Wielokulturowość na Ukrainie : odwoływanie się do kultury europejskiej w rozbudowie państwa

Vadym Rekel

UniwersytetJagielloński

WIELOKULTUROWOŚĆ NA UKRAINIE:

ODWOŁYWANIE SIĘ DO KULTURY EUROPEJSKIEJ W ROZBUDOWIE PAŃSTWA

Z trzech głównychetapów integracji europejskiej: kulturalnej, gospodarczej i poli­

tycznej Ukrainaobecnie znajduje się na pierwszym etapie - integracji kulturalnej, na którymformuje się świadomość europejska i zachodzi proces ujednolicenia kultur.

Wtymreferacie próbuję odwołać się do faktówhistorycznych, które udowadnia­ ją istnienie kultury zachodniej - europejskiej albo wykazują jej oddziaływaniena Ukrainie. Należy pamiętać,że przynależność różnych ziemukraińskich do różnych państw i cywilizacji, wcielenie tych ziem w różnym okresie, stopniu i na innych warunkachdo innych państw wpłynęło naich znaczną różnorodnośći wielokultu- rowość.

Od samego początku -pisze ukraiński poeta i krytyk literacki MykołaRiabczuk - wspólnota ukraińskazmuszonabyła do walki ooddzielenie odwspólnoty ogólno- rosyjskiej(prawosławnej), a tym samym do szukania odpowiednich symbolicznych zasobów i argumentów usprawiedliwiającychtaką emancypację. Nie chodziło wy­

łącznie o potwierdzenie własnej tożsamości, ale również o pokazaniepodstawowych odmienności cywilizacyjnych, które udowadniałyby nie tylko różnice, lecz także całkowitą odmienność Ukraińców od Rosjan, niekompatybilność z nimi, wynikającą z przynależności doinnych cywilizacji*.

Po proklamacjiniepodległości w 1991 roku,po upadku Związku Sowieckiego, po raz kolejny powstałopytanie, wktórym kierunku ma się rozwijać Ukraina - za­

chodnim (Europa) czy wschodnim (Rosja). 91% ludności, głosując w referendum w grudniu 1991 roku za niepodległością Ukrainy, zdecydowało się na orientację

1 M. R i a b c z u k, Dwie Ukrainy, przeł. M. Dyhas [i in. ], Wrocław 2004, s. 33.

zachodnią, tym samymwracając do koncepcji Mychajła Hruszewskiego -pierwszej głowypaństwa ukraińskiego i wybitnego historyka {Powrót doEuropy)1.

2 M.C. Гру шевський, Твори: у 50 т., ред П. Сохан ь, Я. Дашкевич, 1. Ги­

рич [та ¡и.], т. 4, кн. I, Льв1в 2007, s. 233

3 М. Грушевський, Хто так i украТнц1 i чого вони хочуть, Киш1991, s. 133; także:

М.С. Грушевський, dz. cyt., s. 225.

4 M. Грушевський, dz. cyt., s. 141 (także: M.C. Грушевський, dz. cyt., s. 233).

5 Tamże, s. 142.

Już w 1918 roku opublikował on cyklszkiców pod wymownym tytułem Uprogu Nowej Ukrainy1. W zbiorku tym starał się przedstawić w zarysie podstawowe cechy, którymi powinno się charakteryzować i naktórych powinno się opieraćpowstają­

ce właśnie państwo ukraińskie. Hruszewski pisał o armii, kulturze, administracji państwowej, a także o ukraińskiej polityce zagranicznej. Jego podejścienajpełniej oddaje tytuł jednego ze szkiców,brzmiącyNaszaorientacja prozachodnich.

Będąc historykiem zzawodu, Hruszewskimógł przytoczyć wystarczająco wiele faktów dowodzących, że Ukrainaprzez stulecia „(...) żyła wspólnym życiemz Za­ chodem, obcując z tymi samymiideami i zapożyczając stamtąd wzorce i bogactwa kulturowe, które wykorzystywała, tworząc swą własną kulturę”2 3 4 2 3 45.

Hruszewski wiele pisał o procesach historycznych, które wpływały na związek Ukraińców z Zachodem,jego życiemi kulturą. Według,niego licznefaktywskazu­

ją nato, że Ukraina jeszcze w czasach przedhistorycznych utrzymywała kontakty z kulturągermańskąi celtycką, dużeznaczenie miał napływ elementu skandynaw­

skiego w dobie formowania państwa kijowskiego, a takżeszerokie związki dyna­ styczne z państwami będącymi w sferze wpływów kultury niemieckiej. Po upadku Rusi Kijowskiejpodkoniec XII wieku na znaczeniu zyskałoKsięstwo Halicko-Wo- łyńskie, cooznaczało przewagę wpływów zachodnich nadtą kombinacją wpływów wschodnich, które dominowały w czasach formowania się państwa kijowskiego.

Podczas gdy Moskwa nadal żyła dziedzictwem państwa kijowskiego, już wtedy nasyconego elementem wschodnim - fińskim, tatarskim, mongolskim, zachodnia Ukraina, na której terenie w XIII wieku głównie rozwijała się kultura ukraińska, całkowicie stałasię częścią życia zachodnioeuropejskiego.

Państwo kijowskie - dowodził jedenz czołowych intelektualistów ukraińskich, IwanŁysiak-Rudnycki - połączyło tradycjereligijne i kulturowe,w przeważającej mierze wschodnie, greckie i bizantyńskie, z zachodnimi strukturami społecznymi i instytucjami politycznymi.Według niego bizantynizm polityczny pozostał czymś całkowicie obcym Rusi Kijowskiej.W epoceprzed najazdemmongolskim, podob­ nie jakna ówczesnym Zachodzie,władzapolityczna i kościelna pozostawały roz­

dzielone. Każdaz nich zachowywała autonomiędziałań wprzypisanej sobie sferze.

