ieszkają w p arafii w łasnego proboszcza p rzy n ajm n iej 3 miesiące, proboszcz jest zw olniony całkow icie od obow iązku gło­ szenia zapowiedzi w p arafiach poprzednich m iejsc pob ytu n arze­ czonych. Jeśli m ieszkają krócej, w ystarczą zapowiedzi w m iejscu bezpośrednio poprzedniego m iejsca zam ieszkania stałego lub ty m ­ czasowego z pom inięciem m iejsc daw niejszych.

W y j ą t k i o d g ł o s z e n i a z a p o w i e d z i . Od obowiązku głoszenia zapowiedzi dopuszczalne są w y ją tk i25.

1. M ałżeństw a m ieszane — gdy m a być zaw arte m ałżeństw o z niekatolicką stro n ą na podstaw ie dyspensy różnicy w iary lub w yznania (C. 1026) — o ile nie będzie zgorszenia dla innych za­ pow iedzi mogą być ogłoszone, przy tym zawsze należy pom ijać w zm iankę o w yznaniu stro n y akatolickiej. Zgodnie z duchem uchw ał S oboru W atykańskiego II oczekiwać m ożna zm ian te k stu p ra w a i p ra k ty k dotychczasow ych. Też stosuje się do m ałżeństw gdy jed n a stro n a jest katolicka, a d ru g a k atechum enem — gdy drug a strona do kościoła jeszcze nie należy. K w estia jest w ą tp li­ wa i różne b yw ają w ykładn ie tego przepisu przez kanonistów . W now ym kodeksie kanonicznym zapew ne kw estia będzie jaśniej postaw iona 26.

2. M ałżeństw o ukryw ane, czyli sum ienia (m atrim onium con­

scientiae, (с 1104—1107), na k tó re w bardzo w yjątko w ych przy­ padkach ,,z przyczyny bardzo w ażnej i bardzo n ag lącej” zezwolić może biskup ordynariusz.

3. M ałżeństw o osób z rodzin panujących w państw ach m o n ar- chicznych, p an u jący ich córki i synow ie oraz następcy tro n u (C. 1557 § 1 n r 1), jako publicznie znane i będące przedm iotem publicznego zainteresow ania.

4. W razie konieczności — jak przede w szystkim w obliczu bli­ skiej śm ierci, in periculo m ortis (C. 1019 § 2, 1043).

5. U w ażnienie m ałżeństw a — gdy chodzi o uw ażnienie m ałżeń­ stw a niew ażnie zaw artego (convalid'andum m atrim onium ) —t (С. 1045 § 2, 1133 i nast.).

25 O l s z e w s k i 82—84; W e r n z - V i d a l 149—162; D e S m et: n. 62.

[9 ] Zapowiedzi m ałżeństw a 265·

6. Wobec grożącej stronom niesław y lub zgorszenia w iernych przy d łu go trw ałym pożyciu w konkubinacie lub po ślubie cyw il­ nym gd y m ałżonkow ie są już uw ażani za m ałżonków przez o ta - jące je osoby.

N iektórzy autorzy dodają:

7. G dy ze w zględu n a rażącą różnicę w ieku oblubieńcy n a r a ­ żaliby się n a w yśm ianie publiczne 27.

8. Gdy grozi bezpośrednie niebezpieczeństw o bliskiego poro­ d u ” 28.

F o r m a . Z w ykła i pospolita jest ogłoszenie ustne. Sposób ogłoszenia jest p rzepisany w R y tu ale R zym skim ty tu ł 7 C. 1 n. 8, ew en tu aln ie mogą być zachow ane specjalnie in n e przepisy i u p ra w ­ nione zw yczaje (C. 1024 i 1025). W język u ojczystym w yraźnie jasno i zrozum iałym głosem donośnym należy podać osoby n a­ rzeczonych: im iona, nazw iska, zam ieszkanie, rodziców, i inn e oko­ liczności ściśle z tym zw iązane, w edług tego, jak to przepisują ry tu a ły i uznane zw yczaje w diecezji. Opuszczone zaś pow inny być okoliczności, k tóre z nakazu praw n o kościelnego należy opu­ szczać, na przy kład o in now ierstw ie drugiego m ałżonka przy m a­ trim o n iu m m ix tae religionis, okoliczności m ogące być uw ażane za ujm ę lub hańbę d la oblubieńca, n a przy kład niepraw ość po­ chodzenia, albo m ogące określać fałszyw ie na p rzyk ład gdy n a­ łożnicę (concubina) m iałoby się nazw ać p an n ą sam otną 29.

P o trzeb a też zaznaczyć, k tó ra z kolei (pierwsza, druga, trzecia) jest głoszona d an a zapowiedź i czy ostatnia, w zględnie czy uzy­ sk a n o zw olnienie (dyspensę) od któ rejś z nich.

Ta form a u stn a w dużych p arafiac h n a tra fia na trud no ści wo­ bec długiej listy osób narzeczonych. Ju ż przed w ydaniem kodeksu P ra w a K anonicznego było ta k za przyczyną diecezji paryskiej, iż w p arafiac h liczących 10 tys. i w ięcej w iernych uznano za czy­ niące zadość potrzebie w yw ieszania listy osób m ających w stąpić w zw iązki m ałżeńskie w w idocznym m iejscu Kościoła w ciągu trzech dni niedzielnych lu b św iątecznych przez całe dnie od p ierw ­ szego nabożeństw a porannego aż do ostatniego nabożeństw a w ie­ czornego.

Obecnie pow szechnie (w edług C. 1025) zarządzeniem b isk up a- ord y n ariu sza m oże być dozw olona form a piśm ienna w yw ieszania obw ieszczenia n a 8 dni, w tym dw a dni św iąteczne. Ta form a po­ chodzi dopiero z X X w ieku, z d e k re tu Św iętej K ongregacji So­

я W e r n z - V i d a l V, 157 s. 130. 28 B ą c z k o w i c z § 179.

266 Edw ard M uszalski [10]

borow ej z 1908 r. 30 Zapow iedź ta k a jest w ażna i w innych die­ cezjach, jeśli i tam b isk u pi-ordynariusze zezwolili na użycie tej form y. W S tanach Zjednoczonych byw a też rozdaw anie ulotek z nazw iskam i no w o żeń có w 31. F orm a zresztą pow inna być dosto­ sow ana do środow iska i miejsca.

Obowiązkowi dokonania zapowiedzi m ałżeńskich odpow iada u p ra w n ien ie proboszcza do pobran ia pew nych przychodów (emo­ lum enta) czyli iu ra stolae, stosow nie do statu tó w diecezjalnych lub chw alebnych zwyczajów, k tó re pow inny stosować się do prze­ pisów C. 1507 § 1.

