Kazimierz Kloskowski
"Evolution kosmischer, biologischer
und geistiger Strukturen", Albrecht
Unsöld, Stuttgart 1981 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 19/2, 237-241
diząc z p re c y z y jn e g o z d e fin io w a n ia m a k r a m o le k u ł ja k o z w ią z k u z b u d o w a n e g o z d u ż e j lic z b y ró ż n e g o ty p u a to m ó w k o w a le n c y jn ie z w ią z a n y c h (;S. 15), a u to r p ra g n ie d o w ieść, że p rz e b ie g p ro c e s ó w ży cio w y ch m o ż n a ro z p o z n a ć w c h e m ic z n y c h r e a k c ja c h z a c h o d z ą c y c h w c z ą ste c z k o w y c h u k ła d a c h (s. 33— 34, 39—40). T a k ie tw ie r d z e n ie p ro w a d z i w k o n s e k w e n c ji do p o d z ie la n ia p o g lą d ó w m e c h a n ic y stó w , k tó r z y p o d k r e ś la li o b ie k ty w n y c h a r a k t e r je d y n ie fiz y k o c h e m ic z n y c h re a k c ji i o d d z ia ły w a ń s k ła d n ik ó w ż y w y c h is to t. P o n a d to H o lz m ü lle r w sk a z u je , że m a k r » m o le k u ły p o w s ta ją g łó w n ie d z ię k i tzw . „ m a try c o w e j p o lim e r y z a c j i” (s. 35) i p o d le g a ją p r a w o m te r m o d y n a m ik i. D alsze tw ie rd z e n ie , k tó r e p o d ję to się d o w ieść w o m a w ia n e j p r a c y n a p o d s ta w ie ró ż n y c h z e s ta w ie ń i o b liczeń m a te m a ty c z n y c h (s. 37, 102— 103) głosi, że z a w a r to ść in f o rm a c y jn a w m a k r o c z ą s te c z k a c h je s t u z a le ż n io n a od k o le j n y c h s e k w e n c ji z a sa d p u ry n o w y c h i p iry m id y n o w y c h . F o r m u ła t a je s t szczeg ó ln ie z w ią z a n a z p ró b ą w y k a z a n ia , że m a k r o m o le k u ły s ta n o w ią w y łą c z n e n o śn ik i b io lo g iczn ej in f o rm a c ji. A b y p ro c e s p rz e n o s z e n ia in f o r m a c ji m ó g ł b y ć z a p o c z ą tk o w a n y , k w a s y n u k le in o w e o raz b ia łk a m u s ia ły o sią g n ą ć e fe k ty w n y p o zio m w z a je m n e g o o d d z ia ły w a n ia , u z a le ż n io n y od p ro c e s ó w s a m o re p ro d u k c ji i sa m o re g u la c ji. B ia łk a i k w a s y n u k le in o w e d e c y d u ją o fu n k c jo n a ln e j i s t r u k tu r a ln e j je d n o ś c i b io lo g ic z n y c h u k ła d ó w (s. 48). P o z a ty m o m ó w ie n ie szczeg ó ło w y ch a n a liz n a te m a t m e c h a n iz m ó w p o w s ta w a n ia k w a s ó w n u k le in o w y c h o raz b ia łe k i ich in f o rm a c y jn e j p o je m n o śc i w sp o só b je d n o z n a c z n y p o tw ie r d z a ją p o d s ta w o w y d o g m a t b io lo g ii m o le k u la r n e j o k o le jn o ś c i tw o r z e n ia się n a jp i e r w D N A , p o te m R N A , a w k o ń c u b ia łk a .