Spoiwo systemu społecznego stanowiły zawierane dobrowolnie umowy. Cechami charakterystycznymi tego systemu były: szacunek,jakimcieszyły się prawa i pod­ miotowość jednostki, ograniczeniawładzyksięciaprzez radę bojarów i zgromadze­ nieludowe,autonomia miast,zasada decentralizacji terytorialnej i quasi-federacyjna

Wielokulturowo^ na Ukrainie: odwoływanie sif do kultury europejskiej w rozbudowie państwa 293

strukturapaństwa. Te czynniki nadałyRusiKijowskiej wyrazistyrys wolnościowy - liberalny.

Ten europejski w swej istocie duch wolności - kontynuuje Łysiak-Rudnycki - przejawiał się również w ukraińskich strukturach państwowych pochodzących zpóźniejszych czasów. Księstwo Halicko-Wołyńskie XIII i XIV wieku zmierzało w kierunku strukturczysto feudalnych. O feudalizmie w jego klasycznej postaci, włącznie ze specyficznym parlamentaryzmem, możemy zasadnie mówić w przy­ padku państwa litewsko-ruskiego w okresie od XIV do XVIII wieku. Również sie­

demnasto- i osiemnastowieczna Kozaczyzna składała się z wielu autonomicznych majątków-państewek. Niejest przypadkiem - zdaniem Łysiaka-Rudnyckiego - że w XIX wieku, w okresie gdy Ukrainazostała wcielona doImperium Rosyjskiego, ideewielkoruskich liberałów i konstytucjonalistów znajdowały najżywszy oddźwięk w ukraińskich prowincjachimperium6.

6 M. Riabczuk,ćZz. cyt., s. 35.

7 Tamże, s. 36.

Inny badacz ukraiński, wybitny bizantynista Ihor Szewczenko, w szkicu pt. Ukraina między Wschodem a Zachodemrównież dowodził, żezachodni wpływ na niektóre części terytorium Ukrainy rozpoczął się przed rokiem 1340, nasi­ lił po roku 1569 i trwał na znacznym obszarze ziem ukraińskich do 1793 roku.

Jeśli weźmiemy pod uwagęwpływ polskich elit na ziemie zachodnioukraińskiei na prawobrzeżnąUkrainę, to istniał on do 1918, a nawet 1939 roku. Zarazem jednak Szewczenko stwierdzał,że na Zachodzie noszono przeważnie polski kontusz,azda­ niem tego bizantynisty decydującympunktemzwrotnym w okresie przełomu XVI i XVIIwieku był polski wariantkontrreformacji. Co więcej, jako znawca dziejów Bizancjum, Szewczenkoczuł się zobowiązany do rozróżnieniamiędzy pierwotnymi wpływami bizantyjskiego Wschodu,któreprzyszły do Ukrainyz Południa, zarówno z samej stolicy Bizancjum, jak i przez zbizantynizowane Bałkany, oraz drugąfalą, któranadciągnęła z Północy,w jakiejś mierzez carstwa moskiewskiego, ale przede wszystkim później, zImperium Rosyjskiego.

Beznamiętna analizadoprowadziła tego badacza do przekonania, że neobizan- tynizm, główna podpora kultury carstwa moskiewskiego, przegrał, zaś nowe ce­ sarstwo rosyjskie zaczęło na wielką skalęimportowaćkulturę z Zachodu, i to ono zaczęło wkrótce „zaopatrywać” swe ukraińskieposiadłości w wartości zachodnie.

W konsekwencji więc ważną cechą ukraińskich kontaktów kulturalnych, zarówno ze Wschodem,jak i z Zachodem, był brak bezpośredniego dostępu do źródeł. Ukraińcy otrzymywali wartości kulturalne zzagranicy przezpośredników7.

Hruszewskiwyjątkowo ważnąrolę przypisuje Polsce, którą traktowałjako po­ średnika w wymianie wpływów z kulturą zachodnią. Roman Wapiński też dużo uwagi poświęca konsekwencjom włączeniaw 1349 rokuKsięstwa Halicko-Wołyń­

skiego w skład Królestwa Polskiego. Po pierwsze dlatego, że sprzyjało to nasileniu występujących już wcześniejwpływówi oddziaływaniu kultury łacińskiej na miesz­ kańców KrólestwaPolskiego. Przyczyniło sięto - jak przypuszczaWapiński - do

mocniejszego zakorzenienia się na tym obszarze, wprowadzonego po uniibrzeskiej, obrządku greckokatolickiego. Po drugie, włączenie to sprzyjało przekształceniu w miarę etnicznie jednorodnego społeczeństwa w społeczeństwo wieloetniczne8.

8 R. Wapiński, Miejsce Ukrainy w Europie w XIX i XX wieku. Uwarunkowania politycz­

ne i kulturowe, [w:] Wschód - Zachód, Ukraina. Materiały z sesji naukowej, red. T. S t e g n e r, Ostaszewo Gdańskie 1999, s. 18.

9 M. Tp y uj e b c b khfi, dz. cyt., s. 142.

10 M. R i a b c z u k, dz. cyt., s. 34.

11 Tamże, s. 144 (także: M.C. TpyuieBCbKHfi, dz. cyt., s. 233).

W najważniejszychmiastach Księstwa Halicko-Wołyńskiego pojawiły sięwiel­ kie zachodniekolonie,szczególnieniemieckie, które byłypośrednikami wkontak­ tach z Zachodem. Z końcemXIVwiekuLwów na przykład stał sięmiastem czysto niemieckim (jeżeli chodziosamo uprzywilejowane miasto, anie o jegoprzedmie­ ścia) - stwierdza Hruszewski - i takim pozostałwwieku XV i nawetw pierwszej połowiewiekuXVI, kiedystanowił kulturalne centrum Ukrainy9.

W taki oto sposób powiązana z Europą Zachodnią - Niemcami w pierwszej kolejności, a następnie z Włochami -Ukraina przeszła, chociaż z pewnym opóź­

nieniem, okreswłosko-niemieckiego renesansu, niemieckiej reformacji i katolickiej reakcji, którazapanowała na ziemiachukraińskichpodkoniecXVI wieku.Tymcza­

sem Moskwa corazbardziej traciła dziedzictwo Rusi Kijowskiej, uległa wschodnim, tzn. środkowo- i północnoazjatyckim,wpływom.