D o n i e s i e n i e o p r z e s z k o d a c h m ałżeństw a jest obo­ w iązkiem wobec celu głów nego zapowiedzi — przeszkodzenia za­ istn ien ia m ałżeństw niew ażnych i niedozw olonych. Obowiązek cią­ ż y n a w szystkich w iernych, a n aw et n a niew ierny ch (C. 1027) 32. D y s p e n s y o d z a p o w i e d z i udziela o rd y nariusz diecezji w edług p ra w a kanonicznego od czasów Soboru T ry d e n c k ie g o 33. Zgodnie z tym przepisem (C. 1028 § 1) ordy nariu sz w łaściw y może udzielić dyspensy od dokonyw ania zapowiedzi naw et w innej diecezji, jeśli ku tem u istn ieje u sp raw ied liw iająca przyczyna, m o­ że też do udzielania dyspens delegow ać innego duchow nego, np. dziekana. D yspensa może być udzielona od trzeciej a naw et także od drugiej zapowiedzi, czyli z pozostaw ieniem jedynej. Potrzeba n a to by istn iała przyczyna nagląca i bardzo w ażna, co pozosta­ w ione jest roztropności sam ego o rdynariusza 34.

U dzielanie dyspens sprow adza się do trzech możliwości:

1. gdy chodzi o konieczność uniknięcia jakiegoś zła publicznego lu b p ry w atnego lub przypom nienie Ogółowi lub jednostce dobra duchow ego czy m aterialn ego (bywa, że o rd ynariusz m a naw et obow iązek udzielenia dyspensy),

2. gdy przyczyna jest dostatecznie w ielka, ale z odm ów ienia dyspensy żadne zło publiczne ani jakaś s tra ta na sław ie czy m ie­ n iu nowożeńców n ie w y n ik n ą (ordynariusz może, ale nie m usi dyspensować),

3. gdy zachodzi pow ażna w ątpliw ość odnośnie istnienia jakiejś

30 S. C. C. 20 m art. 1908 — A. S. S. 41 (1908) s. 248.

31 Olszewski 111 przytacza z pracy: R o b e r t s J. B. The Banns -of Marriage, W ashington 1931 s. 90.

32 0 1 s z e w s к i 87.

33 Cone. Trid. Sess. XXVI Cap. 1; W e r n z - V i d a l przytacza: Bened. XIV Const. Satis Vobis 17 Nov. 1741 § 5: G a s p a r r i I n. :227 sq.

[ H ] Zapowiedzi m ałżeństw a 267

przeszkody m ałżeńskiej (ordynariusz m usi odmówić udzielenia dys­ pensy). Oczywiście, udzielając dyspensy ordyn ariusz pow inien po­ siadać m o raln ą pewność, że nie zachodzi żadna przeszkoda.

W uzyskiw aniu potrzebnej dyspensy proboszcz pow inien pośred­ niczyć swą pomocą nowożeńcom. P rośb a o dyspensę pow inna być w yrażon a n a piśm ie zwięźle i jasno, zaw ierać im iona i nazw iska narzeczonych, m iejsce ich zam ieszkania, w yraźnie podaw ać i szcze­ gółowo określać przyczynę, dla k tó rej proszą o dyspensę i być p o p artą opinią proboszcza, osobiście prow adzącego bad an ia 35.

D yspensy m ają być w zasadzie udzielane darm o, choć o rd y n a ­ riusz może w ym agać składania przy tym datków na cele pobożne. P o b ieran ie drobnych opłat k an celary jn y ch w edług statu tó w die­ cezjalnych czy zw yczajów podlega rygorom (C. 1507) -— za tw ie r­ dzeniu przez 'Stolicę Apostolską.

W ażność udzielanej dyspensy jak i zapowiedzi w ygasa z u p ły ­ wem 6 miesięcy.

V/ razie n i e w y k r y c i e ż a d n e j p r z e s z k o d y proboszcz w inien zażądać p raw em w ym aganych dokum entów : św iadectw a chrztu, jeśli n ie był zarejestro w an y w tejże p arafii (C. 1021) — w p ra k ty c e często n a stęp u je to już przed zapow iedziam i; zaśw iad­ czenie o w ygłoszeniu zapowiedzi w innej p arafii (w p rak ty ce b y ­ w a ono n a odw rocie pism a skierow anego przez proboszcza n a ­ rzeczonej do p arafii narzeczonego o w ygłoszenie zapowiedzi); do­ k u m en tu dyspensy, jeśli była udzielona; dow odu ustan ia poprzed­ niego m ałżeństw a, jeśli chodzi o p ow tórne m ałżeństw o, to jest dow odu zgonu pierw szego m ałżonka, jeśli stro n a pozostaw ała w zw iązku m ałżeńskim , ew entualnie orzeczenia o nieważności po­ przedniego m ałżeństw a.

Proboszcz może zezwolić n a zaw arcie m ałżeństw a, nie w cześniej jed n ak jak po upływ ie trzech dni od w ygłoszenia o statniej za­ powiedzi (C. 1030 § 1 i 1031 § 5).

Skoro zapow iedzi m ają moc p ra w n ą n a przeciąg 6 m iesięcy, jeśli ślub m iałb y być później, to trzeb a zapowiedzi ogłosić po­ w tó rn ie, chyba że o rdynariusz m iejscow y inaczej postanowi.

Na ew entualność w y k r y c i a p r z e s z k o d y m ałżeńskiej przepisy C.I.C. d ają w skazania, jak proboszcz i w ładze kościelne w yższe m ają postąpić (C. 15, 1031, 1068, 1076 i in.) n ie dozw alając zaw arcia m ałżeństw a, w zględnie udzielając w ażnej dyspensy przy m n iej w ażnych przeszkodach ham ujących.

W razie zgłoszenia zam iaru zaw arcia m ałżeństw a przez m ało­

268 E dw ard Muszalski [121

letnich, proboszcz m a napom inać, b y nie zaw ierali m ałżeństw a i w b rew woli rodziców, a w b ra k u zezw olenia nie udzielać ślu bu bez poradzenia się o rdynariusza (C. 1034).

Szczególną uw agę należy zw racać na bad an ie wolnego stan u em igrantó w i robotników sezonowych, proboszcz nie może asy­ stow ać tym m ażeństw om , dopóki nie nabędzie pew ności o w ol­ ności stro n od w szelkich przeszkód. O ile sam proboszcz nie zdoła sobie pew ności tej w yrobić, w inien zwrócić się do o rd y n ariu sza z prośbą o w skazówki. Biskup może przy tym dla tej kategorii osób przepisać odpow iednie m etody postępow ania dla zbadania, sta n u wolnego tych stro n 36.

