UKD 91.782.2:1iD2.'lł:51it.312.2+551.31i:~.12(4a""14)
stanisław DYoJOR
Poziomy morskie
w
obrębieserii
iłów poznańskichSeria iłów poznańSkich tworzy rozległą pOkrywę na mioceńskiej for- macji węglonośnej Niżu PolSkiego. PrzYIbliżony jej zasi:ęg na dbszarze Pol- ski !padany został pr.zez B. Arenia 1(01957). Na obszarze przedsude<:lkim iły pomańskie leżą w wieLu miejscach przekraozająco lIla sta,:r'szym podłożu,
np. w okolicach W.rocła'wia, Str.zelina i Ziębie. W c,zęś<!i południowo-za
chodniej sięgają na 'teren niec1ki półnoonosudeckiej. ,
Dotycihczas przyjmowano, że seria iłów pOZlllańskich na południu i po-
łudllliowym zachodzie sięga /po Unię środkowej Odry. Na południe od lIliej podobnie. wykształcone osady ,zaliczane były do t2'JW. sUlbsudec1kiej for- macji! węglonośnej miocenu .górnego i~. Michael, 19015). Jedynie nieliC'z- ni :badaoze przyjmowali, że iły zielone i pstre leżące w stropie formacji
węglonośnej miocenu ,zaliczyć można do iłów pomańskich (A. Wunschi.i!k, 19215; H. Weber, 1928; S. Dyjor, 1964, 1966a, 1'96'6b).
Badania nad osadami należącymi do serii iłów pozmańskich wzachod- nim odcinllru basenu prowadzone były od szeregu lat. ,Na obszarze przed- sudeclkim zajmowali się nimi: G. Berg {190o), A. Wunsdhiilk (;192'5), F. Illner
(1933), F. Berger (1938), S. Dyjor (1966a). W części p6ł1ll00no-zachodniej:
K. Hucke (119'2'8), H. W~er (19218), [P. G. Krause (1963) i F. Berger (t941).
W odciln~u porudmowo-wschodlllim strefy przedsudeokiej - na pograni- czu 'z zapadliskiem przedikarpackim - ,góxnomioceńską formację węglo
n()śną .badał R. Michael (l'9015, 190'7, 1910), a w okolicach Nysy i Pae~ko
wa: J. Behr (19219), J. Behr, L. Miihlen ;(1g.3~2b), S. Biernat (1!954), M. Pi- wooki (196'5) i inni.
Na pozostałym obszarze Niiżu Polskiego, gdzie występuje szeroko 'roz- przestrzeniona seria iłów p.oznańskich, .zagadnieniami ich !Zasięgu, ,wy-
kształcania i wieku zajmowano się !wieIOkrotnie. Odcinek wschodni i po- łudnioWoo-wSC'h<lidlIli basenu Ibadali: A. Jenrtsch ,~1911(), 19113a, b), A. S. Ma- kowski ~l94'1), E. RUble i(lOO5), oB. AreńI(1'95'7), J. ŁyczewSka (1-958, 1'959) i
mm.
Przyległe tereny poznańslciiego opracowywali: A. KowalSka (196"(), B. Krygowski (,1'961:), D. Osijuk 1~1964),E. Ciuk (1965), okolice Kalisza - R. Olewic,z (1,g16i1~, a okolice Ostrzesrowa - J. Gołąb !~19151), S. Połtowicz (196i1~ i inni.W ciągu ostatnich lat prowadziłem badania geologl.c<me nad mlodo-
trzeciol"zęd,ową formacją węglonOŚlllą w zachodniej c.zęści Dolll1ego Śląska
Kwartałntk Geologiczny, t. 12, nr 4, 1968 r.
Kwartalnik Geologiczny - U
942 stani:sław Dyjor
zwracając szczególną 'Uwagę na serię iłów !poznańskich. Na podstawie ze- branych materiałów mogłem stwierdzić, że ich rozprzestrzenienie, jak i! :geneza są bardziej ,złożdne niż sąd~Ottlo dotychczas. Przeprowadziłem też
doda'tlkowe ibadalllia porówna,wcze na terenach p.rzyległych ,od północy
i wschodu. UZy~ll1e wyniki są !przedmiotem niniejs~ej pracy. . Dotychczas przyjmowano, że iły poznańSkie w C'zęści p'Ołudniowej się
gają jedynie do lilllii ś,rodkQwej Odry I(B. Ar.eń, 1957; B. KrygowSki, 19i6l1;
A. Kowalsika, 1'9'610; J. ŁyczewSka, H}158; M. Ksią:l1ldewicz, J. Sarmsonowicz, E. Ruhle, 1'9i65). W częścizachod!l1iej mogłem stwiendzić, że all1alogicznie
wykształcane 'Osady o !podobnej !pozycji stratygra,ficznej sięgają macz- nie dalej iku połwdniowi i południowo-zaohodll1ią granicę zasięgu iłów poz-
nańskich wyznaczył,em ZIl1acznie dalej ku południowi, poza linię środko
wej Odryi~S. Dyjor, 19164, 1966a).