Jako dziejopisHruszewski zdawałsobie jednak sprawę, że od końca XVIII wie­

ku kontakty UkrainyzZachodem„(...) słabły, by wreszcie doznać zapaści za sprawą przymusowej rusyfikacjiżycia ukraińskiego; cała przeszłość ikultura Ukrainy wbu­

dowane zostały niejako w tradycję wielkorosyjską”10 11.W następstwie tego,kontynu­

uje ukraińskihistoryk:

Dziewiętnastowieczna Ukraina została oderwana od Zachodu, od Europy, i skiero­

wana na północ, pod przymusem wepchnięta w obszar zastoju, jakim była dla niej wielkorosyjską kultura i styl życia. Ukraina jako taka została wykorzeniona, wy­

rwana z przyrodzonego jej otoczenia, zawrócona ze swej drogi rozwoju zdetermi­

nowanej przez czynniki geograficzne i historyczne, złupiona, wyrwana jak chwast i rzucona w ziemię rosyjską na zatracenie".

Ukraiński powrót do Europy postrzegany był zatem przez Hruszewskie- go jako przywrócenie naturalnego stanu rzeczy, naprawa historycznych błędów i niesprawiedliwości, swego rodzaju uzdrowienie długotrwałej patologii rozwojo­ wej. Ten romantyczny stosunek do Zachodu wynikał z historii rozwoju ukraińskiej tożsamości narodowej, która od chwili narodzin w pierwszej połowie XIX wieku zmuszona byłaakcentowaćswąodrębność od Rosji i częściowo Polski. Wszcze­

gólności oznaczało to, że aktywiści odrodzenia narodowego nie tylko podkreślali domniemanąukraińską europejskość, przeciwstawianą demonicznej rosyjskiej azja- tyckości,lecztakże musieli przyjąć całośćzachodnich wartościliberalno-demokra­

Wielokulturowo^ na Ukrainie: odwoływanie sif do kultury europejskiej w rozbudowie państwa 295

tycznych, uznającje za naturalneiprzyrodzoneUkraińcom. Zarazem zaś, rzecz jas­

na, obce Rosjanom12.

12 M. R i a b c z u k, dz. cyt., s. 34.

13 T.I. П а н ь к о, Мова i нагря в естетичнш концепцп!. Франка, JlbBie 1992, s. 5-6.

14 М.С. Грушевський, Про укратську мову i укратську школу, КиГв 1991, s. 46.

15 О.П. Ш о н ц, Малоруско-Ншецький словар С. Желех^вського у npoąeci орфоетчно- орфограф1чно1 нормал¡зацii укра1нсько1 л1тературноТ моей, [w:] Питания мовознавства:

зб1рник наукових праць на честь 70-р1ччя Володимира Олександровича Горпинича, ред.

В.В. Лучик [та ш.], Юровоград 1997, s. 215.

16 J. Gruchała, Rząd austriacki i polskie stronnictwa polityczne w Galicji wobec kwestii ukraińskiej (1890-1914), Katowice 1988, s. 17, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Kato­

wicach, nr 981.

Wprocesie formowania narodowej tożsamościjednymznajważniejszychczyn­ ników jestjęzyk, przejdę zatemdo omawiania kwestii językowej na Ukrainie. Jak pisał ukraiński poeta Iwan Franko, narodowe odrodzenie potrzebujeprzede wszyst­

kim obudzenia duchowych sił narodu. A narodowo-językowa świadomość, zdaniem Franki, jednoczy naród wżyciunie tylko naukowo-kulturalnym, lecz takżespołecz­

no-politycznym. I dlatego Franko, patrząc na przyszłość naroduukraińskiego, wi­ dział go w kręgu narodów europejskich -cywilizowanych narodów świata13 14.

Hruszewski w 1913 roku w książcept. Ojęzyku ukraińskim i szkole ukraiń­

skiej™ również pisało historycznym znaczeniu języka i szkoły, bezktórych nie jest możliwe polityczne, ekonomiczne ani duchowe odrodzenieUkrainy. Warto zatem przypomnieć sobie ciekawy,alejużzapomniany okres whistorii Ukrainy,kiedy to wXIX wieku podjęto próbę reformytradycyjnej cyrylicyprzez jej zamianę na jeden z transformowanych wariantów alfabetu łacińskiego. Towydarzenie było efektem społeczno-politycznej sytuacji w monarchii Habsburgów w tej części Europy po Wiośnie Ludów. Istniały wówczas dwie koncepcje reformowania języka: pierwsza opowiadała się za wprowadzeniem do literatury językaludowego i pisowni fonetycz­

nej (Mychajło Drahomanow-drahomanówka, Pantelejmon Kulisz - kuliszówka, Jewhen Żełechiwski -żełechiwka15;Iwan Franko), a druga -za utrzymaniem języka cerkiewno-słowiańskiego i pisowni etymologicznej (Mychajło Maksymowycz)16.

W monarchii austro-węgierskiej doszło także do oficjalnej próby reformy al­ fabetu cyrylickiego na wzór czeskiego, z przyjętymi w czeskiej grafice znakami diakrytycznymi. W 1859 roku w Wiedniu została wydana broszura pt. Ueberden Vorschlag, das Ruthenische mit lateinischen Schriftzeichen zuschreiben. Im Auf­

tragedesK.K. Ministerium fuer Cultus und Unterrichtverfasst von J. Jirecek. Jej autorembyłJózef Jirećek,austriacki działacz polityczny i pracownik ministerstwa edukacji, wykazujący zainteresowanie językami słowiańskimi. WedługJirećka, ję­ zyk ukraiński ze swoją gramatyką był zbyt skomplikowany i trudny do używania wpraktyce, co kwestionowało jego dalsze istnienie. W związkuztym - jak pisze Jirećek- w przypadku języka ukraińskiego nie można już byłowykorzystywać cy­

rylicy, którapasowała tylko do martwego języka cerkiewno-słowiańskiego, lepiej i prościej przejść na łacinę, przystosowując ją do ukraińskiego. Jako przykłady udanego wykorzystania łaciny wjęzykach słowiańskich Jirećek wymienia języki:

czeski, chorwacki,słoweński ipolski17. Ta koncepcja reformy alfabetumiała zarów­ no zwolenników, jak i przeciwników. Ci ostatni twierdzili,że jest to krok naprzód wrealizacji nowej politycznej doktrynyaustroslawizmu. Ich zdaniemjęzyk i kultura ukraińska po wprowadzeniu łaciny nawzór czeski zasymilująsięzkulturączeską, co doprowadzi do unicestwieniaduchai wiary narodu ukraińskiego.