N ie z w y k le in te r e s u ją c y m je s t to, że H o lz m ü lle r u z a le ż n ia d z ie je b io lo g iczn e od d w ó c h cech m a te r ia ln y c h n o ś n ik ó w in f o rm a c ji. P ie r w s z ą z n ic h je s t „ o d z w ie rc ie d la n ie ” p o le g a ją c e n a p rz e n o s z e n iu in f o rm a c ji o rz e c z y w is ty m św ie c ie w lu d z k ą św iad o m o ść. W u m y ś le p o w s ta ją o b ra z y k tó r e u t r w a la n e są d z ię k i m o le k u ło m . D ru g a z aś c e c h a — „ k o m p le m e n ta m o ś ć ” r o z u m ia n a je s t b a rd z o szero k o . W s k a z u je n a k o n ie c z n o ść „ u z u p e łn ie n ia ” tw o rz ą c y c h się cało ści: p ro c e só w , s t r u k t u r a n a w e t n a u k , n p . D N A — b ia łk o , s y s te m n e rw o w y — p s y c h ik a , s t a ty s ty c z n a te r m o d y n a m ik a — te o r ia in f o rm a c ji, b io lo g ia, b io fiz y k a , b io c h e m ia — p sy c h o lo g ia , p s y c h o m e d y c y n a . T a k ie tr a k to w a n ie b io lo g icz n y c h d z ie jó w n ie je s t czy m ś o ry g in a ln y m . P o d o b n e ro z w ią z a n ia s u g e ro w a li ju ż w c z e śn ie j m in . K . F u c h s - K itto w s k i, S. M. R a p o p o rt. R o z w a ż a n ia o m a k r o m o le k u ła c h z a p re z e n to w a n e są z ró ż n y c h p e r s p e k ty w b a d a w c z y c h (biologii m o le k u la r n e j, g e n e ty k i, fiz y k i, c y b e r n e ty k i) w o p a rc iu o d ia le k ty k ę m a r k s is to w s k ą . D o s ta r c z a ją w ie lu c e n n y c h in f o rm a c ji n ie ty lk o d la b io lo g ó w a le i filo zo fó w p rz y ro d y . A n ie k tó r e k o n tr o w e r s y jn e tw ie r d z e n ia (np. d o ty c z ą c e b łę d ó w w p r o c e s a c h re p lik a c y jn y c h ) m o g ą s ta ć sdę p o d s ta w ą do d a ls z y c h p r z y r o d n ic z y c h i filo z o fic z n y c h d o ciek a ń .
K a z im ie r z K lo s k o w s k i
A lb r e c h t U n so ld , E v o lu tio n k o s m is c h e r , b io lo g isc h e r u n d g e istig e r S tr u k tu r e n , S t u t t g a r t 1981, s. 150.
A u to re m k s ią ż k i je s t p ro f e s o r I n s ty tu tu F iz y k i T e o re ty c z n e j i O b s e r w a to r iu m A s tro n o m ic z n e g o U n iw e rs y te tu w K ilo n ii. Z a jm u je r ę on od
l a t c z te rd z ie s tu fiz y k ą a tm o s fe r y g w ia z d , a ta k ż e w y b ra n y m i z a g a d n ie n ia m i w sp ó łc z e s n e j a s tro fiz y k i. N a tr e ś ć re c e n z o w a n e j p r a c y s k ł a d a ją się: w s tę p , sie d e m ro z d z ia łó w o ra z p o d su m o w a n ie . Z e w z g lę d u n a sp o só b i m e to d ę p r e z e n to w a n ia p r o b le m a ty k i e w o lu c ji k o sm ic z n e j, b io lo g iczn ej i d u c h o w e j ró ż n y c h s t r u k tu r , c a łą z a w a rto ś ć tr e ś c io w ą m o ż n a sc h e m a ty c z n ie z g ru p o w a ć w p e w n e w ię k sz e cało ści te m a ty c z n e . W e w p ro w a d z e n iu p o sta w io n o sz e re g p y ta ń , k tó r e s ta n o w ią is to tn y e le m e n t w p ro c e s ie p o z n a w a n ia rz e c z y w isto śc i. Z je d n e j s tr o n y w y r a ż a ją one s ta n z a fa s c y n o w a n ia e w o lu u ją c y m i s t r u k tu r a m i, z d ru g ie j zaś w s k a z u ją n a g ra n ic e n a u k o w e g o p o z n a n ia . G ra n ic e te s ta n o w ią o sią g n ię c ia w sp ó łc z e sn e g o p rz y r o d o z n a w s tw a . P o n a d to p o s ta w io n e w e w p ro w a d z e n iu p y ta n ia m o ż n a za K. A jd u k ie w ic z e m (D o w ó d i w y ja ś n ie n ia , W a rs z a w a 1965) zaliczy ć do d w ó ch te m a ty c z n ie o d rę b n y c h a le lo g iczn ie k o m p le m e n ta rn y c h g ru p . J e d n e p y ta n ia s ta n o w ią „ ż ą d a n ie d o w o d u ” — d lacz eg o z a c h o d z iły fi- z y c z n o -c h e m ic z n e p ro c e s y p o d czas fo r m o w a n ia się W sz e c h ś w ia ta ? D r u c ie zaś p y ta n ia s ta n o w ią „ ż ą d a n ie w y ja ś n ie n ia ” — s k ą d p o ch o d zim y ?, k im je s te ś m y ? , d o k ą d id ziem y ?