IV. Tak. więc w skrócie przedstaw ia się ogólne praw o kościelne dotyczące zapow iedzi m ałżeństw a. Celem najw ięcej uw ydatnion ym w przepisach i lite ra tu rz e jest w ykrycie przeszkód do zaw arcia m ałżeństw a, co już w sam ej definicji, jak o tym wyżej, byw a podkreślane. J e s t to zarazem w aln y środek przeciw działania moż­ ności m ałżeństw tajn y ch , czyli po kątnych (clandestinum ) albo w b re w woli rodziców zaw ieranym , których to m ałżeństw z reg uły w szelkie środow iska p raw n e n ie popierają. W znaczeniu społecz­ nym zapowiedzi w ysuw a się n a p la n pierw szy dojrzałość nam ysłu oblubieńców co do zam ierzonego przez nich m ałżeństw a i podda­ nie tego zam iaru do wiadom ości publicznej, czyli jak gdyby k on ­ tro li opinii społecznej środow iska. W praw dzie ta k o ntro la nie przybiera c h a ra k te ru praw nego i instytucjonalnego, ale pod wzglę­ dem m oralnym odgryw a znaczną rolę w gru p ach społecznych osia­ dłych, w środow iskach zw artych.

W u jęciu religijny m katolickim zapowiedzi sprzy jają m odleniu się w ierny ch w in ten cji za o b lu b ień có w 37.

N adto szczególne znaczenie m ają zapowiedzi dla ochrony ko­ biety, k tó ra przecież z n a tu ry rzeczy ponosi w iększe niż męż­ czyzna ciężary pożycia m ałżeńskiego, spłodzenia, urodzenia i w y ­ chow ania potom stw a, a poza tym prow adzenia dom u i strzeżenia „ogniska rodzinnego”.

Zapow iedzi są p rew encyjnym środkiem przeciw popełnianiu błędów w sam ej chw ili zaw ierania m ałżeństw a w doborze współ­ małżonków.

W istocie sw ej w u jęciu p ra w a kanonicznego zapowiedzi o b e j­ m ują więc: 1) okres w yczekiw ania (nam ysłu) i 2) u jaw n ian ie za­

36 O l s z e w s k i 117 i 102 przytacza z pracy: R o b e r t s , j. w., s. 79—80.

[13] Zapowiedzi m ałżeństw a 269 m ia ru (poddanie możliwości rozw ażania publicznego), 3) ochronę ko b iety przed przypadkow ym i nieodpow iednim i mężam i.

V. R ozw inięta w P ra w ie K anonicznym in sty tu cja zapowiedzi przechodziła do ustaw o daw stw poszczególnych k rajów cyw ilizacji europejskiej, zarów no łącznie z recepcją tychże założeń kato lic­ k ich co do m ałżeństw a w ustaw odaw stw ach państw ow ych p rz ed ­ rew olucyjnych, ja k w e Włoszech, H iszpanii, F ran cji; jak i do głów nych kościołów p ro testan ckich po R eform acji. Te kościoły zachow ały zapow iedzi n aw et odm iennie kształtu jąc in sty tu cję m ał­ żeń stw a przez dopuszczenie rozwodu.

W Holandii, w której n ajp ierw w prow adzono śluby cyw ilne, w ro k u 1580 nie zarzucono b y najm niej zapowiedzi. Zachow ano je przed obow iązującym ślubem cyw ilnym i w obu głów nych w y ­ znaniach: rzym sko-katolickim i protestanckim przed ślubem ko­ ścielnym , k tó ry może nastąpić tylko po ślubie cyw ilnym . W o s ta t­ niej, obecnej postaci w edług K odeksu Cyw ilnego z ro k u 1838 ze zm ianam i (art. 105—113) dokonyw a się zapowiedzi w miejscowości zam ieszkania każdego z narzeczonych z ostatnich 6 miesięcy, i m iejsc poprzedniego zam ieszkania. Może to być więc w czterech m niej w ięcej m iejscowościach. Zapow iedź jest przez w yw ieszenie n a zew nętrznej ścianie R atusza w ciągu dziesięciu dni obwieszcze­ nia, którego treść obejm uje nazw iska, im iona, wiek, zawód, m iej­ sce zam ieszkania obu stron i ich zam iar zaw arcia m ałżeństw a (jak treść zgłoszenia się w urzędzie celem zaw arcia m ałżeństw a). T akże im iona i nazw iska poprzednich m ałżonków jeżeli poprzedni narzeczeni byli poprzednio w zw iązkach m ałżeńskich, data, ich ustan ia, a nadto data, m iejsce i godzina obwieszczenia oraz pod­ pis u rzędnika stan u cyw ilnego. Zapow iedzi są w ażne jeden rok, po upływ ie którego należy je ew en tu aln ie powtórzyć. W ym agana je s t zgoda rodziców dla dzieci zaw ierających m ałżeństw o przed 30-tym rokiem życia, ew entualnie w b ra k u zgody rodziców, p rz y ­ zw olenie sądu. Rozpowszechnione są zaw iadom ienia o zaręczynach i o ślubie indy w idu alnie w ysyłane do znajom ych i zaw iadom ienia w gazetach lokalnych, choć te raczej nie w śród robotników fa­ brycznych 3S.

38 F i n i n J. A.: Nederlansche W etboeken, 1952 art. 105—130; Mał­ żeństw o w św ietle nauki katolickiej. 1928 ss. 389, praca zbiorowa, ks. dr Jan W i ś l i c k i : Śluby cyw ilne s. 164—230,; B e r g m a n A lexan­ der: Internationales Ehe- u. K indschaftsrecht, 3. Auflage 1962, na pod­ staw ie którego om awiane i podawane są w d. c. ustaw odaw stw a i ze­ staw ienia poniżej. Co do Anglii: H a l s b u r y : Laws of England, vol. 28 C ontinuation 1948—49, ed. 1951.