17 В. Моисеенко, Про одну спробу латишзаци украшського письма, „Незалежний культуролопчний часопис «1»” 1997, ч. 9, s. 2.

18 W. Mokry, „Ruska Trójca". Karta z dziejów życia literackiego Ukraińców w Galicji w pierwszej połowie XIX wieku, Kraków 1997, s. 9.

19 J. G r u c h a ł a, dz. cyt., s. 18.

20 T.I. П а н ь к o, dz. cyt., s. 10.

21 P. Tomanek, Język ojczysty jako czynnik kształtowania się świadomości narodowej Ukraińców, [w:] Język a tożsamość narodowa. Slavica, red. M. Bobrownicka, Kraków 2000, s. 108-109.

22 Tamże, s. 107.

Poprzez język i alfabet w pierwszej połowieXIX wieku wGalicji starano się po­ kazać ogólny wzrostświadomości narodowej Ukraińców, atakże podkreślić odręb­ ność narodu ukraińskiego od sąsiadów słowiańskich. W ówczesnymwielonarodo­ wym imperium Habsburgów cyrylica -jaktwierdzi prof. WłodzimierzMokry -była dla Ukraińców w Galicji jednymz niewieluzewnętrznych wyróżników ukraińskiej odrębności narodowej. Wówczas broniono się przed propozycją zastąpienia jej alfa­

betem łacińskim w jakiejkolwiek odmianie,obawiając sięniebezpieczeństwa zupeł­

negozasymilowania Ukraińców przeznaródpolski18 czy czeski. Ukraińcy widzieli we wprowadzeniu alfabetu łacińskiego atak na Cerkiew, którą uważali za symbol odrębności narodowej19.

W ten sposób traktowano tęsytuacjęw XIX wieku, kiedy naród ukraiński był dopiero na etapie formowania. Obecna europejska sytuacjapolityczna zdecydowa­

nie różni się odtejdziewiętnastowiecznej, więc warto rozpatrywać każdą koncepcję, która w perspektywie czasu przyniesie pozytywne skutki dla Ukrainyna drodze do integracji europejskiej.

Szczególnie teraz aktualnajest wypowiedź Iwana Franki o tym, że naród ist­ nieje nie dla języka, ale tworzy i zmienia język do swoich potrzeb20. Azatem,jego zdaniem, rozwójspołeczno-gospodarczyjest jednym zgłównych czynników, które zmuszają do reformowania języka jako jednego ze środkówkształtowania świado­

mości narodowej, dlatego też Franko popierał reformowanie języka ukraińskiego poprzez wprowadzenie alfabetu łacińskiego naUkrainie. Zwłaszcza że to nie jest pomysł całkowicie nowy, wywodzi się jeszcze z XVI-XVIII wieku, kiedy ziemie zachodnioukraińskie wchodziły w skład Rzeczypospolitej. W tym okresie dlawięk­ szości wykształconychUkraińców łacinai język polskistawały siębardziej natural­ ne, organiczne i znajdowały coraz szerszezastosowanie nie tylko w administracji, lecz także w twórczości literackiej21. Przemysław Tomanek pisze, że„(...) używanie (...)łaciny nie musiałowcale przesądzać o utracie świadomości narodowej”22.1 na­

wet rząd Ukraińskiej RepublikiLudowej pragnął odnowienia języka i terminologii

Wielokulturowo^ na Ukrainie: odwoływanie ¡if do kultury europejskiej w rozbudowie państwa 297

państwa kozackiego zXVII wieku23, kiedy to hetmanikozaccy język polski i łacinę wykorzystywaliw dokumentach i korespondencji24.

23 О. Данилевська, Проблема створення украТнськоТ науковоТ терм/нологП,

„Кшвська старовина” 2004, пт 3, s. 62.

24 Р. То m a n е k, dz. cyt., s. 107.

Znanym z ukraińskiej historii zwolennikiem europeizacji Ukrainy poprzez wprowadzenie alfabetu łacińskiego był Mychajło Drahomanow- ukraiński poeta i działacz polityczny.Około 1880 roku zaproponował on swój wariantalfabetu,zna­ ny jako drahomanówka (tablica 1). Jegoalfabet był oparty na alfabecie opracowa­ nymprzez Vuka Karadźiciadlajęzykaserbskiego. WedługDrahomanowa, trudność języka ukraińskiego polega na tym, że do zapisu głosek jotowanych,czyli takich, które składają się z dwóchdźwięków,wykorzystuje się znakipojedyncze - zamiast pisaćja,je,ji,jy, pisze sięfi,e,i',to. A zatem Drahomanow był zwolennikiemzasady:

Pisz tak, jak mówisz, czytaj tak, jakjest napisane. I jako pierwszy wydałłacińską wersję Kobziarza Tarasa Szewczenki, której fragment, uzupełniony wersją draho- manówki i cyrylicy współczesnej, umieściłem poniżej.Niektóre najważniejsze dzie­ ła, np. Łysty naNaddnipriansku Ukrainu, Istorycznipisni ukrainskogo narodu i inne, Drahomanow pisał, używającwyłącznie stworzonego przez siebie alfabetu.

Łacina Taras Śevćenko Zapovil

Jak umru, to pochovajte Mene na mohyli, Sered stepu Syrokoho, Na Vkrajini mylij, Śćob lany Syrokopoli, I Dnipro, i krući Bulo vydno, bulo ćuty, Jak reve revuíyj.

