3 maj 1791 r.
Święto Konstytucji 3 Maja
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach
Filia w Pińczowie Wykonanie: ul. Nowy Świat 3
Marcin Salamon tel. 41-357-24-62 pinczow@pbw.kielce.pl
W XVIII wieku sytuacja wewnętrzna Rzeczypospolitej była bardzo niekorzystna. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy były przywileje szlacheckie. Szlachta była niezwykle wpływową grupą społeczną – na miarę niespotykaną w żadnym innym państwie europejskim. Od 1572 r.
szlachta wybierała królów poprzez głosowanie (wolna elekcja). Miała także prawo zrywania sejmów głosem jednego szlachcica (zasada
„liberum veto”). Władza królewska była zatem bardzo słaba.
Uniemożliwiało to kolejnym władcom jakiekolwiek reformy państwa.
Niechętni jakimkolwiek zmianom byli zwłaszcza magnaci, czyli najbogatsza szlachta. Ewentualne reformy państwa zagrażałyby
bowiem ich interesom politycznym i finansowym. Sąsiednie mocarstwa, zwłaszcza Rosja, wykorzystywały tę sytuację przekupując posłów,
którzy zrywali sejmy lub głosowali zgodnie z interesami Rosji.
Władczynią, której działania szczególnie niekorzystnie odbiły się na losach Rzeczypospolitej była caryca Rosji Katarzyna II.
„Caryca Rosji Katarzyna II” – obraz Jana Chrzciciela Lampi.
(Fot. Domena publiczna).
W 1764 r. Katarzyna II wpłynęła bezpośrednio na wybór nowego króla Polski. Wojska rosyjskie stacjonowały obok pola elekcyjnego wywierając nacisk na szlachtę biorącą udział w wolnej elekcji.
„Elekcja Stanisława Poniatowskiego” – obraz Bernarda Bellotta – Canaletta.
(Fot. Domena publiczna)
W wyniku tego królem został wybrany faworyt carycy – Stanisław Poniatowski. Przez kolejne 31 lat zasiadał na tronie jako Stanisław August Poniatowski.
„Stanisław August Poniatowski w stroju koronacyjnym” – obraz Marcello Baciarellego.
(fot. Domena publiczna)
Nowy król w oparciu o Rosję wdrożył pewne ograniczone reformy m.in. wprowadził cła na towary z Prus, zorganizował mennicę
państwową chroniąc w ten sposób polską walutę przed fałszywymi polskimi pieniędzmi wybijanymi w Prusach, założył też Szkołę
Rycerską kształcącą przyszłych oficerów i urzędników.
„Szkoła Rycerska” – obraz Zygmunta Vogla.
(Fot. Domena publiczna).
Reformy zaniepokoiły carycę Katarzynę II. Z jej inicjatywy doszło do zawiązania konfederacji dysydentów religijnych w Słucku i Toruniu i konfederacji
konserwatywno-szlacheckiej w Radomiu. Były one skierowane przeciw królowi i miały na celu utrzymanie dotychczasowego ustroju i swobód religijnych szlachty innych wyznań. Ingerencje te wywołały sprzeciw katolickiej szlachty i doprowadziły do wybuchu konfederacji barskiej (1768-1772).
„Konfederacja barska” – obraz Józefa Brandta.
(Fot. Domena publiczna).
Walki konfederatów przeciw wojskom rosyjskim i wojskom króla trwały cztery lata. Konfederacja ukazała niemożność utrzymania całej Polski przez Rosję, która ponosiła koszty finansowe, polityczne i militarne przedłużania się oporu. Dlatego caryca Katarzyna II po pokonaniu
konfederatów w 1772 r. przystała na propozycję Prus i zdecydowała się na dokonanie rozbioru Polski.
„Kazimierz Pułaski pod Częstochową” – obraz Józefa Chełmońskiego.
(Fot. Domena publiczna).
I rozbiór Polski dokonał się 5 sierpnia 1772 r. Oprócz Rosji i Prus wzięła w nim udział Austria. Rosja zagarnęła polską część Inflant i część Białorusi, Austria – Galicję a Prusy – Pomorze bez Gdańska i Torunia oraz okręg nadnotecki.