K s z ta łto w a n ie się K o sm o su i je g o e w o lu c ja są tr a k to w a n e p rzez a u to r a k s ią ż k i n ie m a l n a z a s a d z ie a k s jo m a tu , n a p o d s ta w ie k tó re g o d o w o d zi się tw ie r d z e ń p o c h o d n y c h — n p . p o ja w ie n ie się czło w ie k a. W te n sp o só b A. U n so ld p r a g n ie o b ją ć k o n k r e tn ą s y tu a c ję , k o n k r e tn ą rz e c z y w is to ść ja k o coś z e w n ę trz n e g o i cało ścio w eg o , r e a ln ie is tn ie ją cego, z p u n k tu w id z e n ia p ro c e s ó w e w o lu c y jn y c h .
W p ie rw s z e j części (I i I I ro z d z ia ł, ss. 11— 54) p r z e d s ta w io n o e w o lu c ję K o sm o su w r a m a c h ró ż n e g o ty p u te o r e ty c z n y c h zało ż eń , k tó r e s f o rm u ło w a n e z o s ta ły n a te r e n ie k o sm o lo g ii, n a u k i z p o g ra n ic z a a s t r o n o m ii i fiz y k i te o r e ty c z n e j. W y d a rz e n ia z a c h o d z ą c e w e W szech św iacie z a p re z e n to w a n o w sp o só b c h ro n o lo g ic z n y : (1) p o w s ta n ie G a la k ty k , (2) tw o rz e n ie się n a js ta r s z y c h g w ia z d n a sz e j G a la k ty k i, (3) k s z ta łto w a n ie się p la n e t n a sz e g o U k ła d u , (4) u fo r m o w a n ie się Z ie m i o w sp ó łczesn ej m a sie , sk ła d z ie i a tm o s fe rz e , (5) z ró ż n ic o w a n ie się m a te r ii ziem sk iej i tw o rz n ie s k o r u p y Z iem i. S c h e m a ty c z n ie p ro c e s e w o lu c ji K o sm o su m o ż n a z a p is a ć n a s tę p u ją c o : e k s p a n d u ją c y K o sm o s — G a la k ty k i — G ro m a d y G w ia z d — P la n e t a r n y S y s te m — Z ie m ia . E w o lu c ja W sz e c h ś w ia ta u z a le ż n io n a je s t od o k re ś lo n y c h p r a w n a tu r y i z d a n ie m A. U n sö ld a m a c h a r a k te r te le o lo g ic z n y ; z m ie rz a w k ie r u n k u p rz y g o to w a n ia n a jb a r d z ie j o d p o w ie d n ie g o ś ro d o w is k a d la g e n e z y ż y w y c h is to t. W d ru g ie j części o k re ś lo n o n a jp ie r w , w m o ż liw ie p rz y s tę p n y sp o só b z n a c z e n ie i z a k re s „ e w o lu c ji” w r a m a c h te r m o d y n a m ik i (ro zd ział II I , s. 55—63), a n a s tę p n ie o m ó w io n o p ro c e s e w o lu c ji ży cia n a Z ie m i (ro z d z ia ł IV , ss. 65—91). P o d s ta w o w ą je d n o s tk ą z d o ln ą do e w o lu c ji je s t s t r u k t u r a (te rm in p ie rw o tn y ). S tr u k tu r a m i są z a ró w n o c ia ła n ie b ie s k ie ja k i g r u p y z w ią z k ó w o rg a n ic z n y c h p ro w a d z ą c y c h do p o w s ta n ia ż y w e g o sy s te m u . S tr u k t u r y p o w s ta ją sp o n ta n ic z n ie tw o rz ą c tzw . o tw a r ty u k ła d , k tó r y n ig d y n ie o siąg a s ta n u te r m o d y n a m ic z n e j ró w n o w a g i. S ta le is tn ie ją c e w p rz y ro d z ie (ś ro d o w isk u ) w a h a n ia n p . te r m ic z n e p r o w a d z ą do p o w s ta n ia n o w y c h s tr u k tu r . A s ta ty s ty c z n a c h a r a k te r y s ty k a ty c h w a h a ń s u g e r u je , że p o ja w ie n ie sdę s t r u k t u r je s t m n ie j lu b w ię c e j p rz y p a d k o w e .