Jak ponese z Ukraj iny U syńeje more

Krov vorożu... otojdi ja I lany, i hory - Vse pokynu i polynu Do samoho boha Molytyśa... a do toho Ja ne znaju boha.

Pochovajte ta vstavajte, Kajdany porvite I vraźoju zloju krovju Vol’u okropite.

I mene v semji velykij, V semji vol’nij, novij, Ne zabud’te pomjanuty Nezlym tychym slovom.

Drahoman¿wka Тарас Шевченко Запоет

1ак умру, то пoxoвajтe Мене на могши, Серед степу широкого, На Bкpajiнi милу, Шчоб лани широкопол!, I Дншро,1 круч!

Було видно, було чути, 1ак реве ревучщ.

1ак понесе з Укpajiни У синьге море Кров ворожу... о'пуд! я I лани, 1 гори - Все покину 1 полину До самого бога Молитисьа... а до того 1а не знajy бога.

Пoxoвajтe та вcтaвajтe, ОДдани порвис I вражоду зло^у кpoвjy Вольу окротте.

I мене в ceмji велику, В ceмji вольну, нову, Не забудьте пoмjaнyти Незлим тихим словом.

Cyrylica współczesna Тарас Шевченко Запоет

Як умру, то поховайте Мене на могши, Серед степу широкого, На Вкрапп мшпй, Щоб лани широкопол!, 1 Дншро, i Kpyni Було видно, було чути, Як реве ревучий.

Як понесе з Укра’Гни У синее море

Кров ворожу... отойд! я I лани, i гори - Все покину i полину До самого бога Молитися... а до того Я не знаю бога.

Поховайте та вставайте, Кайдани порв1те I вражою злою кров’ю Волю окротте.

I мене в семТ великш, В сем’Т вольнш, новш, Не забудьте пом’янути Незлим тихим словом.

Tablica 1. Ukraiński alfabet: łacina, drahomanówka, cyrylicawspółczesna

ŁACINA DRAHOMANÓWKA CYRYLICA

WSPÓŁCZESNA

Aa A a A a/H a

Bb £6 £6

Cc Uu Un

Ćć IJbilb U(b)u(b)

Ćć Mh Hh

Dd Aa Aa

Öd’ Ab Ab A(b)A(b)

Dz dz A3 A3 A3 A3

Dźdź A3b A3b A3(b)A3(b)

Dżdź A5Kajk A)Kax

E e E e Ee/Ce

Ff O 4> 4>4>

Gg fr Tr

Hh Tr Tr

Chch Xx Xx

Ii Ii I i/I i

Jj Jj ^{id fi}

Kk Kk Kk

LI JI ji JI ji

El’ Jlb nb JI(b) ji(b)

M m Mm Mm

Nn Hh Hh

Ńń Hb Hb H(b)H(b)

Oo Oo Oo

Pp ^{nn nn}

Rr PP Pp

Rr Pb pb P(b)p(b)

Ss Cc Cc

Śś Cb cb C(b)c(b)

Śś III 1U LU m

Tt Tt Tt

Wielokulturowo!/! na Ukrainie: odwoływanie sif do kultury europejskiej w rozbudowie państwa 299

if Tb Tb T(b)T(b)

Uu Yy Yy/łOw

Vv Bb Bb

Yy Hm Hh

Zz 3a 33

Źź 3b 3b 3(b)3(b)

Żż X»

Poruszając temat języka i jego roli w procesach państwowotwórczych, jako przykład potwierdzenia europejskich korzenijęzyka ukraińskiego, warto przytoczyć źródła historyczne nieukraińskie i nierosyjskie. Polak Jan Ursyn-Zamarajew jesz­

cze w 1920 roku wydałksiążkę pt. Pierwszewalki o niepodległość Ukrainy (ruch ukraiński1917-1918 roku), w której pisał,żepolscybadacze językowidowodzili za­

wsze,iż język ruski (kijowski)jestprzejściowym odpolskiego dowielkorosyjskiego (moskiewskiego). Zgadzali się z tym również uczeni innych narodówsłowiańskich.

Znakomity słowiański lingwista prof. Peretz, który wykładał językoznawstwo sło­

wiańskie na Uniwersytecie Moskiewskim, uzasadnia, że język ruski, czyli ukraiński, nie należybynajmniej ani do grupy zachodniej (czesko-polskiej), ani wschodniej (rosyjskiej)słowiańszczyzny, lecz dojej grupy południowej. Wieloma zestawienia­ mi i wywodami dowodzi, że język ukraińskijest najbliżej spokrewniony z językiem serbsko-chorwackim, gdyżformowałsięna przełomie VIIIi IX wieku, gdy ludność ruska graniczyła z ludnością chorwacko-serbskąna ziemiach Węgier25.

25 J. Z a ma raj e w, Pierwsze walki o niepodległość Ukrainy (ruch ukraiński 1917-1918 roku), Warszawa-Kijów 1920, s. 5-6.

26 Tamże, s. 6.

Ponieważ jednocześnie-pisze Zamarajew - uczenilingwiściserbscy (prof. Jan­ kowie i inni) dowodzili, żejęzyk serbsko-chorwacki,mimo cyrylicy w Serbii,jest bezwzględniebliższyjęzykowi polskiemuniż rosyjskiemu, można zatem wyciągnąć wniosek,że język ukraiński jest na pograniczu wszystkich trzech grupjęzykówsło­

wiańskich:zachodniej, południowej i wschodniej26.

Język jest jednym z najważniejszych środków podkreślenia ukraińskiej euro­ pejskości i podobieństwa do zachodniej kultury. W obecnej sytuacji językowej na Ukrainie potrzebne jest mocne podkreślenie tego ważnego wpływu, bezpośredniego lub pośredniego,który przyczyniłsię do formowania słownictwa języka ukraińskie­ go. Takiwpływ naukraiński wywarły językinarodówEuropy Zachodniej i Środ­ kowej:niemiecki,francuski,łaciński, chorwacki, bułgarski, czeski i polski, o czym świadcząliczne zapożyczenia z tych języków. Ze Wschodu swój wpływ na język ukraiński wywarłyjęzyki: tureckii rosyjski.