270 Edw ard Muszalskii [14] W W. B ry tam i — po reform acji w A nglii w kościele angli­ kańskim (Church- of England) utrzym ano zapowiedzi w prow adzone w średniow ieczu. Po k ró tk o trw a ły c h odchyleniach od tra d y c ji za C rom w ella, po re sta u ra c ji m onarchii i kościoła państw ow ego P ra y e r Book z r. 1662 n akazyw ał publikacje zapowiedzi w trz y niedziele lufo św ięta w śród nabożeństw a przy kazaniu. U staw a o m ałżeństw ie lo rd a H ardw icke (M arriage Act 1753, 26 dec. IL C. 33) zniosła m ałżeństw a tajem ne, w ym agając w czasie nab o ­ żeństw a zapowiedzi, pod rygorem niew ażności m ałżeństw a, ew en ­ tu aln ie specjaln ie uzyskiw anego zw olnienia od zapowiedzi (licen­ ce). Te sam e zasady co do zapowiedzi pow tórzyła u staw a z roku 1823 (The M arriage Act, 4 Geo. 4 с. 76, sec. 2), podkreślając, że ślub m a być celebrow any w jednym z tychże kościołów w zględ­ nie kaplic, w któ ry ch były zapowiedzi, a nie w żadnym innym m iejscu. W edług u staw y z ro k u 1930 zapowiedzi, mogą być jed n ak w „zw ykłym m iejscu nab ożeństw ” jednej ze stron, a ślub może się tam odbyć, choć żadna ze stron w tej p arafii nie zam ieszkuje, U staw a lorda Jo h n a R ussela z roku 1836 39 w prow adziła cyw ilny ślub fa k u lta ty w n y — oblubieńcy m ają w ybór m iędzy kościelnym a cyw ilnym ślubem , a na rów ni ze ślubam i w kościele p a n u ją ­ cym ang likańskim co do ważności są śluby uznanych w yznań: rzym sko-katolickiego, prezbiteriańsk iego i innych. W każdym z nich form a zaw arcia m ałżeństw a i zapow iedzi podlegają ich przepisem w yznaniow ym . To przejęły też ustaw y późniejsze. Za­ m iar zaw arcia m ałżeństw a w innych w yznaniach lub w postaci ślubu cyw ilnego przed sam ym tylko urzędnikiem stan u cyw ilnego (registrar) m usi być zgłoszony na 21 dni naprzód zw ierzchniem u urzędnikow i stan u cyw ilnego, po czym urzęd nik ten w y daje za­ św iadczenie do zaw arcia m ałżeństw a, w zględnie też może być w ydane w n iektórych w ypadkach zw olnienie od zapowiedzi — dyspensa. Zaśw iadczenie i zapowiedzi w ażne są w przeciągu trzech m iesięcy. Zgłoszenie zostaje w yw ieszone w urzędzie sta n u cyw ilnego w ciągu 21 dni. W ym ienione ustaw y p rzew idu ją u n ie­ w ażnienie m ałżeństw a innow ierców m. in. jeżeli je stro n y zaw arły „w iedząc i um yślnie... w innym m iejscu niż kościół lufo kaplica,

39 Marriage Act 1836 (6—7 Wm 4 с. 85) znowelizowana przez Marriage & Registration A ct 1856 (19&20 Viet. 119) i Marriage A ct 1898 (61&62 Viet. c. 58); J en k’s English Civil Law, 4 ed. 1947 sect. 1810, 1813,1815— 1817; B r o m l e y P. М.: Fam ily Law. 2 ed., London, B utterw orths, 1962 s. 35n, 67; A C entury of Fam ily Law 1857—1957, editors: R. H. G raveson and F. R. Crane, forew ord Lord Evershed, London 1957, S w e e t & M a x w e l l pp 32 ff.

[15] Zapowiedzi m ałżeństw a 271. gdzie zapowiedzi mogą być praw n ie głoszone”. Albo „w innym· m iejscu niż kościół, kaplica, zarejestro w an y budynek lub urząd w ym ieniony w zaw iadom ieniu i zaśw iadczeniu”, albo „bez n a ­ leżytego ogłoszenia zapowiedzi lub bez dyspensy od osoby m a­ jącej w ładzę k u te m u ”.

W Szkocji przy jęto dla tzw. m ałżeństw re g u la rn y ch zapow iedzi1 kościelne, gdy są zaw ieran e przy udziale duchow nego w zględnie w yw ieszenie zaw iadom ienia, jak w Anglii, w w idocznym m iejscu n a zew nętrznej ścianie u rzędu stan u cywilnego. D aw niej dość roz­ pow szechnione m ałżeństw a n iere g u larn e p e r v erb a de presen ti lub per v erb a d e fu tu ro subséquente copulae zostały bardzo o g ra­ niczone u staw ą z roku 1856, a jeszcze więcej, i w ym aga się ich re je stracji, u staw ą z ro k u 193 9 40,

U staw a z ro k u 1949 u trzy m ała też trzy k ro tn e ogłoszenia za­ pow iedzi w kościele panujący m anglikańskim , stale więc podob­ nie ja k w kościele katolickim , przez duchow nego w niedzielę n a po ran n y ch nabożeństw ach, a jeśli te się nie odbyw ają — na w ie­ czornych, w yjątko w o p rzew iduje się dyspensę,- a dla innych w y­ znań zachow uje się przepisy w edług ich obrząd ku D yspensy od zapowiedzi m ożna uzyskać od arcybiskupa C an terb u ry w Kościele anglikańskim , w innych kościołach od arcybiskupa lub biskupa.

M ałżeństw o cyw ilne może być za w arte za szczególnym zezwo­ leniem — dyspensą cyw ilną (special licence) wyższego u rzędnika S tan u Cyw ilnego (su p er-in ten d en t re g istra r) w ciągu 48 godzin, przeciw ko czem u w ypow iada się opinia praw nicza 42.

S pecjalna u staw a o m ałżeństw ie m ary n a rzy z ro k u 1908 re g u ­ low ała też sp ra w ę zapowiedzi, m. in. n a pokładzie okrętu , co póź­ niej w łączone do ogólnej ustaw y o m a łż e ń s tw ie 43. Na w ojenne w a ru n k i d ru giej w ojny św iatow ej pew ne zm iany w prow adziła u staw a o m ałżeństw ie członków sił zbrojnych, niem niej u trz y ­ m ując zasadę zapowiedzi 44.

P odobnie i w pro testan ck iej Szwecji istn ieją zapowiedzi i m a ł­ żeństw o jest zapow iadane w gminie, w której kobieta jest zapi­

40 Marriage Notices (Scotland) Act 1878 (41&42 Viet., с. 43), Marria­ ge (Scotland) A ct 1939, 3&4 Geo. 6).

41 Marriage A ct 1949 (13&14 Geo. 6 c. 76) sect. 6—7. 42 B r o m l e y , op. cit. 39.

43 Naval Marrißges A ct 1908 (8 Edw. 7), Marriage Measure Act 1930' (20&21 Geo. 5 c. 3), Marriage A ct 1949 (13&14 Geo. 6 c. 76) sect. 68;. B r o m l e y op. cit. 44; W harton’s Law Lexicon, 14 ed. by A. S. Oppé:. B a n n s , Marriage.

:272 E dw ard Muszalski [16] sana w księdze kościelnej i gdzie przebyw a. W szystkie ustaw o­ daw stw a skan dy naw skie p rz y ję ły zasady podobne do p ra w a an­ gielskiego przy ślubie cyw ilnym fa k u lta ty w n y m z zachow aniem zapow iedzi bądź św ieckich bądź kościelnych 45.