W wyniku rozbioru Rzeczpospolita straciła 211 tys. km. kw. i 4,5 mln ludności.
„Kołacz królewski” – alegoria I rozbioru Polski. Fragment miedziorytu autorstwa Noëla Le Mire
(Fot. Domena publiczna).
Dwory Rosji, Prus i Austrii nakazały cynicznie polskim posłom uznać akt rozbioru. Sejm rozbiorowy miał miejsce 30 września 1773 r. w Warszawie.
Przeciw zatwierdzeniu rozbioru zaprotestowało tylko trzech posłów: Tadeusz Rejtan, Samuel Korsak i Stanisław Bohuszewicz.
„Rejtan – upadek Polski” – obraz Jana Matejki
(Fot. Domena publiczna)
Kolejne lata to okres rozwoju oświecenia w Polsce. Król Stanisław August, dążąc do podniesienia kraju z upadku
politycznego i kulturalnego, skupiał wokół siebie ludzi wykształconych.
Organizował tzw. obiady czwartkowe – dyskusje w gronie uczonych, literatów i artystów. W założonym w 1765 r.
Teatrze Narodowym wystawiano sztuki w języku polskim. Natomiast w 1773 r.
powołano Komisję Edukacji Narodowej, która była pierwszym w świecie
ministerstwem oświaty. Dokonała ona reformy szkolnictwa na wszystkich poziomach, od szkół parafialnych do
wyższych. Powołano także Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajęło się opracowaniem podręczników szkolnych.
Kierował nim ks. Grzegorz Piramowicz.
Grzegorz Piramowicz – obraz nieznanego malarza.
(Fot. Domena publiczna)
W latach osiemdziesiątych wśród polskich elit narastała świadomość potrzeby głębokiej reformy państwa. Stawała się ona coraz bardziej powszechna także wśród szlachty. Ponadto rosło niezadowolenie z powodu ingerencji Rosji w
wewnętrzne sprawy Polski. W 1787 r. Rosja zaangażowała się w wojnę z Turcją.
Odwróciło to jej uwagę od spraw polskich. W tej sytuacji król Stanisław August Poniatowski na spotkaniu z carycą Katarzyną II w Kaniowie uzyskał od niej zgodę na pewne ograniczone reformy.
„Odjazd Katarzyny II z Kaniowa w 1787 r.” – obraz Jana Bogumiła Plerscha
(Fot. Domena publiczna).
Wykorzystując sprzyjające okoliczności król zwołał jesienią 1788 r. sejm.
Został on szybko przekształcony w konfederację aby uniemożliwić zerwanie go przez nieprzychylnych reformom magnatów. Obradom
przewodniczyli marszałkowie: Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha.
Stanisław Małachowski – obraz Jana Chrzciciela Lampiego
(Fot. Domena publiczna).
Kazimierz Nestor Sapieha – obraz Franza Josepha Pitschmanna
(Fot. Domena publiczna).
Główną rolę podczas obrad sejmowych odgrywały trzy ugrupowania:
patriotyczne, królewskie i hetmańskie. Stronnictwo królewskie dążyło do przeprowadzenia umiarkowanych reform i sojuszu z Prusami.
Stronnictwo patriotyczne dążyło natomiast do głębokich reform, które wydobyłyby kraj z zapaści politycznej, powiększenia armii oraz do sojuszu z Prusami. Głównymi działaczami tego ugrupowania byli:
marszałek sejmu Stanisław Małachowski, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj.
Ignacy Potocki – obraz Anny Rajeckiej
(Fot. Domena publiczna)
Hugo Kołłątaj – obraz Józefa Peszki
(Fot. Domena publiczna)
Całkowicie odmienne cele przyświecały stronnictwu hetmańskiemu. Jego głównymi działaczami byli: Stanisław Szczęsny Potocki, Franciszek
Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski. Byli oni przeciwni reformom
państwa. Dążyli do utrzymania dotychczasowego systemu politycznego, a tym samym uprzywilejowanej sytuacji magnaterii.