Profesor Mychajło Lesiów w swym bogatym dorobkunaukowymwiele uwagi poświęca kontaktom językaukraińskiegoi polskiego. Wydany w latach 1977-1978

dwutomowy Słownik języka staroukraińskiego liczy ponad 11 tysięcywyrazówha­

słowych ze świeckichtekstów i gramotukraińskichz przełomu XIV i XVwieku, w tymtakżetysiące antropo-, hydro-i toponimów, które pochodzą z języka polskie­

go lubza jego pośrednictwem dotarły do języka ukraińskiego27. Zapożyczeniapol­ skie, wedługWiesławaWitkowskiego, reprezentowane są przez słowa wszystkich kategorii gramatycznych i stanowiąokoło 50% słownictwa rejestrowanego przez współczesny akademickiСловникукра'гнсько! моей, Кшв 1970-1980 (Słownik ję­

zyka ukraińskiego, Kijów 1970-1980)28.

27 W. Witkowski, Polonizmy w języku staroukraińskim, [w:] Z pogranicza języków i literatur słowiańskich, red. F. Czyżewski, Lublin 1997, s. 133, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, t. 14/15.

28 Tamże, s. 146.

29 O. Horbacz, Wpływ słownika łacińsko-polskiego G. Cnapiusa na Słownik łacińsko- słowiański (1718-1724) J. Maksymowycza, [w:] Z pogranicza..., s. 85.

30 Tamże, s. 87.

31 J. G r u c h a ł a, dz. cyt., s. 17.

32 W.O. A ha e p iu, yKpaiHCbKo-uecbKi Moeni KonmaKmu, enyuKoanedui «yKPAIHCbKA MOBA», Khib 2000, [on-line], http://litopys.org.ua/ukmiova/uml34.htni, [13.06.2009].

Wpływjęzyka niemieckiego można, najogólniej rzeczbiorąc, podzielićna trzy etapy: do XVIIIwieku, w XVIII i XIX wieku. Wedługslawistyz Uniwersytetuwe Frankfurcie nad Menem Oleksego Horbacza, znaczny wpływ na język ukraiński germanizmy wywarły w drugim etapie rozwojutego języka,poprzez język polski, którego źródłem był Słownik łacińsko-polski Grzegorza Cnapiusa, liczący ponad 400 takich słów29. Tenże słownik - twierdzi Horbacz- był także źródłem zapoży­

czenia italianizmów30. Język niemiecki wpływał na język ukraiński także natrzecim etapie jegorozwoju, głównie w Galicji, kiedy to na bazie języka ukraińskiego, cer- kiewno-słowiańskiego,polskiego, rosyjskiego, a także niemieckiego formował się sztucznyjęzyk - czy raczej mieszanina językowazwana jazyczem3'. Tworzenie tej mieszaninyinicjowali konserwatyści,którzynegatywnie odnosili siędo wszelkich prób reformowania językawkierunku europejskim.

Kontakty językowe ukraińsko-czeskie datująsię od czasów,kiedy ziemie ukraiń­

skie wchodziły wskładpaństwa polsko-litewskiego.Szczególnie ważnybył wpływ języka czeskiegonastaroukraińskijęzyk literacki. Wedługencyklopedii języka ukra­

ińskiego, dowodów wpływu języka czeskiego na język ukraińskiza pośrednictwem języka polskiegomożemy dopatrywać się w statucie królapolskiego Władysława II Jagiełły, statutachlitewskich(1529, 1566, 1588), litewsko-ruskich aktach Metryki Litewskiej, w których często spotykają siętakieterminy,jak: речник (rećnik), право (privo), лупезнцовъ(loupeźnikuv),шкоды оправити (Skodyopraviti), волъноумоц (volnou moc). Ważnym dowodem bezpośrednich kontaktów ukraińsko-czeskich są ukraińskie gramoty zXIV-XV wieku. Wiek XIXnasycił język ukraiński słowa­

mi, któresą powszechnie używane do dziś, пр.: тискарня(tiskáma),прилога(prílo- ha),видавателъ (vydavatel),часопис (ćasopis), об1жник(obćżnik), лжарник (le- kámík)32.

Wielokulturowość na Ukrainie: odwoływanie sif do kultury europejskiej w rozbudowie państwa 301

Z epoki kozackiej i ożywionych kontaktów z chanatem krymskim pochodzą za­

pożyczenia z języka tureckiego, jak np. słowo майдан, którego turecki odpowiednik brzmi meydan. Także wiele nazw miejscowości na Podolu wywodzi się z języka tureckiego, np. Szaroweczka. Chociaż wieśШаровечка(Szaroweczka) jest polską enklawąna Ukrainie zXVII wieku i od tego czasuzamieszkująją polscy Mazurzy, to jej nazwa, wbrew pozorom, wywodzi sięod tureckiego sari i znaczyszary, czyli żółty,np. od piasku lub łąkipokrytej żółtymi kwiatami”.

Zdarzasię, że Ukraińcy na emigracji używają łaciny zamiastcyrylicy, motywu­

jącto tym, że„(...) łacina wukraińskim piśmiennictwie przybliży kulturę ukraińską do Europy”3334 35. Dyskutują także o celowościużycia słów podejrzanych o to, żezostały niepotrzebnie zapożyczone w celu zbliżeniajęzyka dwóch bratnich narodów, jak w tym czasie oficjalnie mówiono o Sowietach. Niepotrzebnie zapożyczone, gdyż język ukraiński ma swoje odpowiedniki. Jako przykład Mychajło Lesiów podaje następujące nieprawidłowe słowa: м1фи,Ейнгитейн, Cepona, a po ukraińsku pra­ widłowo lepiej byłoby:Mimu, Айнгитайн, Европа*5. Jeżeli do zapisania tychsłów wykorzystaćalfabetłaciński:mity, Ajnśtajn (w wersji alfabetu łuczukiwki Einstein - o tym mowa niżej),Evropa, topojawiasię podobieństwo do zachodniosłowiańskiej grupy językowej, które prowadzi do podobieństwa kulturowego - europejskiego.