We F ran c ji 46 O rdonnance de Blois z ro k u 1579 art. 40 w ślad za uchw ałam i Soboru Trydenckiego z 1563 ro k u uczyniła zapo­ w iedzi obowiązkowym i. Za W ielkiej R ew olucji F ran cu sk iej kon­ sty tu c ja 3—14 w rześnia 1791 uznała m ałżeństw o ty lk o za um owę cyw ilną. Wobec tego ustaw a z 20—25 w rześnia 1792 o. stanie cy­ w ilnym w prow adziła specjalne re je stry w każdej gm inie dla za­ pisyw ania aktów m ałżeństw a oraz w zm ianek o zapowiedziach. Później K odeks C yw ilny N apoleona p rz y ję ty przez ciało p raw o ­ daw cze francuskie 3 w rześnia 1804 przew idyw ał zapowiedzi ustne dokonyw ane publicznie w dw ie następ u jące po sobie niedziele u drzw i dom u zarządu gm innego (maison com m une). W zm ianach ustaw ow ych i p rzy w yjściu z użycia ogłoszeń ustnych, k tó re za­ stąpiono obw ieszczeniam i pisem nym i, istn ieje stała ten d en cja u ła ­ tw ien ia zaw ierania m ałżeństw . N iem niej u staw a z 21 czerwca 1907 ro k u zaw ierała przepis o obow iązku zapowiedzi z podaniem im ion i nazw isk, zawodu, zam ieszkania lub pob ytu przyszłych m ałżonków oraz czy są pełnoletni czy nieletni. U staw ą z 9 sierp­ n ia 1919 do tych treści dodano jeszcze im iona, nazw iska, zawód i zam ieszkania ojca i m a tk i oraz w zm ianki o dniu, godzinie i m iej­ scu zapow iedzianego ślubu. W edług tejże ustaw y, z 9 sierpn ia 1919, w ym agane jest w yw ieszenie pisem nego zaw iadom ienia (afi­ szu) w ciągu k olejnych 10 dni, zaw ierających dw ie niedziele na drzw iach siedziby zarządu gm iny, ściśle w szystkich gm in, w k tó ­ rych m oże być daw any ślub. M ianowicie, w m iejscowości prze­ b y w a n ia p rzynajm niej przez m iesiąc obojga oblubieńców , a nadto jeśli m ieszkają krócej niż sześć m iesięcy — w m iejscu praw nego zam ieszkania (domicylu), a w jego b ra k u ostatniego m iejsca po­ bytu, a gdy te nie są udowodnione, w m iejscu urodzenia, gdy zaś oblubieńcy są nieletn i w m iejscu stałego zam ieszkania w stęp ­ nych. Zapow iedzi są w ażne n a rok. D yspensy może udzielić p ro ­ k u ra to r R epubliki okręgu (arrondissem ent) w przypadkach cho­

45 B e r g m a n n ; A r m i n j o n Pierre: Traité de Droit Comparé, .Paris, Pichon et D urand Auzias, t. II, § 631.

46 La Grande Encyclopédie, t. V Ban de m ariage; P l a n i o l et R i p e r t : Traité pratique de droit civil français, t. II La fam ille par A ndré Rouast, Paris, 1952 §§ 148—154; B o t G i s l a i n : La physiono­ mie actuelle du mariage dans la loi de l’Eglise, dans la loi soviétique et dans le droit civilfrançais. Thèse de doctorat Univ. de Rennes, 1931.

[17] Zapowiedzi m ałżeństw a 273 roby śm ierteln ej, przym usow ego odjazdu jednego lub obojga p rzy ­ szłych m ałżonków , bliskiego porodu przez narzeczoną oraz w szcze­ gólności celem niedopuszczenia do ujaw nienia, że osoby żyjące w konkubinacie i uchodzące za m ałżeństw o dopiero m ają je fo r­ m alnie zawrzeć. B rak zapowiedzi stanow i przeszkodę do udzie­ lenia ślubu. Jed n ak że jeśli ślub mimo to się odbył, m ałżeństw o nie pozostaje n ie w a ż n e 47. Od ustaw y z 2 listopada 1945 w p ro ­ wadzono w e F ran c ji obowiązkowe, badanie lekarsk ie obojga p rzy ­ szłych m ałżonków co najpóźniej dw a m iesiące przed d atą ślubu. Celem ich jest w yjaśnienie każdem u z nich, czy przyszły m a ł­ żonek nie jest d o tk nięty chorobą zaraźliw ą lub dziedziczną, k tó ­ rej może udzielić przyszłem u m ałżonkow i i potom stw u. To b a d a ­ nie m usi poprzedzać zapowiedzi, do których urzędn ik S tan u Cy­ w ilnego nie m oże przystąpić bez przedstaw ienia, m u obydwóch zaśw iadczeń lekarskich.

B elgia przy jęła system fran cu sk i w raz z K odeksem Napoleona, do którego w prow adzono w tej m aterii zm iany ustaw am i z 26 g ru d n ia 1891 i 7 stycznia 1908. T eoretyk p raw a belgijskiego za­ znacza, że zapowiedzi są w in tere sie publicznym a „lepiej zapo­ biegać niew ażności m ałżeństw niż ją leczyć” 48. W raz z rozro­ stem m iast fo rm a u stn a została zastąpiona pisem ną — obw ie­ szczeniem n a 10 dni na b u d y n k u gm iny. D yspensy udziela po­ dobnież p ro k u rato r.

W Italii przez w ieki utrzym yw ało się zaw ieranie m ałżeństw a w edług przepisów kościelnych katolickich i państw a uznaw ały kościelną form ę zaw arcia m ałżeństw a i skutk i cyw ilne tak za­ w artego m ałżeństw a. W roku 1865 w prow adzono obow iązkow e śluby cyw ilne z zachow aniem zapowiedzi przez obwieszczenie na siedzibie w ładzy gm innej. Po konkordacie z roku 1929 nowożeńcy m ają w ybór ślub u cyw ilnego (fakultatyw nego) bądź kościelnego. W edług K odeksu Cywilnego z 16 m arca 1942 n aw et d!la katolików zapowiedzi są w tej form ie, że obwieszczenie za staran iem u rzęd ­ nika S ta n u C yw ilnego zostaje um ieszczone na drzw iach dom u zarządu gm iny. W obwieszczeniu podaje się imiona, nazw iska, zawód, m iejsce urodzenia i pobyt obojga narzeczonych. U rzędnik S tan u Cywilnego w y d aje zaśw iadczenie o dokonaniu zapowiedzi do przedłożenia w kościele w razie ślubu kościelnego, a w U rzędzie

47 C a r b o n i e r : Droit Civil, 1955, t. I §§ 95—101 s. 305—325. 47 Carbonnier, op. cat. 325.

48 P a g e H enri: Traité élém entaire de droit civil belge, 2 ed., 1944— 1957, t. I, 1948 §§ 620,—627.

274 Edw ard Muszalski [18] S ta n u Cywilnego, gdy za w arty m a być ślub cyw ilny. W w y ją t­ kow ych razach dyspensy udziela sąd 49.

W H iszpanii obok zapowiedzi kościelnych katolickich dla k ato ­ lików, m ających obow iązkow ą w yłącznie form ę kościelną ślubu, ogłaszane są dla nienależących do w yznania katolickiego zapo­ w iedzi przed ślubam i c y w iln y m i50.