Zainteresowałem się tym zagadnieniem również na obszarze wschod- ll1im. Przeprowadziłem !badania jlDrbwna:wcze wykształcenia osadów na-
leżących do serii iłów pOZll1ańSkiclh między ceIlItrum basenu a obszarami peryferycznymi w części południowej. Zauważyłem tu duże analogie. Se- ria iłów poznańskich, zŁożona z iłów zielonych, lIliebieskich i pstrych prze-
ławicanych mułikarm.i i piaSkami, :wykazuje podObn'e wylkształcenie
w obrębie obszaru przedsudeckiego ikDłD Srody ,SląSkiej, WJ:'Ocławia,
Strzelina i Nysy, jak i !kQł1o Milic:za, Góry czy Głogowa, gdzie jest wy-
kształcona w swej "klasycznej" !postaci. iW części połJUdniowej warstwy piaszczyste przeławicające iły poznańskie zawierają jedynie materiał bar-
"dziej grubozi.arni'sty ii w większej ilości niż w centrum basenu. Jest to
zr.ozumiałe, gdyż materiał klastyczny znoszony był 'z .obszaru Sudetów. Na
zależność tę z:w,rócił już uwagę A. :W'UIl1schiilk 1{1'92'5) opisując występujące
w okolicach Zarowa, SwidJnicy, iStrzelina jJ Ząbkowic iły zielone, szare i !pstre jako iły pOZlIlańskie.
W pierwszym etapie badań .opadem się na podobieństwie litologicz- nym osadqw.. Na !podstawie wierceń wykonałem szereg profili !korelacyj- nych, lPoCząwszy od centrum ibasenu :ku jego Ibrzegom południowym. Po-
dobieństwo w wyikształceniu Htologic'ZIIlym 'Osadów Jest duże {fig. 1). Ma-
teriał ,z wierceń opisanych w 1ic2ibie pooad60 oraz poróWnanie z opisami dawrniejszymi !pozwoliły lIla wydzielenie trzech pDzi!omów Htofacja'lnych
ró:imiących się ,talk rwyIkształceniem, jak i ge:nezą. Niekiedy pJ:'zy wydziela- niu Itych poziomów istnieją dmże 1:rudności!, gdyż grall1ice nie są ,ostre.
W południowycll strefaoh IPrzy!brzeżnych basenu - u ujścia mioceńsk'q
-pliDceńskich rzek i w olbszarach delt ~ ,Obraz poszczególnych poziomów zaciera się. W partia,ch nieco oddalonyClh .od !brzegów poszczególne pozio- my można śledzić już lIla dużyclh pr~estrze!l1,iac'h 'COstrzeszów - S. Połto
wicz, 19'61; Kalisz - Z. R. Olewicz, 196'1; 'P.oznań - -A. Kowalska, 1960;
D. Osij.uik, 1'964 i E. Ciulk, 19-65; obszar Nysy - IS. Biernat, 1'9'64; M. Pi- woclki, 19'6:5 i inni).
Poo z i D m d o 1111 Y i ł b w s 'z a ,r y c h leży na cie!Illkim pokład.zi!e wę
gla 'bruna'tnego, Iktbry wra'zz 'towarzyszącymi mu iłami szarymi izawęglo
nymi rozprzestrzenia się na całym !badanym terenie. IW części zachOdniej poiklad telIl lIlazwałem polkładem Henryk '~S. Dyjor, 11964, 19i6'6b). Odpo- wiada on węglom :brunatnym serii I !M. 'Ziembińskiej 1(1'964) z 'Obszaru Lu- bina Legnickiego - Legnicy. Na terenie Poznańskiego nazwiłny został
przez E. Ci'uka (l9i615) pokładem środkowopolskim. Geolodzy lIliemieccy.-'-
Dl -+.~",
IV
v
~
lD
"". - . ...
5Ell
..
9liIillill1J
. ...... 13...
- ~ lit;~~r:,>:q •
2
-- --
6B --
~ ~ ~- -
10 ::: ; ... :'!: .. 1~Co
J
m ... ...
7 11 /5fe
[ill
-~ -~-
~.-~ 4~
-- -- 8a
W...