33 F. Sulimierski, W. Walewski, B. Chlebowski, Słownik geograficzny Kró­

lestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 11, Warszawa 1890, s. 792.

34 M. Л e c i в, 3 icmopii' зацйсавлень укра/нською мовою в Польир у 1960-1970 роках, [w:] Język ukraiński - współczesność, historia, red. F. Czyżewski, P. Hrycenko, Lublin 2003, s. 76, Seria Wydawnicza Lubelskiego Konwersatorium „Pogranicze", t. 4.

35 Tamże, s. 77-78.

Jedna z najbardziej nowoczesnych koncepcji reformowania języka ukraińskie­ go, opracowanaprzez Iwana Łuczuka, znana jako luczukiwka, oparta jest naalfa­

becie łacińskim w czeskiej odmianie. Niewykluczone, że koncepcja tawywodzisię zXIX wieku. Główny wkład w jej rozwójmiał wspominany już Jerećek. Luczukiw­

ka, według jej twórcy,jest mniej skopmlikowananiż nowoczesna cyrylicaizawiera siedem podstawowych reguł. Znich wymienię tutylko kilka jako przykład, ponie­

waż dokładna analiza reguł łuczukiwki niejest tematem mojegoartykułu.Azatem w sprawach (dokumentach) oficjalnychnazwy własne pisze siętak jak w oryginale, np.: William Edwards, Emily Frank, Xavier Cortez,Ay§e Abbas, Shlomo Ashkenazi.

W sprawach (dokumentach) nieoficjalnych istnieje natomiasttakamożliwość zapi­

su: Winston Ćerćill', Winston Churchilllub Bincmon Черчшлъ. Litery ц, д, л, н, с, m, з zmiękczasię w następujący sposób: ć, d,T, ń, ś, t’, ź. Dyftongiя, ю, e, йо zapi­ suje się następująco: ia,iu, ie, io, np.: sviata, oblyććia, Zaporiźźia - свята,обличчя, Запор1жжя. Do zapisu słówpochodzenia niemieckiegowykorzystuje się ii, które można zamienićna iu, więc nie będzie pomyłką zapisanie słowa na dwa sposoby, np. Münchenlub Miunchen. Germanizmy,którezawierająew w wersji cyrylicy współ­

czesnej, zapisuje sięjako ei, anieej, więc Einstein, anie Ejnśtein,bo Ейнгитейн.

Alfabet ukraiński w wersjiłuczukiwki traci apostrof i zalecapisaniesłów Cepona

iCeaHZ&nie w następujący sposób: Evropa, Evanhelije,dopuszcza,co prawda, moż­ liwośćzapisu Jevropa lub Jevanhelije, ale to nie jestzalecane zprzyczyn politycz­

nych, o czymjuż wspominałem.

OficjalnienaUkrainie istnieje jużsystem transliteracjicyrylicyna znaki łaciń­

skie, zatwierdzonyprzez Instytut Języka Ukraińskiego.Warto podkreślić, żeto tylko systemtransliteracji, a nie oficjalnyalfabet łaciński,którego charakterystyczną ce­

chą jest to, że został opracowany tylko jako sposób transliteracji na język angielski.

Innych języków nie dotyczy.

Ten system transliteracji jest umieszczony na stronie internetowej Verhovnej Rady Ukrainy,jednak abywejść na stronę, trzeba ręcznie wpisać adres: http://rada. kiev.ua/translit.htm, ponieważ na stronie głównej: http://portal.rada.gov.ua/ nie za­

mieszczonożadnego linku i w ogóle nic nie wspomina się na ten temat. Poniżej w tablicy 2umieściłem reguły transliteracjijęzyka ukraińskiego na język angielski.

Tablica2. Reguły transliteracjijęzyka ukraińskiegona językangielski Litera

ukraińska

Litera

angielska Uwagi Przykłady

A А - Алушта - Alushta

Б В - Борщапвка - Borscha-

hivka

В V - Вишгород - Vyshhorod

Г Н, gh

H - w większości przypad­

ków, gh - tylko dla kombinacji „3r”

Гадяч - Hadi ach;

Згорани - Zghorany

Г G - Галаган - Galagan

Д D - Дон - Don

Е Е - PieHe - Rivne

е

ie - w innych przypadkach

Снаюеве - Yenakiieve;

Наснко - Naienko

ж

3 Z - Закарпаття - Zakar-

pattia

и

I 1 - Ipuiaea - Irshava

I I Yi - na początku słów,

i - w innych przypadkach

¡жакевич - Yizha- kevych; Кадивка - Kadiivka

Wielokulturowoii na Ukrainie: odwoływanie się do kultury europejskiej w rozbudowie państwa 303

Źródło: Verhovna Rada Ukrainy, [on-line], http://rada.kiev.ua/translit.htm [13.06.2009].

Й Y, i Y - na początku słów,

i - w innych przypadkach

Йоситвка - Yosypi- vka;

Сгрий - Stryi

к К - КиТв - Kyiv

JI L - Лебедин - Lebedyn

M M - Микола'1'в - Mykolaiv

H N - Шжин - Nizhin

0 0 - Одеса - Odesa

П P - Полтава - Poltava

p R - Ромни - Romny

c S - Суми - Sumy

T T - TerepiB - Teteriv

У U - Ужгород - Uzhhorod

Ф F - Фаспв - Fastiv

X Kh - XapxiB - Kharkiv

Ц Ts - Быа Церква -

Bila Tserkva

4 Ch - Чершвщ - Chemivtsi

Ш Sh - Шостка - Shostka

Щ Sch - Гоща -Hoscha

b ’ (apostrof) - Русь-Rus’;

JlbBie - L’viv

Ю Yu, iu Yu - na początku słów,

iu - w innych przypadkach

KDpifl - Yurii;

Крюювка - Krukivka

я

ia - w innych przypadkach

Яготин - Yahotyn;