Stanisław Szczęsny Potocki – obraz Jana Chrzciciela Lampiego
(Fot. Domena publiczna)
Franciszek Ksawery Branicki z synami – obraz Jana
Chrzciciela Lampiego
(Fot. Domena publiczna)
Seweryn Rzewuski – obraz nieznanego malarza
(Fot. Domena publiczna)
Z czasem doszło do połączenia stronnictw patriotycznego z królewskim. Jednym z pierwszych dokonań sejmu była decyzja o zwiększeniu armii do 100 tysięcy żołnierzy. Ostatecznie, z powodu braku konsekwencji przy ustalaniu podatków na ten cel, funduszy starczyło na zaledwie 65 tysięcy.
Nastąpiło także zerwanie sojuszu z Rosją, anulowanie praw kardynalnych i nawiązanie aliansu z Prusami.
W trakcie obrad uaktywniło się mieszczaństwo, które zrozumiało, że istnieje historyczna szansa na przedstawienie swoich postulatów i ich przeprowadzenie.
2 grudnia 1789 r. przedstawiciele 141 miast królewskich zorganizowali tzw.
„czarną procesję”. Ubrani na czarno delegaci pod przewodem prezydenta Warszawy Jana Dekerta przejechali karetami z ratusza na Rynku Starego Miasta pod Zamek Królewski – miejsce obrad Sejmu Czteroletniego – gdzie złożyli na ręce króla Stanisława Augusta memoriał z petycją, domagającą się przyznania praw publicznych mieszczanom.
„Jan Dekert na czele Czarnej Procesji przed Zamkiem w Warszawie” – obraz Stanisława Bagieńskiego.
(Fot. Domena publiczna).
W efekcie 21 kwietnia 1791 r. sejm uchwalił „Prawo o miastach królewskich”. W myśl tej ustawy mieszczanie uzyskiwali:
- nietykalność osobistą,
- prawo nabywania dóbr ziemskich, - dostęp do urzędów,
- ułatwienie nobilitacji, czyli uzyskiwania szlachectwa, - niezależny od szlachty samorząd,
- udział w obradach sejmu dla 24 przedstawicieli jako doradców w sprawach miejskich.
W tym samym roku, 24 marca 1791 r., uchwalono tzw. „Prawo o sejmikach”. W myśl jego postanowień prawo do głosowania i bycia wybieranym na sejmikach ziemskich przyznano jedynie szlachcie – posesjonatom (posiadającej dobra ziemskie). W ten sposób
pozbawiono szlachtę – gołotę części praw. Uniemożliwiono także magnatom wpływanie na gołotę podczas obrad sejmikowych i sejmowych.
Największym osiągnięciem Sejmu Czteroletniego było uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Została ona ustanowiona w drodze swoistego zamachu stanu. Nie
zapoznano bowiem wcześniej posłów z jej tekstem. Po drugie została
uchwalona w obecności jedynie 1/3 posłów, bez obecności przedstawicieli opozycji konserwatywno-magnackiej i hetmańskiej. Pod naciskiem
mieszczaństwa warszawskiego i wobec zmieniającej się na niekorzyść sytuacji międzynarodowej, 3 maja 1791 r. sejm uchwalił ustawę rządową. Konstytucja 3 Maja była pierwszą konstytucją w Europie i drugą po Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 r.
„Uchwalenie Konstytucji 3 Maja” – obraz Kazimierza Wojniakowskiego.
(Fot. Domena publiczna).
Postanowienia Konstytucji 3 Maja:
- wprowadzała dziedziczność tronu, likwidując tym samym wolną elekcję.
Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego królem polskim miał być przedstawiciel saskiej dynastii Wettinów,
- likwidowała liberum veto, czyli prawo zrywania sejmów przez szlachtę wprowadzając zasadę większości głosów podczas obrad sejmowych, - wprowadzała monteskiuszowską zasadę trójpodziału władz – na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą,
- władza ustawodawcza miała należeć do sejmu i senatu, czyli
parlamentu. Jego kadencja miała trwać dwa lata. Prawo zwoływania parlamentu miał król i marszałek sejmu. Do kompetencji sejmu należało uchwalanie prawa, nakładanie podatków oraz kontrolowanie innych władz i instytucji,
- władza wykonawcza należała do króla i Straży Praw, czyli rządu składającego się z króla, prymasa, pięciu ministrów, pełnoletniego następcy tronu bez prawa głosu oraz marszałka sejmu,
- władza sądownicza została usprawniona. Sądy stały się organami kolegialnymi. Sądy szlacheckie zostały poddane sądom ziemskim.