Z k o le i zw ró c o n o szczeg ó ln ie u w a g ę n a p o d s ta w o w e zd o ln o ści żyw ego s y s te m u : s a m o re p ro d u k c ję (m u ta c ję i re k o m b in a c ję ) o raz tr a n s k r y p c ję i tr a n s la c ję . O p o ja w ie n iu się sy s te m u z ta k im i w ła s n o ś c ia m i d ecy
-d a w a ły n a s tę p u ją c e w a r u n k i: b e z tle n o w a a tm o s fe r a , o c e a n y p ie r w o tn e j Z iem i o ra z p re b io ty c z n e o rg a n ic z n e m o le k u ły . Z d a n ie m n a sz e g o a u to r a e w o lu c ja b io lo g ic z n a p o d le g a c h a r a k te r y s ty c z n e m u d z ia ła n iu p r z y p a d k u i k o n iecz n o śai. O zęść trz e a ia i b o d a j c e n tr a ln a w c a łe j k sią ż c e to o m ó w ie n ie d w ó ch p ro b le m ó w : p o ja w ie n ie się c z ło w ie k a n a Z ie m i i e w o lu c ja ś w ia d o m y c h fo r m m y ś le n ia (ro zd ział V, ss. 92— 108) o raz „ m y ś lo w y c h ” s t r u k t u r w sp ó łc z e sn e g o c z ło w ie k a (ro z d z ia ł V I, ss. 109— 135). U fo rm o w a n ie się c z ło w ie k a z „ w ie lk im m ó z g ie m ” n a s tą p iło ró w n o c z e ś n ie z ro z w o je m jeg o s f e r y p sy c h ic z n e j („ d u c h a ”), zd o ln o śo ią do m ó w ie n ia i p is a n ia . O g ro m n e z n a c z e n ie n a e w o lu c ję św ia d o m y c h f a r m m y ś le n ia w s p ó ł czesn eg o c z ło w ie k a m ia ły o sią g n ię c ia n a u k p rz y ro d n ic z y c h , ró ż n o r o d n e o d k ry c ia o raz ro z w ó j te c h n ik i. S zczeg ó ln ie z a s ta ły tu t a j w y e k s p o n o w a n e z a g a d n ie n ia k s z ta łto w a n ia siię p rz y ro d n ic z y c h w y o b ra ż e ń w s t a ro ż y tn o ś c i i od X V d o X V II I w ie k u i ich p o w ią z a n ia z ró ż n y m i p r ą d a m i h u m a n is ty c z n y m i. P o n a d to p o d k re ś lo n o z n a c z e n ie o d k ry ć N e w to n a, F a r a d a y a , E in s te in a , P la n c k a , B o h ra , W denera, S h a n o n a , F re u d a , B e n n e ra i in n y c h . K sią ż k ę z a m y k a ogó ln e p o d s u m o w a n ie (ss. 136— 141), w k tó r y m A. U n so ld p r z e d s ta w ia sw o je fu tu ro lo g ic z n e r e f le k s je w o k ó ł czło w ie k a, je g o d a lsz e g o r o z w o ju w k o n te k ś c ie tw o rz e n ia się tzw . k u lt u r y n a r o d ó w , w a lk i o p o k ó j i s p ra w ie d liw o ść . S ta w ia tezę , że is tn ie n ie czło w ie k a u z a le ż n ia n e je s t od ścisłeg o p o w ią z a n ia „ m y ś li” i „ży cia” czyli, p e łn e j h a r m o n ii p sy c h ic z n o so m a ty c z n e j p o szczeg ó ln y ch je d n o s te k ja k i c a ły c h g r u p sp o łeczn y ch . W y ra ż e n ia m i szczeg ó ln ie sy m p to m a ty c z n y m i w re c e n z o w a n e j p ra c y s ą e w o lu c ja i s t r u k t u r y m y ś lo w e (D e n k e n s tr u k tu r e n ). P ie r w s z e z d w ó ch k lu c z o w y c h słó w — e w o lu c ja , tr a k to w a n a j e s t p rz e z n a sz e g o a u to r a b a rd z o szero k o , p rz e k r a c z a ją c k la s y c z n e ro z u m ie n ie . N a p o d s ta w ie ro z w a ż a ń i sp o so b u p r e z e n ta c ji ró ż n y c h b a d a ń n a u k o w y c h m o żn a s tw ie rd z ić , że d la A. U n sö ld a e w o lu c ja to p ro c e s s