1111 ::II !!II. 12Q
16 tFig. 1. Poziomy korelacyjne w obrębie serid ił6w poznańaki.Clh w .południowo-zachodniej części basenu CorreLation bardzona in the Poznań cia,. series ol the south-western part ol the basiu
11 18 /9
;o
l/
1 _ soczewki waplell1a lub margla; 2 _ węgiel ł)runamy; 3 _ n z konkrecjami CaCO.; 4 - n zawęglony; II - mułek zawęglony;
8 _ ił; '1 - mułek; 8 _ ił Sllnle wapn18ty; II _ piaskowiec; 10 - lUna koa.l1nowa; 11 - gUna ~ałowa szara; 11 - gllna zwałowa szara 8iln1e piaszczysta; 13 - piaSek; Ił _ piasek z domieszlal :twiru; 16 - liWir 1 bloczld; 18 - .pojedyncze ziarna JO.aukonitu w osa- dZie; 1'1 - llczn1e spotykane ziarna glaukonitu w osadZie; 18 - mikro- l makrofauna; 1$ - wlłlClan wapnIa; 20 - konkrecje piry- towe: J1 _ kryształy gIpsu 1 rozproszone sIarczany; I _ granica między osadami c~artorZl;4ii 1· f~orzędu; II - granIca między serią bl.ałych :tw1r6w l gIln kaoUnowycb a poziomem nów pstrych; JIl - granica m1ędl!y poziomem llbw pstrycb a nów zielo- nych z glaukonitem; IV _ granica między pozIomem nów zielonycb z glaukonitem a poziomem n6w łlZarych; V - spąg serll llów poznailskich wraz z pokładem węgla brunatnego Henryk; ayfry w kółkach .li--.23 oznaczają nazwY miejscowoścI, w których wy- konano profUe: 1 _ Mostna; 2 - Czemp16, 3 _ Tarpno, 4 - M1rostowlce, 15 - Brzetnlca, 8 - Dzlkowlce, '1 .... Lubin, 8 - Stęszów, II _ stary Wołów, 10 _ Marianów, 11 _ J'anówek, 12 - Wroc ław, 13 - Sobótka, 14 - Borek Strzelt6.skl, 15 - OWsian6wka, 18 - KOblerzyce, 1'1 _ Oława, 18 _ Łojowlee, 111 _ Nysa, 20 - Nysa J, 21 - Wawrzyil.cowlce, lIS - stara Kułn1a, 23 - Polska Cerkiew 1 _ lenses ot llmeatone or marli :I _ brown c08l; I - clay with CaCo. concretlons; 4 - clay with colil fragments; 5 - sUt wltb coał fragmenta; 8 _ elay; '1 _ 811t; 8 _ strongly celcareous clay; 9 - sandlłtone; 10 - JtaollJ!. clay; 11 - grey boulder clay; 121 - grey boulder clay, strongly arenaceoua; 11 _ aand; 14 - sand wtth gravel admixtUre; 111 _. gravel and smałl blocks; 18 - sIngle gratns ot glaucon1te in depo.it; 1'1 _ rtch glauconlte gra1ns tn deposit; 118 -microtaUl!a: and maerotauna; 1SI - calelum carbona- tes; 20 _ pyrite concretlons; 21 - gypsum cry&tals and d1spersed sulphates; I - boundaty between the Quaternary and Terttary deposita; II _ boundary between the whIte gravel series, kaoUn olays and hor1zon ot vartega~ clays; m - boundary between the variegated clay hortzon and green clays wlth glaucon1te; IV - boundary between the green clay hor1zon w1th glauconlte and grey ciays; V _ battom ot the Poznail clay series wlth the brown c08l seam Henryk; tlgilres ln circles (.1---43) determines 10cal1- tles at whlch sectlons were elaborated: 1 - Mostna, 2 - CZemplA, 1 - Torpno, 4 - M1rostowlce, 5 - BrzełnJ.ca, 6 - Dz1kowlce, '1 - Lubin, 8 _ stęsz6w, 9 _ stary Wołów, 10 - Marlan6w, U -J'an6wek,. 11 - Wrocław, 13 - Sobótka, 14 - Borek strzelt6.~ki, 111 - OWsian6wka, 18 _ Kobierzyce, 1'1 - Oława, 18 - ŁojoWice, 111 - Nysa, 20 - Nysa-J, 21 - WawrzyAoowlce, lIS - stara Kuin1a, 23 - Polska Cerkiew
Poziomy morskie w obrębie sexu iłów pomańskkh 943
F. Illner (<H~33), H. W. Quitzow (1'953) i inni"":"" nazywają go Basisfloz. Czę
sto pokład ten dzieli się na Ikilka ławic węglowych, a nielktóre z nich wy-
stępują 'w obrębie dolinęj części nów poznańSkich. W iłach sza,rych towa-
lIzyszących polkładowi H~ występuje niekiedy 'bogate nagromadzenie
szczątków rOLŚlinnych. 'Z okolic POZlI1ania om.aczył je 'P. Menzel (l!HO), a z Konina J. Raniecika-BOIbrowSka (1954, 1959). ,
Podobnie wykształcone są ~gowe osady serii iłów poznańskich w oko- licach Milic'za i Wrocławia ~G. Maas, l'9t03'; M.Różycki, 11961). Ku wscho- dowi i południlowemu wschodowi nawim-calIlo wielokllotnie (okolice Oła
wy, Ziębie, Nysy iJ Otmuchowa) w spągu iłów zielonych cienlkie pokłady węgli Ibrunatnycth Il:Ulb iłów zawęglOlIlych. lQpisywaili je: F. FriedelOSburg (19i1'5), J. Bellr, L. lMiihlen «1932a), 'E. Meister (119'312l), S. Biernat (1004), M.