Przewidywano również specjalny sąd sejmowy dla ministrów i innych wyższych urzędników.
- konstytucja brała pod opiekę prawa chłopów. Nakładała bowiem na dziedziców szlacheckich obowiązek zawierania umów z chłopami co do zakresu świadczeń – głównie wymiaru pańszczyzny.
- częścią składową Konstytucji 3 Maja stały się uchwalone kilka tygodni wcześniej „Prawo o miastach królewskich” i „Prawo o sejmikach”.
- konstytucja zapewniała wolność osobistą osobom przybywającym z zagranicy, swobodę zamieszkania i zawierania umów o pracę,
- ustawa zasadnicza gwarantowała wolność wyznania, jednak
pierwszeństwo zagwarantowano wyznaniu rzymskokatolickiemu jako religii panującej,
- nastąpiło odejście od pojęcia narodu w wąskim znaczeniu narodu szlacheckiego. Odtąd terminem „naród” określano wszystkich –
zarówno szlachtę jak i mieszczan oraz chłopów.
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja spotkało się z ogromnym
entuzjazmem mieszkańców Warszawy. Została ona ustanowiona samodzielnie przez Polaków, bez ingerencji sąsiednich państw. Była próbą zerwania więzów zależności od obcych mocarstw.
„Konstytucja 3 Maja” – obraz Jana Matejki.
(Fot. Domena publiczna).
Niestety, Konstytucja 3 Maja obowiązywała zaledwie 14 miesięcy.
Przeciwko niej wystąpili magnaccy konserwatyści m.in. Stanisław
Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki i Seweryn Rzewuski.
Z inspiracji Rosji 27 kwietnia 1792 r. zawiązali oni w Petersburgu konfederację, która pod fałszywą datą 14 maja została ogłoszona w pogranicznym miasteczku Targowica. Konfederacja targowicka znosiła Konstytucję 3 Maja przywracając stare prawa kardynalne z 1768 r. i protekcję carycy Katarzyny II. Na wezwanie targowiczan w granice Rzeczypospolitej wtargnęły wojska rosyjskie. Przeciw nim stanęło 70 tys. żołnierzy Rzeczypospolitej.
Armia rosyjska odniosła zwycięstwo pod Mirem i zajęła Litwę. 18 czerwca wojska księcia Józefa Poniatowskiego pokonały najeźdźców pod Zieleńcami. Natomiast 18 lipca wojska dowodzone przez
Tadeusza Kościuszkę odniosły zwycięstwo pod Dubienką.
„Bitwa pod Zieleńcami” – obraz Wojciecha Kossaka.
(Fot. Domena publiczna).
Sukcesy te nie zmieniły jednak zasadniczo niekorzystnego obrotu wojny. Stanisław August nie wierzył w powstrzymanie armii rosyjskiej, ale miał nadzieję, że ta demonstracja siły będzie kartą przetargową w rokowaniach. W końcu jednak 24 lipca 1792 r. król przystąpił do
Targowicy. Działania wojenne zaczęły wówczas wygasać, a wielu obrońców konstytucji udało się na emigrację za granicę.
W kolejnych miesiącach targowiczanie i Rosjanie zwalczali i
prześladowali zwolenników Konstytucji 3 Maja i prowadzili walkę z
wszelkimi jej postanowieniami. Jakiekolwiek przejawy postępowej myśli były natychmiast likwidowane. Wprowadzono cenzurę, zawieszono
wydawanie czasopism, poddano też kontroli pocztę.