P om ijając tu dzieje poprzednie zapowiedzi w Szw ajcarii, w spom ­ nieć się godzi ostatni stan p ra w n y w n a w skroś św ieckim p raw ie szw ajcarskim , w edług K odeksu Cywilnego z 10 g ru d n ia 1907 ro ­ ku, w który m przew idziane jest zgłoszenie się z zam iarem za­ w arcia m ałżeństw a obojga narzeczonych osobiście do urzędnika S ta n u Cyw ilnego lub pisem nie z podpisam i urzędow o pośw iad­ czonymi, bad an ia narzeczonych, zebranie dokum entów , po czym obw ieszczenie w ciągu 10 dni w m iejscow ościach zam ieszkania i pochodzenia (H eim atsort) każdego z narzeczonych. Zaśw iadcze­ nie o dokonaniu zapow iedzi upow ażnia narzeczonych do zaw arcia m ałżeństw a w dow olnym urzędzie S tan u Cywilnego w S zw ajcarii w ciągu sześciu m iesięcy 51.

N iem cy w k ró tce po zjednoczeniu i utw orzeniu cesarstw a u sta ­ w ą z 6 lutego 1875 o urzędow ym stw ierdzeniu stan u osoby i za­ w ieran iu m ałżeństw , m iały ustalone dla całego państw a, podów ­ czas związkowego, jednolity system aktów S ta n u Cywilnego z obo­ w iązkow ym ślubem cyw ilnym . Tę zasadę p rzyjęto też w ko­ deksie cyw ilnym niem ieckim (BGB) z roku 1896. Tylko re je s tra ­ cja św iecka p aństw ow a m a znaczenie praw n e zasadnicze. W edług kodeksu cyw ilnego (§ 1316) w ym agane są zapowiedzi w form ie obwieszczenia w gm inie lub gm inach, gdzie przyszli m ałżonkow ie zam ieszkują, a także w gm inach m iejsca czasowego pobytu. W r a ­ zie zm ian zam ieszkania w ciągu sześciu miesięcy, zapowiedzi m ają nastąp ić w m iejscach poprzedniego zam ieszkania. Obwieszczenie m a zaw ierać im iona, nazw iska, stanow isko lub zawód, m iejsce zam ieszkania i p rzebyw ania narzeczonych i ich rodziców. Ma ono być w yw ieszone w ciągu dwóch tygodni n a ra tu sz u m iejskim lub b u d y n k u siedziby zarządu gm iny i w innych m iejscach przezna­

49 Enciclopedia dei M atrim onio, D irettore Tullo Golfi, Segretario di redazione P ier Giordano Cabra, Brescia 1960, s. 427—431, 444. W e r n z - V i d a l , op. cit. 162 n.

50 Codigo Civil 24. VII. 1889 art. 42 (w brzm ieniu ustaw y 24. IV. 1958).

31 G ö t z E rnst: Fam ilienrecht (Band II B erner K om m entar zum schweizerischen Zivilrecht) I Abteilung — Das Eherecht, Bern 1961, art. 90—1192 V erkündung u. T rauung art. 105—113 s. 118—198.

[19] Zapowiedzi m ałżeństw a 275 czonych do obwieszczeń w ładz gm innych. Gdy chodzi o m ałżeń­ stw o cudzoziemca, tak że obow iązkow e jest ogłoszenie jednorazo­ w e w piśm ie, k tó re w ychodzi w m iejscu zam ieszkania za g ra ­ nicą lub tam że jest rozpow szechniane. U dzielenie ślu bu jest do­ puszczalne po dwóch tygodniach od dnia w yd an ia odnośnego n u ­ m eru czasopisma. Szczególne przepisy do ro k u 1900 obow iązy­ w ały w katolickiej B a w a rii52.

Przepisy niem ieckie obow iązyw ały n a ziem iach b. zaboru p ru ­ skiego, w górnośląskiej części w ojew ództw a śląskiego i w w olnym m ieście G dańsku oraz n a ziem iach odzyskanych do ro ku 1945.

W N iem ieckiej R epublice F ed eraln ej przepisy BGB już nie obow iązują, gdyż w ich m iejsce w eszła w życie u staw a o m ał­ żeństw ie z 20 lutego 1946 roku, k tó ra m iała przede w szystkim na celu zm ianę też h itlerow skich u staw rasistow skich. W edług tej ustaw y, jak i w edług ustaw y o stan ie cyw ilnym , w brzm ieniu u staw y z 8 sierp n ia 1957 zaw arcie m ałżeństw a poprzedzają za­ powiedzi. Ich form a jest to obwieszczenie pisem ne, w yw ieszone publicznie n a zarządzenie urzęd n ik a stan u cyw ilnego n a przeciąg tygodnia. Możliwe jest zaw arcie m ałżeństw a w in ny m urzędzie stan u cyw ilnego niż w łaściw y za zezwoleniem — um otyw ow aniem przez u rząd w łaściw y dla tego innego u rzęd u z zaznaczeniem , że nie zachodzą przeszkody do zaw arcia m ałżeństw a i że dokonano zapow iedzi 53.

Ż powyższych przytoczeń w ynika, że zapowiedzi m ałżeństw a p rzy b ierając różne postacie, nie zanik ają w państw ach eu ro p ej­ skich poza k ra ja m i socjalistycznym i, a u trzy m u ją się pomimo obow iązkow ych bądź fa k u lta ty w n y ch ślubów cyw ilnych.

Fakutaityw ność ślubów cyw ilnych p rz y ję ta jest przez p raw ie w szystkie u staw od aw stw a XX w ieku: Szw ecja — 1908, Island ia i F in la n d ia — 1917, N orw egia — 1918, Czechosłow acja — 1919, Ł otw a — 1921, D ania — 1922, Ita lia — od K o n k o rd a tu r. 1929, i po­ za E uropą P e ru 1936, B razy lia 1937, i w nich jed n ak nie zan ikają zap o w ied zi54.

B S t a u d i n g e r v. J. K om m entar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, IV Band, Fam ilienrecht, e rlä u te rt von Dr Theoder Engelm ann, 7/8 neubearbeitete Auflage, München, B erlin u. Leipzig 1913 § 1316.

53 L u t t e r M arcus: Das Eheschliessungsrecht in Frankreich, B el­ gien, L uxem burg u. Deutschland, F ra n k fu rt am Main, A lfred M etzner Verlag 1963, porów nując nakreśla zgodność system u praw francuskiego i niemieckiego w kw estii zapowiedzi; Ehegesetz 20. II. 1946 K ontroli ratgesetz N r 16 §§ 11, 12. Personenstandgesetz in der Fassung vom 8. VIII. 1957 (RGBl. I. s. 1125) §§ 3—8.

276 Edw ard M uszalski

[

₂₀

]

W państw ach, w k tórych ślub może być zaw ieran y bądź przed urzędnikiem stan u cyw ilnego, bądź przed duchow nym , postać za­ powiedzi zależy od form p rzy jęty ch w danym w y znan iu bądź u rzę­ dzie, ta k np. D ania, N orw egia, Szwecja, A u stria 55.

W zw iązku z powyższym i i innym i danym i, m ożna dokonać ze­ staw ień.