Piwoclki ('19165). Osady ,te zaliczono ,jeidnalk do górn~.o miocenu. Jedynie M. PiwOCłki '(1916'5) najwyższą część iłów Izielonych i pstrych włączył dQ pliocenu. R. Michael let905, 1'907, 1191(0) na obszarze między Głogówddem
a Opolem ,znalazł iły zielone, niebieskie, ~ nielkiedy i pstre z występują
cymi w iclh ~~ cienlkimi :pokładami węgli brUlnatnycih lub zawęglonych iłów i ,glin. Autor teIi, zaznacza zarazem, że osady te są podobnie rwyiksżtał
oone jalk w okolicachWr,ocławia. W !partiach przy:1Jrzeżnych - przy wy- chodniach stanszego podłoża ~ iły ,węgliste lub IOawet ciemde pokłady węgli :brunatnych IPOjawiają silę jeszcze wieldkrotnie w wyższych pozio- mach serii nów pozm.ańskich. Opisane są z wielu profilów wiertniczych na połudlIlie odiNysy, koło Kamieńca 'Ząlbkowickiego,Ziębic, Stl'Zelina - na południe od W'l'ocławia.
Dolny poziom iłów szarych jest poziomem prz,ejściowym od tf'or- macji w,ęglonośnej mioc,enu niżowego do serii Nów !poznańSkich, Iktóra jest w zasadzie 'bezwęglowa.
Wyżej leży środlko!wy poziom iłów zielonych, niebies- kich, z 'pl"zeławiceniami roułików i drobnozliarnistych piaSków. Niekiedy spotylka się ławice materiału Ibaroziej gruboziarnistego oraz warstwy glin kaolinowych. Barwa osadu wraz z pl'Iz,eławicającymi je Ultworami pilasz- czystymi jest ,zielOlIla. Piaski, które przełalWicają iły Ikaolinowe, są bardziej gruboziarniste, niekiedy z domiesZką ziarn' ikwaroowo-skaleniowych.W cenitralnej paTitii strefy przedsudeclkiej facja iłów poznańskich wnilka głę
boko w obręb starych dolin przedjpola Sudetów. Tworzą ,tu one lokalne, izolowane płaty osadzone w zakolach starych dolin i ,w małych nieckach (okolice Węg1i!ńca, Zarowa, KOstomłotow. Swidllicy) lUlb 'Wnikają niekiedy zatokami w obręb starych ,o!bniżeń (oIkolice ISt'l'lzeliilla i lPac2lkowa).
(Na zaoliód od Legnicy iły poznańSkieza.zęmają się z osadami pia-
szczysto-żwirowymi delt mioceńsko-;pliioceńskich. Były OIIle sypane od
południa iW .obręb basenu iłów poznańskich. Na obszarze tym wydzieliłem
cztery stożki !Ilapływowe, noszące wiele cech delt. Idąc od2lachodu są
to stO'żJki: Mużalkówa, P~a~ysy Łużyclciej, P~a-Bdbru, Pra-iNysy Szalonej.
W .obrzeżeniu itych stoilków iłypoŻIlańSkie 'zazębiają silę z materiałem lPia-
8zczysto-żwirowym sypanym przez rzelki ~S. \Dyjor, li966a) .
. Ku IWscihoo:owi zjawiska te nie są rO.21winilęte na ;talką Skalę jak w opisa-
nyni poprzeldhio terenie. Wiąże siętoz zatr.zymyrwaJlliem materiału grUibo- ziarnistego ,w .obrębie 'starych, zalanych w tym czasie dolin oraz w lokal- nych basenach !pIrzedg6rslkich. Na istnienie. młod!otrzeciorzędowej s~eci
rzecznejZIWI:.600no tu ,ltIWagę już ,wcześniej I~A. WurnSCh'iilk, 1,925; J. Behr,
944
1929; J. Behr, 'L. MUhlen; lOO!2a; O. Tietze, J. Behr, 1;9~; W. Walczak, 1954). A. Wunschil!k (1~5i) wyznaczył przytbHrony prze!bieg gómomioceń
sko-p'lioceńSkidh rzek na obszarze .od Strzegomia !PO l'Jysę na wschodzie.
Są to: tzw. linia wód strzegomSkich, linia Bystyrzycy i li!nia Nysy Kłodz
kiej.
Moje wsitępne :badania przeprowadzone na ,tym terenie nieco modyfi-
kują wymaczonytuza.rys. Zagadltl:i,eniem tym zajmowali się ponadto:
F. Berger (1938), O. Tietze, J. Behr 'QI9412), J. Behr, L. Miihlen (i1932b), W. Walczak lel:954) i inni.
'Opisana wyżej młodotrzeciorzędowa sieć rzeczna dostarczała mate-
riału do basenu iłów pomańSkich w ich południowym dbrzeżenilU. Na ,za- clhód ocllinii Jawor - Legnica materiał Byipany był w postaci potę2mych
delt. Natomiast między Strzegomiem i Stl'zelinem materiiał grubozdarni- sty iPozostawał ,w .obrębie starych dolLn,. a /Wynoszony Ibył ·z nich ,jedynie
maiteriał drobnoziarnisty. 'Zaznacza się to w wy!kształceniu serii i~ów poz-
nańskich /W dkolicy Wołowa,Srocly Sląskiej, iWrocławia i Oławy. ' W oIkolicy Strzelina, Nysy i :Pacikowa panuJe podo'łm.a sytuacja jaik na odcinlk:u z~chodniiIn. CaJy ma'teriał dostarc'zany przez Pra-Nysę Rio-
d7Jką i Pra-Siałą Głuchoła7Jką sypany ibył ;wprost do ibasenu. Rzeki te po
wypłynięciu poza sudeclki uskOk ibrzeż1llyzrzucały niesiony materiał do basenu
nów
poznańskich, sięgającego prawie po ,uskok brzeżny. Basen. ten rozdzielał się rIlu lIla dwie za'toki - północną i połudlIliową - odgra-
niczone ryglem Skał !krystalicznych,ciągnącym się od dkolic Kamieńca Ząbikowiclkiego prze.z Ugotę W,ie1ką w Ikierunku Grądowa. Pra-Nysa
wpływała do 'za:toki iP6ł.nocnej. 'Potwiel'dza oto za'zębialIlile się materiału piaszozystc>-żwirowego z iłami zielonymi, prześledzone !W szeregu wier-
ceń z okolic Ba1"da, Przyłęk i dalej Ilru wschodowi w Niedźwied~u ora~
na południle od !.Ziębic; ,wiercenia te cytowane są w pracy F. Friedens- burga 1(1915) loraz ·E. Meisitera 1(1'932). ;W zatoce poru,dn~owej (Pac7Jkowa)
przeważa w osadzie rua,teriał Ha.sty i piaSki dro'blloziarniste. ·W Obrzeżaniu
omawianego Ibasenu oraz w 'lokalnych zagłębieniach otaczających go w,z;gÓl'Z istniały warunlki! do powstania cie:nkich pokładów węgli ,bruna't- nyclh łub iłów zawęglonych. Takie ldkaJ.n.e niedlci !Węglowe występują Ik\o-
ło Grochowa, Sadlna Ik. Zą1lkowic, Kl'zellltowa i ,w mych.
w
strefie przy-brzeżnej widoc:zm.e są także duże zmiany w wylkształceniu osadów. Węgle
brunatne i iłyzawęglO1ne przeławicane są iłami zi!elonymi i piaskami, c,o
świadczy, że ni·ecki te zalewane :były ,okvesowo przez wody przyległego
basenu.
W części ,wschodniej omawianego obszaru wy~je druga, strefa wzbogacenia w materia~ jpiaszczysto-ż·wirowy. Ciągnie się 'ona od oIkolic Bodzanowa w ikierUlIlilru na ·zachód ,od Nysy. Prześledzić ją można ,w wiler- ceruach dkolic ;Bodzanowa i Nysy oraz wyznaczyć częściowo na podstawie opisów J. Behra i L. Miihlena (1'93:2a), 'jak i M. Piwookiego (19'65). W rejo- nie Kol'lfan-towa - na wschód od lN"ysy -'-/przeważa już w osadach frakcja drobnoziarniSta i ilasta 1(8. !Biernat, 19641). Strefę tę, 'Wzbogaconą IW ma-
teriał !piaszczysto--iJwirowy, 'Wiąza~ymz istnieniem u)9cia Pra-Białej Gluchołazkiej do !basenu iłów pomańskich. .
W wierceniacJh z ooolic lN"ysy, cy!towa,nycih przez J. Behra i L. Miih- lena (1002b), stwierdzono wyst~wanie osadów morSkiCh środlrowego mio-
P.oziomy morslde w obrębie sea:ii iłów poznańsld.ch 945
cenu, wyQtształconego podobnie jak w Ok.olicach W:awrzyńcowic, a oQPi ...
sanego przez R. Michaela (1-9:10). Na osadach mor'Skich leży.tu około 150 m
miąższości seria złożona ,z piaSków, iłów zielonych orazzai1ooy~h piasków i żwilrów. Fodolbtnie wykształcone osady opisane zostały przez R. Michae-
ła (1905) z dkolic Orzewa, Starej Kuźni :pod 'Kotlarnią oraz ,z Wawrzyń
cowic ik. Kujaw. W cytOWalnych przez teg.o autora IProf~lac'h wierceń osa- dy 'te są poddbnie wylkształcone jak pod Wrocławiem.