W tym samym czasie trwała wojna między Francją a Prusami i Austrią. Spowodowana ona była wybuchem rewolucji we Francji w 1789 r. Po klęsce armii pruskiej pod Valmy we wrześniu 1792 r. nad Rzeczpospolitą zawisła groźba II rozbioru. Prusy dążyły bowiem do powetowania sobie ziemiami polskimi strat terytorialnych poniesionych na rzecz Francji.
Ponadto uchwalenie Konstytucji 3 Maja było postrzegane przez państwa zaborcze jako zagrożenie, podobne do rewolucji francuskiej.
Z inicjatywy króla Prus Fryderyka Wilhelma II 23 stycznia 1793 r. w Petersburgu została podpisana konwencja rozbiorowa między Rosją i Prusami. Prusy zagarnęły Gdańsk, Toruń, Wielkopolskę i Mazowsze, zaś Rosja – część Białorusi, Ukrainę Nadniestrzańską i Podole. W wyniku II rozbioru Rzeczpospolita utraciła 338 tys. km kw. i 4 mln mieszkańców.
Fryderyk Wilhelm II – król Prus w latach 1786-1797. Obraz Antona Graffa.
(Fot. Domena publiczna).
Ostatnią próbą ratowania niepodległości było powstanie kościuszkowskie z 1794 r.
Mimo przejściowych sukcesów tj. zwycięstwo pod Racławicami zakończyło się
jednak klęską. Zaangażowanie Prus po stronie Rosji przechyliło szalę na niekorzyść powstańców. W bitwie pod Maciejowicami 10 października 1794 r. Polacy ponieśli klęskę a dowódca powstania Tadeusz Kościuszko trafił do niewoli. Miesiąc później Rosjanie zajęli Warszawę i powstanie upadło.
„Kościuszko z kosynierami” – obraz Wojciecha Kossaka.
(Fot. Domena publiczna).
Rosja, Prusy i Austria potraktowały wybuch powstania kościuszkowskiego jako pretekst do likwidacji państwa polskiego. Dokonała się ona w wyniku konwencji
rozbiorowej podpisanej w Petersburgu 24 października 1795 r. W trakcie III rozbioru Rosja zagarnęła tereny Litwy, Żmudzi i Podola, Prusy zajęły Mazowsze z Warszawą i tereny litewskie po Niemen, zaś Austria – część Małopolski, Podlasia i Mazowsza.
Polska na 123 lata zniknęła z mapy Europy.
Rozbiory Polski
(Atlas historyczny świata, red. Józef Wolski, Warszawa – Wroclaw 1986 r., s. 93.)
Konstytucja 3 Maja, mimo, że obowiązywała zaledwie 14 miesięcy, miała
duże znaczenie dla Polaków i przyszłych pokoleń. Klasa polityczna wywodząca się ze szlachty potrafiła zrezygnować ze stanowego egoizmu, przyznając
przywileje mieszczanom. Kosztem własnych interesów usprawniła aparat władzy. Wykazała się wyobraźnią i elastycznością myśląc kategoriami dobra ogólnego.
Konstytucja nie upadła w wyniku własnej słabości, a w wyniku zdrady
narodowej i interwencji obcego mocarstwa. Na całe następne dziesięciolecia stała się jednak natchnieniem dla zniewolonego narodu. Stanowiła motywację do walki o niepodległość i poprawę sytuacji najniższych warstw społecznych.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. była punktem odniesienia dla nowo tworzonego systemu prawnego i konstytucyjnego. W świadomości narodu
głęboko zakorzeniła idee wolności i demokracji. Pozwoliło to przetrwać kolejne dziejowe doświadczenia jakim była tragedia II wojny światowej i okres
komunizmu.
Konstytucja 3 Maja do dziś jest wzorem politycznego kompromisu między zwaśnionymi stronami, zwłaszcza w kwestiach ogólnonarodowych,
wymagających zgody i współpracy dla dobra państwa.
BIBLIOGRAFIA:
Książki:
1. Geneza i obalenie Konstytucji 3 [Trzeciego] Maja : polityka zagraniczna
Rzeczypospolitej 1787-1792 / Jerzy Łojek. - [Wyd. 1 (w obecnej edycji)]. - Lublin : Wydaw. Lubelskie, 1986 - 558, [2] s., [24] s. tabl. : faks., portr. ; 21 cm.