W państw ach, k tó re uznaw ały w zględnie uzn ają zasadę w yłącz­ ności religijnego (kościelnego) zaw ierania m ałżeństw , in sty tu cja zapowiedzi istn ie je i zw iązana jest z nabożeństw am i oraz p rzep isa­ m i w yznaniow ym i, ta k Jugosław ia przed drug ą w ojną św iatow ą: Serbia, M acedonia, K roacja, Sław onia, B ośnia i H ercegow ina, C zar­ nogóra; G recja; P olska przed II w ojną św iatow ą: byłe zabory austriacki i rosyjski.

W państw ach, gdzie obow iązkow y jest ślub cyw ilny, np. Belgia, F ran c ja , H olandia, Italia (lata 1865—1929), L uksem burg, P ortug alia, R um unia przed II w ojną św iatow ą, .Szw ajcaria istn ieje też in sty ­ tu cja zapowiedzi w postaci obwieszczenia publicznego afiszem n a siedzibie w ładzy gm innej lub u rzęd u S tan u Cywilnego.

Zachodziły i zachodzą znaczne różnice co do poszczególnych w y ­ mogów praw nych. I ta k m iejscem zapowiedzi jest m iejsce zam iesz­ k an ia obojga oblubieńców lub czasowego ich pobytu przy rozm a­ ity m oznaczaniu tego okresu, np. H iszpania dw a lata, F rancja, Niemcy, Belgia, L uksem b urg — 6 m iesięcy, bądź też i w szelkich poprzednich zam ieszkań, bądź tylko gm in urodzenia.

Ważność (skuteczność) też b y w a różna od dwóch m iesięcy (Łotwa przed rokiem 1939, trzech m iesięcy (Dania, N orw egia, przed II w ojną św atow ą W ęgry), cztery m iesiące (Szwecja), 180 dni (Ita­ lia), 6 m iesięcy (Austria), 1 rok (Belgia, F ran c ja , H o la n d ia )56.

Z 27 p ań stw europejskich zachow ują zapowiedzi (19): A ustria, Belgia, Dania, F inlandia, F ran c ja , G recja, Hiszpania, H olandia, Islandia, Irlan d ia, Italia, L ichtensztein, L uksem burg, Norw egia, P o rtug alia, Szw ajcaria, Szwecja, T urcja, Zjednoczone K rólestw o W. B ry tan ii i Północnej Irla n d ii. Nie zachow ują zaś zapowiedzi p aństw a socjalistyczne (8): A lbania, B ułgaria, Czechosłowacja, Jugosław ia, N iem iecka R epublika D em okratyczna, R um unia, Wę­ gry, ZSRR.

In te re su ją c a i zadziw iająca jest zbieżność w tym punkcie nieza- chow yw ania zapowiedzi zdaw ałoby się ta k sprzecznych system ów

55 Por. zestawienie u B e r g m a η n a, op. cit.

56 Zestaw ienie szczegółowe w Rechtsvergleichendes H andvörterbuch fü r das Z ivil- und Handelsrecht t. II, 1929 s. 265—266, i B e r g m a n n : Internationales Ehe- und K indschaftrecht; Besehen 1954.

[21] Zapowiedzi m ałżeństw a 277

praw ny ch i cyw ilizacji, jak Islam u i socjalizm u. Nie w ystępu je in sty tu c ja zapowiedzi w system ie p raw nym Islam u (tak w T u rc ji do ro k u 1926, ja k i w in n y ch państw ach Islam u), przy w y bitnej przew adze p raw n ej m ężczyzny nad kobietą. Nie m a w nim ró w ­ nych p ra w kobieta z m ężczyzną ani przy zaw arciu m ałżeństw a ani przy rozw odzie 57. Jed n ak że postępow a, liberalna, św iecka T u rcja w prow adziła w sw ym K odeksie C yw ilnym z 17. II. 1926 zapowiedzi w zorow ane na system ie niem ieckim i szw ajcarskim 58.

P om ijam tu p rzytaczanie praw odaw stw poza europejskich i roz­ w ażania na ich tem at. P ra w a te obow iązują w k ra ja ch o bardzo różniących się od polskich w a ru n k ach życia i odrębnych cyw iliza­ cjach. T ru d n o więc przeprow adzać porów nania i zestaw ienia o ch a­ ra k te rze n ajzupełniej teoretycznym bez możliwości zw iązku p ra k ­ tycznego z życiem Polski. Zw iązek ta k i może m ieć znaczenie dla PRL, raczej ty lk o co do k rajó w zam orskich o w iększych skupis­ kach Polonii, jak S tan y Zjednoczone A m eryki, K an ada i B razylia. Byłoby pożądane przeprow adzenie rozw ażań o tych k rajach, co jed n ak w ykracza poza zam iary au to ra w tym arty k u le, a także poza jego obecne możliwości, gdyż należałoby przeprow adzić kon­ frontację p ra w a pisanego w ielu stanów w zględnie prow incji z rze­ czyw istym praw em życia. Tu m ożna jednak zaryzykow ać przy­ puszczenie, że o ile chodzi o te państw a federacyjne, ich w ielkie im igracje i m ig racje w ew n ątrz ich krajów , pozostają zapew ne w korelacji z wciąż rosnącą ilością ro z w o d ó w 59.

VI. W system ie p ra w a socjalistycznego gdy kobieta m a rów ne p raw a z m ężczyzną, a doznaje szczególnej ochrony i m a szczególne u p raw n ien ia zw iązane z jej płcią i potom stw em , b rak zapowiedzi stanow i zagadkę. Co więcej: ch yba odchylenie w k ieru n k u s k ra j­ nego liberalizm u, dowolności w kształtow aniu stosunków z m ał­ żeństw em zw iązanych, a nie w k ie ru n k u tw orzenia mocnej, trw a ­ łej, socjalistycznej rodziny.

Da się to w ytłum aczyć pierw szym m ocnym zryw em rew olucy j­ nym , którym chciano przede w szystkim wyzwolić się z poprzed­

я A r m i n j o n, N o l d e , W o l f f : Traité de droit comparé — Les systèm es juridiques islam iques w t. III § 1015n s. 442n.

M F a t h i e h M e h d i : Eheschliessung im Iranischen Recht unter Vergleicher H eranziehung des deutschen Rechts. Heidelberg I960.

59 1 96 8 Contennial Edition The World Almanac and Book of Facts, E diter Lum an H. Long, N ewspaper E nterprise Association Inc., New York and Cleveland, 1968, s. 896—897.