Na pozostałych ()IOszarac!h, poza ,opisaną strefą !prZYJb~zeżną, wylksZtał
cenie iłów poznańskich jest na dużych przestrzeniach mon.otonne. Zwrócili na to uwagę: G. Berend.t ;~19001) na dbszarzemiędzy Gł.ogowem, Wliczem i przyległych .terenach :P.oznańskiego, G. !Maas ,(19103) w ok.olicach Mi1icza, A. Jentsch (1910, 1913a, b) ma obszarze PoonanSk:iego, J. ŁyczewSka (19P8) na obszarze Kujaw i terenów przyległych .oraz A. WUit1SC'hUlk (1925')· na ob- szarze przedSudeclkim i terenach przyległych. '
W obrębie IPooiomu iłów ,zielonych występują warstwy mullków, pias- ków wlonych .oraz piaSków drobnoziarnistych również IbaI'IWY zielonej lub niebieSkiej. !P.o zestawieniu pa-ofili wiertniczyc!h 'z ibadanego terenu
próbowałem powiązać poszczególit1e Pozi!omy !piaszc'zyste. Jest to jednak
niemożliwe do wykonania. Na powstaltlie lIllItliejszej Ilulb większej ilości
warstw piaszczystych miał wpływ szereg ozynnilków jak: ocUegł<lŚĆ od
ujścia .rzeki, kontfiguracja dna Ibasenu, IPrądowanie i! wiele inItlych.
w
pewnym oddaleniu od strefy IPrzy/brzeżnej seria i:łów poznańSkich wykształcona ,jest głÓWln'ie w postaci iłówzielonyoh i niEibieskich ,z przeławiceltliami ,mu&6w, piaSków zaUonyc'.h oraz piaslków drobnoziarnistych.
Często towarzyszą -im iły zielone' i niebieSkie 'z Ikonikrecjami marglistymi.
Rzadziej spotyka się cienJk;ie warstewki I(parucentymetrowej grubości) jas- nych, 21Wattych wapiooi lUib porowa tych, szarozielonych margli W stre- fach brzeżnych, Igdzie występuJe materiał ibardziej gruboziarnisty, ił sta- je się szary, ,bezwa;pienltly. lNazjawiskotozwrOOił uwagę Z. R. Olewicz'
C'19'61~ w o'lrolicach Kalisza (warstwom iłów ,wapnistych towa1'zyszą tam piaski zailone). Znane jest ono również z innyCih terenów występowania
iłów poznańskich. Obecność Ikonik.r.ecji marglisty~h w iłach zielonych mo-
ż·e !Więc Ibyć jednym z parametrów odróżniających je od f.ormacji !Węgla
rnośnej mi,ocenu, Skąd n,ie są 2JIlan·e iły zielone 'z Ikonlkrecjami wapiennymi.
We fraikcji! piaszczystej ·omawianych wa'ratw mułków i piiaSków zie- lonych qpr6cz !kwarou, !blaszek ,jasnych łyszczyków, niekiedy drobnych owalnych lulb rurlkowa~yc'.h konlkrecji !pirYltowych występuje również
glaukonit. Spotyka się go praJWie we wszystkich ławicach mułk·ów. piasz- czystych przebadanych przeze mnie IProf.ili wieI'ltniczych. Nie stwierdzi-
łem jedynie ,glauikonitu w strefie brzeŻrIlej iłów poznańSkich. W niewiel- kiej ilOści ,występ/uje on w partiach peryferycznych delt.
Ziarna glaukonitu występują przeważnie we frakC'jach 0,15+0,.06 mm, najUcznii.ej we frakcjach 0,2\5+0,06 mm. Zawal1tość g'laukonitu we frakcji piaszczystej jest niewielka i 2Jbli;żona dla całego Ibadanego obszaru. Ozna- czenia dOk.onarno ,we !frakcji O,1:~0,06 mm, w '50 mg pr(;JJce !piasku, w !której policzono ilość ziarn ;glaulkanmu. Wynilki są następujące: LulbSko (cegielnia) - 73 ziarna, Gozdnica (cegielnia) - 8'3 ziarna, Tarpno (głębo
kość '65+70 m) - 8'0 ziarn, Janówek Ik. Wrocławia (głębokość 47+60,5 m) - 8'6 ziarn, Wołów (głębokOlŚć '116 m) - 193 ·ziarna· 'Oraz B.orek S~rzeliński położony w strefie przybrzeżnej - 35 ziarn. W po'ZOstałych przebadanych
946 stanisław Dyjor
PO'ziO'mach zawartość ,ziarn glaulkonitu w piasku Ikształtuje się w podob- nych przedziałach.. .
. Ziarna ,glaulkon;itu są ·okrągłe lub owalnie wydłiużone, meJ:'az agrega- toWO'. zrośnięte, barwy ciemnozielO'nej, rzadziej jasnozielonej. W .szlifie glauk:onilt wY'kazuje budO'wę agregatową 'lub łusecZJkową, nieJkiedy oQIbser-
wujesię występowanie blaszeJk lub pakiecików Iblaszek minerału zielO'ne- go. !Może tO' 'być fólidoid luJb chloryt. Opraoowanie mineralogiC3JIle tych, osadów, ze. szczególnym UlWZiględnieniem minerałów ciężJkich, zastałO" już rO'zpoczęte.