u k c e s y w n y c h z m ia n p r z e b ie g a ją c y c h w o k re ś la n y m k ie r u n k u ; d a n e o b ie k ty - s t r u k t u r y p rz e c h o d z ą od f a r m i sta n ó w p ro s ts z y c h do b a rd z ie j s k o m p lik o w a n y c h . T a k r o z u m ia n a e w o lu c ja je s t ściśle z w ią z a n a a n a w e t ró w n o z n a c z n a z ro z w o je m . S z k o d a , że a u to r n ie z w ró c ił n a to u w a g i. P o n a d to s to s o w a n ie te r m in u e w o lu c ja w t a k s z e ro k im se n s ie w y m a g a p re c y z y jn e g o w a rto ś c io w a n ia e m p iry c z n ie s tw ie rd z o n y c h z m ia n n a p o d s ta w ie p e w n y c h k ry te rió w . T r u d n o d o sz u k a ć się w p r a c y A. U n so ld z ja k ie g o (ściśle o k reślo n eg o ) p u n k tu w id z e n ia coś je s t m n ie j d o s k o n a łą fo rm ą , a in n y o b ie k t b a rd z ie j z ła ż o n ą s t r u k tu r ą . P re c y z a c ja ty c h k r y te r ió w z a p e w n e s p e łn ia ła b y p o m o c n ic z ą ro lę w o cen ie g ra n ic s to so w a ln o śc i t e r m in ó w : e w o lu c ja , raziw ój czy p o stęp . D ru g im b a rd z o is to tn y m w y ra ż e n ie m w o m a w ia n e j p ra c y są „ m y ś lo w e s t r u k t u r y ” (D e n k e n s tr u k tu r e n ). „ S tr u k tu r y m y ś lo w e ” to ściśle o k r e ś lo n a f o r m a lu d z k ie g o m y ś le n ia i lu d z k ie g o d z ia ła n ia ; o g ra n ic z o n e zaś p r z e s trz e n ią i c z a se m in ic ju ją p e w n e g o ty p u k u ltu r ę . P o d o b n ie d e fin iu ją tzw . „ m y ślo w e s c h e m a ty ” (D e n k s c h e m e s ) in n i a u to r z y ; w y m ie ń m y c h o ć b y H. K u h n a , k tó r y p o d k re ś la śc isłą a n a lo g ię p o m ię d z y e w o lu c ją p o ję ć w lu d z k im u m y ś le a e w o lu c ją s a m o rg a n iz u ją c y c h się s tr u k tu r . C z ło w ie k k o n s t r u u je lo g iczn y o b ra z ś w ia ta z su m y fa k tó w . N ow e „ s c h e m a ty m y ś lo w e ” są tw o rz o n e p rz e z z m ia n ę p o p rz e d n ic h , p o d czas g d y ró w n o c z e ś n ie n ie p o trz e b n e s ą e lim in o w a n e . S fo r m u ło w a n ia te p o g łę b ia ją s u g e s tie a u to r a ro z w a ż a n e j k s ią ż k i, d la k tó re g o z ro z u m ie n ie rz e c z y w is to ś c i p rz y n o s z ą n ie ty lk o n o w e o d k ry c ia a le p rz e d e w s z y s t
k im p rz e m ia n y w sp o so b ie m y ś le n ia . T r a k to w a n ie w ię c tw ie r d z e ń H. K u h n a ja k o p e w n e g o ty p u k o m e n ta rz a do u ję ć A. U n sö ld a p o z w a la p e łn ie j z ro z u m ie ć c e n tr a ln ą te z ę k s ią ż k i: czło w ie k p o ja w ił się w e fe k c ie d łu g o trw a łe j e w o lu c ji. Z w ró c ić ta k ż e n a le ż y u w a g ę , że czło w iek r o z p a tr y w a n y ja k o o s ta tn ie o g n iw o ewtolucjd p o s ia d a je d n ą c h a r a k t e r y s ty c z n ą cechę, m ia n o w ic ie zd o ln o ść r e f le k s j i n a d s a m y m sobą. A to z k o le i p ro w a d z i do u ś w ia d o m ie n ia sobie g ra n ic p o z n a n ia . P r a c a A . U n sö ld a s u g e r u ją c te g o ty p u w n io sk i n ie z a m y k a m o ż liw o śc i d a l szeg o r o z w o ju (m a te r ia ln e g o i d u ch o w eg o ) lu d zk o ści.