278 Edw ard Muszalski [22]

n ich p rzedrew olucyjnych nadm iern ie k ręp u jący ch więzów m. in. narzuconych kobiecie, o czym pisał Lenin, ch a rak tery zu jąc pierw ­ sze d e k re ty w ładzy radzieckiej, że „w ładza radziecka unicestw iła w zupełności w szystkie stare, burżuazyjne, podłe ustaw y, sta w ia ją ­ ce kobietę w nierów ne położenie z m ężczyzną” 60, i co1 podkreślał L enin w przem ów ieniach, m. in. n a pierw szym ogólnorosyjskim zjeździe robotnic 19. XI. 1918: „N igdzie równość i wolność p ra c u ją ­ cych kobiet nie jest zrealizow ana w tak iej p e łn i” 60. J a k każda re ­ w olucja niszcząc poprzedni porządek p raw n y, W ielka R ew olucja P aździernikow a w pierw szym etapie zam ierzała bądź też fakty cz­ n ie niszczyła ogniw a społeczne daw nych rodzin, stow arzyszeń, sta ­ nów i inn ych zw iązków społecznych — pośrednich pom iędzy p ań ­ stw em i jednostkam i. W w y n ik u m iało być tylko zestaw ienie: p ań ­ stwo a jednostka. Z początku w latach bezpośrednio porew olucyj- nych istn iała zupełna sw oboda co do czasu i'm ie js c a zaw ierania i rozw iązyw ania m ałżeństw , a to m. in. z celem w yzw olenia kobie­ ty z więzów m ałżeńskich istniejących n a sk u tek w yrachow ania, nędzy, p rzym usu itd. 61. U znaw ano moc p ra w n ą „faktycznych sto­ sunków m ałżeńskich”, oczywiście dla ochrony kobiety i dzieci n ie­ ślubnych, więc „o ile u staw a przyznaw ała moc p ra w n ą i fa k ­ tycznym stosunkom m ałżeńskim , re je stra c ji m ałżeństw nie p rz y p i­ syw ało się praw notw órczego (konstytutyw nego) znaczenia” 62.

Z m ieniając kodeks rodzinny z roku 1926, ukaz z 8. VII. 1944 n a­ d ał to znaczenie za rejestro w an iu m ałżeństw a ze sku tk am i p ra w n y ­ m i od dn ia re je stracji. Do takow ych przyrów nano zaw arte przed 20 g ru d n ia 1917 m ałżeństw a cerkiew ne (ew entualnie późniejsze w n iektórych m iejscach w innych republik ach stosownie do daty w prow adzenia u staw odaw stw a radzieckiego).

„W m iłości uczestniczy dwoje, a po w staje trzecie życie”. Tu k ry je się in teres społeczny, pow staje d łu g w stosunku do społecz­ ności” — m ów ił Lenin. „M ałżeństw o w społeczeństw ie socjalisty­ cznym nie stanow i tylko p ry w a tn ej sp raw y zaw ierających m ał­ żeństwo, a n ab iera znaczenia społecznego” 63. Toteż następ n e do­ 60 K lara C e t k i n : O Leninie, P artizd at 1933 s. 77 (po rosyjsku), cytuje S w i e r d ł o w : Sow ietskoje zakonodatielstwo o brakie i semje

1949, s. 77. L e n i n : Dzieła, t. 29 s. 424 t. 32, s. 160.

61 Sow ietskoje grażdanskoje prawo, Moskowskij U niw iersitet im. Łomonosowa, red. P. Je. O r ł o w s k i j, Gos. Izdat. Jur. Lit., Moskwa 1961, t. II s. 470.

62 Sow ietskoje grażdanskoje prawo, W siesojuznyj In stitu t Ju rid i- czeskich Nauk M inisterstw a Justieji SSSR, red. S. N. B r a t u ś, t. II, s. 385n.

63 Dzieło cyt. pod przypisem 62: cytat z K lary С et к i n, jak wyżej pod 60.

[23] Zapowiedzi m ałżeństw a 279 k try n y ZSRR i w skazania dla ogółu społeczeństw a z po dk reśle­ niem osobistych obow iązków oblubieńców zakładających rodzinę, w w aru n k ach , gdzie nie m a p ra w a p ry w a tn ej własności, a celem jest w ychow anie kom unistyczne dzieci, m ówią o. silnej, zw artej, pełnej przy jaźn i ro d z in ie 64.

Nie w prow adzono zapowiedzi. Sam Lenin, m ając w iele zasad­ niczych sp raw do załatw ienia w o statn ich latac h swego życia nie w n ik n ął i nie m iał potrzeby w nikać w ten szczegół p ra w a 'm ał­ żeńskiego i n ie m a w jego dziełach tek stu tej kw estii pośw ięcone­ go. P raw o radzieckie odrzuciw szy zapowiedzi w początkach 65 nie w prow adziło ich też później do tekstów praw nych. Nie znaczy to jednak, by zagadnienia n ie było lub nie należało go w znaw iać, zwłaszcza gdy z biegiem czasu przem iany społeczne w ytw orzyły opinię publiczną w u stro ju socjalistycznym środow isk nowożeńców, o ile są one ustabilizow ane, jak załogi zakładów pracy, grono słu ­

chaczy w yższych uczelni, ogniw a organizacji, jak K om unistyczny Zw iązek M łodzieży itd., k tó re m ają w pływ nie praw ny, ale spo­ łeczny, m oralny, na rozw ażniej sze zaw ieranie m ałżeństw , w zględ­ nie na obow iązek zaw arcia m ałżeństw a, gdy ze zw iązku pozam ał- żeńskiego m a być potom stwo. Z .drugiej strony, jak przepisow y okres w yczekiw ania działają przyczyny techniczno-organizacyjne, gdy od chw ili pisem nego w niosku o ślub, k tó ry nowożeńcy podają „za w czasu” u pływ a pew ien okres do ślubu, bow iem k ierow nik U rzędu S ta n u Cywilnego w zględnie „P ałacu Ś lubów ” po zeb ran iu w ym aganych dokum entów i oświadczeń pisem nych, wyznacza te r ­ m in ślubu z reg u ły po m iesiącu, n aw et na kilka tygodni naprzód, przesyłając n a ń nowożeńcom w ezw anie -— zaproszenie, szczególnie ozdobne zwłaszcza w „P ałacu Ś lubów ” dla podkreślenia ważności cerem onii 67. W b ra k u przepisu kodeksowego, życie sam o w drodze p ra k ty k i i p ra w a zw yczajowego zm ierza do osiągania zw olna tych że cech zasadniczych i celu zapowiedzi.

W k ra ja c h europejskich dem okracji ludow ych akcentuje się

04 W o r o ż e j k i n E. M. Brak i semja, Moskwa 1965 s. 80, na s. 5, p rz y ta c z a 'fa k ty i liczby.

65 В o t G h i s l a d n : op. cit. 131.

06 C harakterystyczne w yrażenie: „zabłagow rem ienno” — S w i e r d - ł o w, op. cit. s. 28.

67 J o f f e O. S.: Sow ietskoje grażdanskoje prawo. Izd. Leningradz- kogo U niw ersiteta, 1965 na s. 20.7; korespondencja z Moskwy: Mos­ kiewscy nowożeńcy Jan a Daneckiego w Trybunie Ludu n r 91 (1403) z 1, 2, 3 kw ietnia 1961; osobiste m oje obserwacje w Pałacu Ślubów w Moskwie w listopadzie 1962 r.