Przebadałem również jpOjedyncze próbkizailonych drobnoziarnistych piaskówzie1()Ilych z okolic Konina (odlkrY'Wlka Pątnówl1, OZęmjp ittiia , zcegiellni w OtmuchO'wie il Nysie. !We WlSzystikich tych miejscaoh znajdo-
wa'łem zielone żiama glaUJk,onlj,tu, pO'dobnie wykształcO'ne jak nadbszar,ze
prżedsudrokim. > • • •
R. . Michael i(1'905'), na połudJniowo-wschodnim obszarze" ;wystęPowania
serii iłów zielonych - w Nowej CeT!kJwil - na ,głębokości 6'6768 m.
stwierdził występowanie piasków glaukonitowych. Jest tO' jedno 'Z lic·z-
nych !przewarstwień iW iłach zielonych. . '
Z powstałych obs.zarów ibrak dotyChczas szczegółO'wych qpracO'wań mi- neralO'gicznych piasków i mułlków 'tworzących wkładiki w iłach PO'ZiIlań
Skich. Z rozmieszczenialPunacl;6wrwystępowania 'glaukO'niltu należy :przy-
jąć, że, może wystą.pić on na większyC'hdbszarach .'
niz .
to dO'tychczasstwieldzOlllO'. .. .' .
W szere,gu wierceń op~óc:z glaukonitu w warstwach piasków i mułków
znajdowałem również O'twO'rnice. Ich rozmieszczenie. piqnowe w omawia- nydi IProfilachzestawiłem na !fig. 1. W !Większości IprzypaidJków są tO' nie- liczne egzemplarze. W Bol'iku Strzelińsldm, WołO'wie i TarpIllde znalazłem
w tIlieJktórych pr6W!:ach liczne nagromadzenie otwornic, cO' pozWO'li na przeprowadzepie 'Oznaczeń roiIkropaleontologicmycll. Zebrany materiał
z otwornicami jest q>racO'wywany przez dr Ewę Łuc1Jkowską z Katedry PaleO'n,tologii AikarlemiiGÓrnlcZiO-'RuJbniczej.. iW Krakowie. Dzięki Jej
uprzejmości otrzymałem wyn.i1ki ~nego opracowania ma-teriałuz wier-
ceń z Wołowa, Tarpna i BO'lika StrzelińSkiego. 1Pr8bki z Wołowa, po-
chodzące z gł~b'Ok<lŚci 80,916, 11'5 iU6 m, zawierają liczne otwornic,e two-
rzące ze.~O'ły Q prawie Jednak'Owym Składzie, w których przeważają
O'twomicez rodzaju Globigerina ii Bulimina. Lic2'Jba wyróżnionych gatun- ków wyn,osi 16 (z Igłęb()lk<lŚci 1115 'i 116 m) i 24 i(z Igłębdk<lŚci8JO n;li). ąą tO'
zespoły poclhodzenia morSkiego, k,tóre lŻyły na iIl)i,ejscu .. Rzadsże są o~azy
z wierceń Bor~ StrzelińSki i Tarpno. Otwornice mogą !pochodzić ~ ,,;P (Ze-
~yciaosadów ;powstałych prawie równocześnie, i ItO'Z niewielkiej Odle-
głości, na 00 wSkamje, d()lbry stan zachowania SkorupeJk. Oprócz skorupek
O'tw~mic S'twierdZiOtIl'O r6Winież występO'wahie szc~tików gąbek i jeżoQi\V-
cÓw. · .
.. W iliteraturze ·geologicZiIlej dotyozącej serii iłów poznańskich 'znajdu- jemy dotychczas niewiele wzmiatIl~ o występującej w nich :rniikr~ lu!b
~rOifaunie. Pievw~za z nilch została podana przez J. KolSkiego <:19103').
W PlOOku nad 'Wisłą w iłach zielonych z septariami stwierdził ,O'n dO'brze zachowa:ne 'Otwomice i ,O'znaczył następujące ł',odzaje: NodO'saria, Criste-
1 'li: •. Łuczkowska w zielonych iłach poznal'l.skich. pobranych z odkrywki pątn6w. zna.
1az~a ,pojedyncze egzemplar~e otwornic (informacja ustna).
Poziomy morskie w obrębie seil"il ił6w po:mań&~ich 947
laria, Rotalia, Biloculina i Discoidina. Wiek <tych osadów autor ten okre-
śHł jako środikowy Oligocen. J. ŁyczewSka (11958) IW wyniku iPrząyrowadz~
nych badań donosi, że iły te należy jednak zaliczyć do plioceńSkich iłó\y poznańskich. Z :inicjatywy :tej auto:dki przeprowadzono badanila mikrofa'::' . unistyczne iłów p<>2'lIlańSkiClh z Okolic IWłocławtka i 'Wyszogrodu, które
wykazały, że mikrofauna 'była uboga i :znaleziono j-edynie igły gąbek i ~i
rytyzowane oikrzemld W opracowaniu M. Piwockiego (196;5) 'opiSano
również ulbogą miJkrofaunę.Przebadano tu próbk,i iłów zielonych z dkolic KQl'lIan.towa, ,gdzie stwierdzono pojedyncze egzemplarze Elphidium~.;
Ammooiscus sp. -oraz rul'lld robaków i nieo2lnaczaLn-e szczą1lki otwornic~
M. Piwocki przypuszcza Jednak, że otwornice ,znajdują się tu na wtórnym
złożu. '
ZiIlaleziska malkroszczątJków zwierzęcych są w osadach 1łów poznań.;.