W p o d s u m o w a n iu u w a g , m o ż n a s tw ie rd z ić , że k s ią ż k a n ie m ie c k ie g o p ro f e s o ra je s t p ró b ą o g ó ln ej sy n te z y a k tu a ln e g o s ta n u w ie d z y o g e n e z ie c z ło w ie k a i o ta c z a ją c y m go św iecie. Z g ro m a d z o n e w n ie j r e f le k s j e o ro z w o ju K o sm o su a ró w n o c z e śn ie ro z w o ju m e to d b a d a w c z y c h s ta n o w ią k o n ty n u a c ję id e i p o w s ta ły c h w s ta ro ż y tn o ś c i i ś r e d n io w ie czu. A u to r z a s ta n a w ia się n a d c h a r a k t e r e m ty c h d a w n y c h in t e r p r e ta c ji z p o z y c ji ró ż n y c h n a u k a ta k ż e re lig ii i sz tu k i. P o n a d to p r ó b u je z n a leźć e le m e n ty łą c z ą c e w te j m ienze k o le jn e e p o k i aż do w sp ó łc z e s ności.
G łó w n y m w a lo re m re c e n z o w a n e j p ra c y je s t p rz e d e w s z y s tk im w s k a z a n ie n a k o n s e k w e n c je te o r e ty c z n e i p ra k ty c z n e w y n ik a ją c e z p r z y ję c ia tzw . „ s t r u k t u r m y ś lo w y c h ” . P o n a d to n a le ż y p o d k re ś lić k o n s e k w e n c ję w s ta s o w a n iu s tr a te g ii m e to d o lo g ic z n e j; ch o d z i po p ie rw s z e 0 to , że ró ż n y m p o zio m o m u o rg a n iz o w a n ia m a te r ii o d p o w ia d a ją w ła śc iw e p ra w id ło w o ś c i, n ie r e d u k o w a ln e je d n e do d ru g ic h ; k a ż d a s t r u k t u r a je s t czym ś w ię c e j n iż s u m ą w ła s n y c h e le m e n tó w ; p o d ru g ie , p o szczeg ó ln e e ta p y ro z w o ju p rz y r o d y są r o z p a tr y w a n e w sz e rsz y m k o n te k ś c ie ; a u to r o m a w ia w ię c p ro c e s y p o p rz e d z a ją c e e w o lu c ję — ro z w ó j o k re ś lo n y c h s t r u k tu r o ra z n a s tę p s tw a ty c h z ja w is k . N ależy je d n a k zw ró cić u w a g ę , że A. U n so ld n ie u n ik n ą ł p e w n y c h u p ro szczeń . Z b y t w y b ió rc z o p o tr a k to w a ł n ie k tó r e c z y n n ik i (op. „ ro zw ó j n a u k ”) e w o lu c ji d u c h o w e j cz ło w ie k a . N ie m n ie j u ś w ia d a m ia c z y te ln ik o w i szcze g ó ln ie to, że do X V II I w ie k u id e a ro z w o ju K o sm o su b y ła n ie z n a n a . W ty m s tu le c iu n a u k a k ie r o w a ła się w sw o ich b a d a n ia c h u ję c ia m i U in n eu o za i N e w to n a ; u jm o w a ła rz e c z y w is to ść sta ty c z n ie , a w sz e lk ie z m ia n y b y ły in te r p r e to w a n e m a c h a n is ty c z n ie . N a p rz e ło m ie X V III 1 X IX w ie k u te o r ia z m ia n z a c h o d z ą c y c h w p rz y ro d z ie z a częła p rz e n ik a ć n a jp i e r w d o a s tro n o m ii — h ip o te z a k o sm o g o n iczn a K a n ta - L a p la c e ’a, n a s tę p n ie d o b io lo g ii — te o r ia e w o