1чня - Ichnia

’ (apostrof) II

Eliminacja dopuszczalna Знам’янка - Znamianka

Kolejna koncepcja reformy języka została opracowana przez KomisjęTermino­ logiczną Nauk Przyrodniczych zKijowskiego Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki (KTNP). Zaletą tego systemu(tablica 3) jestkompromismiędzy anglofilami i sło- wianofilami, ponieważ obejmuje elementy charakterystyczne zarówno dla języka angielskiego, jak ijęzyków zachodniosłowiańskich (litery u i y transliteruje się na

wzór języka polskiego i czeskiego).Azatem,według KTNP, nazwy miast Ukrainy będzie się zapisywać w następujący sposób: Kyjiv, Ljviv, Ivano-Frankivsjk, Ter- nopilj, Uzhghorod, Chemivci, Lucjk, Rivne, Khmeljnycjkyj, Zhytomyr, Vinnycja, Odesa, Kherson, Mykolajiv, Symferopolj, Cherkasy, Kirovoghrad, Poltava, Zapo- rizhzhja,Kharkiv, Sumy,Chemighiv, Dnipropetrovsjk, Donecjk, Lughansjk.

Tablica 3. System łaciny ukraińskiejKTNP

Źródło: http://www.geocities.com/ukrterm/uzhhorod.htm [13.06.2009].

А-А Б-В B-V

Г-GH Г-G Д-D

Е-Е e-JE Ж-ZH

3-Z И-Y I-I

Ï - Л Й-J к-к.

Л-L M-M H-N

0-0 П-Р P-R

C-S Т-Т у-и

Ф-F Х-КН Ц-С

Ч-СН Ш-SH Щ-SHH

b-J ю-ш Я-JA

Zdaniem IgoraCzomowoła, wszystkie te pomysły zreformowania języka ukra­ ińskiego mają szansę na wprowadzenie w życie. Świadczy o tym upowszechnie­

nie alfabetu łacińskiego w niektórych państwach byłego Związku Sowieckiego, np. w Tatarstanie, Kazachstanie,Azerbejdżanie czy Mołdawii. JednakCzamowoł nie ukrywa, że wpływy zwolenników łaciny w alfabecieukraińskim są minimalne.

Twierdzi natomiast, że fakt, iż w2001 roku anulowano projekt zmian w języku ukraiń­ skimzgłoszony przez prezydenta Ukrainy, może byćkrokiemdowprowadzenia ła­

ciny w przyszłości - poco bowiem modyfikować cyrylicę, skoro i tak zostanie łaci­ na albo, jak w Serbii, jednocześniecyrylica i łacina56.

56 I. 4 o p и о в о л, Латинка в украИнсъкому npaeonuci: ретроспектива i perspektyva,

„Незалежний культуролопчний часопис «Ï»” 2001, ч. 23, [on-line], http://www.ji.lviv.ua/

п23texts/chomovol .htm, [ 13.06.2009].

Andrij Diaków z Uniwersytetu Państwowego wCzemiowcachpostrzega ukraiń­

ską łacinę jako atrybut integracji Ukrainy ze społecznością światową. Natomiast z przykrością twierdzi, że Ukraińcy nie wiedzą, jak zapisywać nazwy własne iwogóle słowa ukraińskie w sposób międzynarodowy, czyli w alfabecie łacińskim.

Według niego, ten problem nie jest pytaniem lingwistycznym, leczpolityki języko­

wej, a nawet polityki jako takiej. Jak przypomina, łaciński zapiswszystkichnazw

Wielokulturowoii na Ukrainie: odwoływanie się do kultury europejskiej w rozbudowie państwa 305

własnych, wedługnormmiędzynarodowych, ma byćtaki sam jaku języka-produ- centa. Jednak w przypadku, gdy język-producent wykorzystuje inny system pisma niżłaciński, jak na Ukrainie, towtedy powinny być jednoznaczne reguły odtworze­ nia systemu narodowego przez łacinę. Taki system, według Diakowa, jest wspomi­ nany jużw K.TNP.Diaków przekonuje o tym, podając przykład ChiniJaponii, gdzie nazwy własne pisze się po łacinie: Qindao,Xiao-Qun, Fujiyama, a także Serbii - Kruśevac, Milośević.A zatem,jego zdaniem, łacina nie jest celem sama w sobie, lecz środkiem do europeizacji Ukrainy, cojest równoznaczne z rozwojempaństwa.

Diaków dodaje również, że łacina wcalenie musi zastępować cyrylicy, lecz możeją dopełniać. A wpraktycewyglądałobyto tak, że cyrylicę wykorzystywałoby się do celów wewnętrznychUkrainy, ałacinę - docelów międzynarodowych37.

37 А. Д я к о в, Укратська латинка як атрибут ¡нтеграци УкраИни в ceimoee cnie- товариство, Черн/вецъкий державний yHieepcumem, [on-line], http://www.geocities.com/

ukrterm/uzhhorod.htm, [13.06.2009].

38 Р. То m a n е k, dz. cyt., s. 121.

Podsumowując, warto podkreślić, że ważną rolęw kształtowaniu tożsamości na­

rodowej Ukraińców odegrała kultura zachodnia, łacińska, która docierała na Ukrainę za pośrednictwem Polski. Ukraińcy często opierali się wpływom kultury zachodniej, uznając, że stanowi onazagrożeniedla ich narodowej ireligijnej tożsamości. Para­

doksem było i jestto, że wpływyzachodnie stanęły na przeszkodzie faktycznemu niebezpieczeństwu rusyfikacji ipozwoliły Ukraińcom zachować własną narodową tożsamość i wkonsekwencji stworzyć niepodległepaństwo ukraińskie38. Reforma pisma ukraińskiego jestjednym ze środków na drodze powrotu doEuropy.Nieważ­

ne,z jakiego alfabetu będzie korzystałaUkraina: drahomanówki, łuczukiwki, KTNP, kuliszówki czy żełechiwki, aby tylko nie izolowałasięodżycia międzynarodowego przez zastosowaniecyrylicy.