2. Historia Polski 1572-1795 / Urszula Augustyniak. - Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. - 1005, [2] s. : il. ; 24 cm.
3. Historia Polski do 2010 roku / Marek Borucki. - Warszawa : "Mada", cop. 2010. - 396 s.
; 24 cm.
4. Konstytucja 3 Maja / oprac. Jerzy Łojek. - [Wyd. 3]. - Lublin : Wydaw. Lubelskie, 1989 (Lub. : LZGPKWN). - 83, [1] s., [4] s. faks. ; 22 cm.
5. Konstytucja 3 Maja 1791. Statut Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji / oprac. Jerzy Kowecki ; przedmową opatrzył Bogusław Leśnodorski. - [Wyd. 3]. - Warszawa : Państ.
Wydaw. Naukowe, 1983. - 135, [1] s. : il., faks., 5 portr. ; 20 cm.
6. Konstytucja 3 Maja : kronika dni kwietniowych i majowych w Warszawie w roku 1791 / Kazimierz Bartoszewicz. - Warszawa : "Epoka", 1989. - 221, [3] s. : fot., portr. ; 17 cm.
(Seria "Z Orłem")
7. Ku naprawie Rzeczypospolitej : Konstytucja 3 Maja / Jerzy Łojek. - Warszawa :
"Interpress", 1988 - 213, [3] s., [48] s. tabl., [1] k. mapa : faks., fot., portr. ; 20 cm.
8. Ostatni król Rzeczypospolitej : geneza i upadek Konstytucji 3 maja / Emanuel
Rostworowski. - Warszawa : "Wiedza Powszechna", 1966. - 347, [1] s., [20] k. tabl. : il., err. ; 23 cm. (Biblioteka Wiedzy Historycznej. Historia Polski)
9. Tam gdzie serce Hugo Kołłątaja : 200 rocznica Konstytucji 3 Maja / Józef Myjak,
Maciej Zarębski. - Staszów : Staszowskie Towarzystwo Kulturalne, 1991 (Rzesz. : RZG).
- 45 s. : il. ; 21 cm.
(Biblioteka Staszowska ; z. 20)
10. Upadek Konstytucji 3 Maja : studium historyczne / Jerzy Łojek ; Polska Akademia Nauk Instytut Badań Literackich. - Wrocław ect. : Zakład Narodowy im. Ossolińskich : Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1976. - 321, [2] s., [16] s. tabl. : il. ; 24 cm.
Czasopisma i scenariusze:
1. Dyplomatyczny zamach stanu - echa uchwalenia majowej konstytucji / Piotr Ulatowski W: Poradnik Bibliotekarza. - 2013, nr 4, s. 37-40
2. Konstytucja 3 Maja : scenariusz zajęć / Jolanta Tadra W: Życie Szkoły. - 2002, nr 5, s.
275-281
3. Lekcja historii : scenariusz przedstawienia z okazji 3 Maja / Agnieszka Radkowska W:
Biblioteka w Szkole.- 2004, nr 2, s. 16-17
4. Pomnik Konstytucji 3 Maja w Pińczowie : (szkic historyczny) / Stanisław Bronkowski W: Głos Pińczowski. - 1991, nr 5, s. 7
5. Uroczysta rocznica Konstytucji 3 Maja : scenariusz dla gimnazjalistów / Bogumiła Woźniak W: Biblioteka w Szkole. - 2010, nr 11, s.15 - 16
6. W rocznicę ustanowienia konstytucji majowej / Andrzej Dziubiński W: Głos Pińczowski.
- 2012, nr 5, s. 3
7. Wiwat wszystkie stany : scenariusz inscenizacji poświęconej rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja / Alicja Pieloszczyk W: Wychowawca. - 2014, nr 5, s. 29-31
8. Wspomnienie o Konstytucji 3 Maja / Robert Karpiński W: Głos Pińczowski. - 2017, nr 5, s. 3-4
9. Z okazji święta Konstytucji 3 Maja / Raj W: Głos Pińczowski. - 2012, nr 6, s. 3