lu c ji o rg a n iz m ó w J. B. L a m a rc k a , a w k o ń c u n a w e t i d o g eo lo g ii — te o r ia e w o lu c ji s k o r u p y z ie m sk ie j C h. L y e lla . P o ja w ie n ie się ta k ic h te o r ii o ra z o d k ry c ia w fizy ce i ch em ii, s p o w o d o w a ło p o d w a ż e n ie d o ty c h c z a s p a n u ją c e j o p in ii o n ie z m ie n n o ś c i p rz y r o d y . O k o n ie c z n o śc i e w o lu c y jn e g o tr a k to w a n ia c a łe j p rz y r o d y (n ieo ży w io n ej i ż y w ej) z a d e c y d o w a ła o sta te c z n ie te o r ia K. D a rw in a , a ta k ż e z d o m in o w a n ie w b io lo g ii tz w . k ie r u n k u e w o lu c y jn e g o . W X X w ie k u p r o b le m a ty k a ro z w o ju K o sm o su z o s ta ła p o g łęb io n a. D zięk i o sią g n ię c io m w s p ó łc z e s n y c h n a u k : b io fizy k i, b io c h e m ii, fizjo lo g ii, c y b e r n e ty k i, p s y c h o lo g ii z w ra c a u w a g ę n a p o w s ta w a n ie i fu n k c jo n o w a n ie p r o cesó w p sy c h ic z n y c h w św ie c ie ż y w y c h is to t. K ró tk ie je d y n ie fr a g m e n t y k s ią ż k i A. U n sö ld a t r a k t u j ą o ty c h p ro b le m a c h . M a r g in a ln e u jm o w a n ie ic h je s t je d n a k z u p e łn ie z ro z u m ia łe ze w z g lę d u n a c h a r a k t e r p ra c y , k tó r a je s t ra c z e j p o d rę c z n ik ie m a n iż e li m o n o g ra fią . J e s t w p r o w a d z e n ie m do e w o lu c y jn e j te o r ii W sz e c h ś w ia ta . O m a w ia n a p r a c a je s t a d r e s o w a n a d o ty c h , k tó r y c h in te r e s u je c a ło śc io w y o b ra z św ia ta . P o m o c ą d la z ro z u m ie n ia p o ru s z a n y c h t u t a j z a g a d
n ie ń słu ż ą p r z e jr z y s ty u k ła d tr e ś c i, s p o r y m a t e r i a ł ilu s tr u ją c y , in t e r e su j ą c e f o to g ra fie i sc h e m a ty . Z p e w n o ś c ią ro z w a ż a n ia A. U n so ld a b ę d ą in s p iro w a ć n ie ty lk o p r z y r o d n ik ó w a le i filo z o fó w d o p o d e jm o w a n ia g łęb szy ch a n a liz n a d z a g a d n ie n ie m (szero k o ro z u m ia n e j) e w o lu c ji.
K a z im e r z K lo s k o w s k i
B e r n a r d H a ła c z e k , A u s tr a lo p ite k a ln a k o n c e p c ja a n tr o p o g e n e z y — S t u
d iu m h is to r y c z n o - k r y ty c z n e , A T K , W a rs z a w a 1982.
Z a g a d n ie n ie a n tr o p o g e n e z y je s t c e n tr a ln y m p ro b le m e m z a ró w n o w a n tro p o lo g ii p r z y r o d n ic z e j j a k i w a n tr o p o lo g ii filo z o fic z n e j. P r a c a B. H a ła e z k a je s t o b sz e rn y m s tu d iu m h is to r y c z n o - k r y ty c z n y m z a g a d n ie n ia p o c h o d z e n ia c z ło w ie k a ro z w ią z y w a n y m w p ła s z c z y ź n ie p o z n a n ia p rz y ro d n ic z e g o .
1. P o z y c ja t a p o z a w p ro w a d z e n ie m (3—6), z a k o ń c z e n ie m (126— 128), b ib lio g r a fią (129— 150), o b s z e rn y m s tre s z c z e n ie m w ję z y k u n ie m ie c k im p t.: D ie A u s tr a lo p ith e c u s - F r a g e d e r M e n s c h lic h e n A b s ta m m u n g s le h r e —
E in e h is to r is c h -k r itis c h e U n te r s u c h u n g (151— 170) s k ła d a się z c z te re c h
części lo g ic z n ie z e s o b ą z w ią z a n y c h . H is to ry c z n e z a c z ą tk i a u s t r a l o p ite k a ln e j k o n c e p c ji a n tro p o g e n e z y są p rz e d m io te m a n a liz w p ie rw s z e j części, w k tó r e j a u to r o m a w ia o d k ry cie z T a u n g w in t e r p r e t a c j i R a y m o n d a D a r ta (7— 14), ta k s a n o m ic z n o - -f ilo g e n e ty c z n ą k o n tr o w e r s ję w o k ó ł A u s tr a lo p ith e c u s a fr ic a n u s D a r t z u w z g lę d n ie n ie m o ce n y z w o le n n ik ó w D a r ta j a k i k r y ty k ó w D a r ta (14—31) o ra z k r y ty c z n ie o c e n ia o d k ry c ie z T a u n g w k o n te k ś c ie w s p ó ł c z e sn y c h m u p o g lą d ó w a n tro p o g e n e ty c z n y c h .
W d ru g ie j części a u to r z a jm u je się re c e p c ją i a f ir m a c ją a u s tr a lo p ite - k a ln e j k o n c e p c ji a n tr o p o g e n e z y w la ta c h 1940— 1960 (37—67) i a n a liz u je p ie rw s z e w y k o p a lis k o w e p o tw ie r d z e n ia D a rto w s k ie j in t e r p r e t a c j i a u s - tr a lo p ite k a , s y g n a liz u je w z ro s t w ie d z y o p o łu d n io w o a f ry k a ń s k ic h
A u s tr a lo p ith e c in a e (S te rk fo n te in , K ro m d r a a i, M a k a p a n s g a t, S w a r t- k ra n s ), u s t a la h o m in id a ln y s ta tu s A u s tr a lo p ith e c in a e (h o m in id a ln e u z ę b ie n ie , d w u n o ż n o ść , lu d z k a r e o r g a n iz a c ja m ó zg u ) o ra z s ta w ia p r o b le m , że A u s tr a lo p ith e c u s je s t filo g e n e ty c z n y m z a c z ą tk ie m czło w ie k a. T rz e c ia część z a w ie ra d y s k u s ję w o k ó ł a u s tr a lo p ite k a ln e j k o n c e p c ji a n tr o p o g e n e z y n a tl e d a n y c h w y k o p a lis k o w y c h l a t 6 0 -ty c h i 7 0 -ty ch (68—94). P r o b le m y tu t a j p o d ję te p rz e z a u to r a to : c h ro n o lo g ia p lio - c e ń sk o -p le jisto c e ń sk a o z ło w ie k o w a ty c h A f r y k i (c h ro n o lo g ia k o p a ln y c h h o m in id ó w z T a n z a n ii, K en ii, E tio p ii i z A fry k i P o łu d n io w e j) o raz c z a s o p r z e s tr z e n n a k o e g z y s te n c ja A u s tr a lo p ith e c in a e i H o m in in a e n a p rz y k ła d z ie A u s tr a lo p ith e c u s i H o m o h a b ilis z O ld u v a i, A u s tr a lo p i
th e c u s i H o m o w K oobi F o ra , A u s tr a lo p ith e c u s i H o m o w S w a r tk r a n s i S te rik fc n te in . A u s tr a lo p ite k a ln a k o n c e p c ja a n tr o p o g e n e z y w k o n te k ś c ie w sp ó łc z e s n e j w ie d z y p a le o a n tro p o lo g ic z n e j je s t p rz e d m io te m b a d a ń a u to r a z a w a r ty c h w części c z w a r te j (95— 125). P r o b le m filo g e n e ty c z n e j p o z y c ji A u s tr a lo p ith e c in a e w r a m a c h r o d z in y H o m in id a e z a w ie ra d y s k u s ję w o k ó ł trz e c h p y ta ń : czy A u s tr a lo p ith e c u s je s t filo g e n e ty c z n ą k o n ty n u a c ją g ig a in to p ite k a ; czy A u s tr a lo p ith e c u s je s t filo g e n e ty c z n ą k o n ty n u a c ją r a m a p ite k a ; czy A u s tr a lo p ith e c u s je s t p rz o d k ie m c z ło w ie k a . 16 — S t u d i a P h i l o s o p h i a e C h r i s t i a n a e 2/83