skidh rÓWlIlież 'barooo rzadlkie. Ni€ikJtór,eopisa;ł w swych [pracach A. Jentsch (1910, 19113a, b). Z terenu opola 'znane są s'tanowiska występowania ślima':'
ków lądowych. A. Aruireae (!1004') zaliczył je do miocenu środlkowe.go, R~
Michael (1007) natomiast wyTaził pogląd, że część z niCh jest młodsza {-od- powiada su'bsudookiej forma-cji węglOnośnej góme,go miocenu. W wierce- niu Marszowice koło Wrocławia w iłach poznańskich na głębokości '51,3;()+
+54,50 m O. Tietze i .L. Behr {1942? znaleźli nagromadzenie muszli mor':' skiC'h ślimaków. Autorzy cistwierozają duże podobieństwo w wykształ,,:,
ceniu tych osadów -z utworami śroolkowomioceńskimi Opola, j,ak i z wier ...
c€ń na wschód od Odry. '
W czasie badań prowadzonych [przeze mnie na .obszarze przedsudec1dnl
~oflkał-em jeszc-ze czte.ry miejsca wyst~owania w iłach poznańSkich słabo
zachowanyClh muszli. W iwierceniu w Oławie na Igłębolkościl około 71 m
w -obrębie iłów zielonyeh występuje cienika waTstewlka marglu. Znaleziono
w niej słaJoo ,zachowany odcisk muszli ślimaka oraz odciski liści!. W wier-:- ceniaJCh prowadzonych ,w okolicy Legnicy spotykano również odciski' mu- szli ślimaków; materiał ten j-ednak nie ,został zachowany do omaczeń~
W czasie przeglądania wyrzuconego uTOib!lru z drą00nydh szytbów rw Lubi.;, nie Legnickim znala2lłem zama-rzniętą bryłę zielonego nu poznańSkiego
z fragmentami cienIkoskorupowych małżów. Po ,rozmrożeniu ił zapiasz"'- czony, jak !i Ira!gmenty muszli T02lpadły się i nie nadawały się do oznac-zeń.
Podobny okaz zamarzniętego iłu zapiaszczonego znalazł J. Kłapciński na
hałdzie szybu centralnego w 'Lubinie. Przy próbie rozmrożenia skorupiki
rozpadły się na nieoznaczalne fragmenty.
Opierając się na przedstawionym wyżej materiale poziom iłów zielo- nych prqponuję nazwać [p o z i o m e m ił ó w z i e lon y c h z g l a 'U Ik 0-
n i te m.
W stropie poziomu iłów zielonyoh z glaukon.item zaczynają się poja-
wiać z początku pojedyncze, a wyż-ej coraz częstsze wkładki ił.ówzielo
lonych; szarych ilwb niebieSkich z żółtymi, Młtobrunatnymi lub czer- wonymi plamami i smugami. Jest ,to spągowa część poziomu iłów płomie
nistych lub pstrych. W dalszym ciągu !będę nazywał go p o z i o m e m i ł ó IW P ł o m i e n i s t Y c h ze względu na ich charaikterystyczne '.Wy- kszitałcenie. Niekiedy ławice iłów płomienistych pojawiają się nawet w ob:r;ębie iłów ,zielonyc!h. CałkOfW~ta miąższość iłów !płomienistych jest
niewięlJka i ,zmienna. Wiąże się
to,
między :innymi, 'z pierwotnymizmia- nami fizy1kochemicznymi w obrębie 'basenu, późniejszą erozją gómQPlio-948 stanisław IDy jor
GÓRA
o 10 20 , 30 40 50lrm
, l ,
- · - 1
->-tf -1---6 - 0 - 1
F~g. 2. Mapa zasięgu serii ił6w poznańskich wzach<ldniej ,części Polski wraz!: zazna- czonym ,zasięgiem wydzielonych !poziomów i kierunik:6w transportu materiallu detrytyC1Jneg()
Extelllt map ,C>f Poznań cIsy series acn the western !p.aIl"t :ol Poland, show.ing the boundar'Ies of Ziones 'and dtrect.i<lns ,C>f tnlnsportation oif detrita! materia!
"- - zasięg n6w poznańskich; 2 - kierunki przepływu mlo-plioceńsklch rzek; 3 - obszar sypanych delt; 4 - południowa granica zasięgU 1ł6w zielonych z otwornicami;
5 - południowa granica zasięgu poziomu ił6w płomienistych; 6 - południowa granica
zasięgu poZiomu ił6w zielonych z glaukonitem; 7 - p6łnocno-zachodnia granica za-
sięgu osad6w morskich g6rnego miocenu zapado1iska przedkal'packiego
1 - extent ot the Poznań clays; 2 - directions ot flow of Mio-Pl1ocene rivers; 3 - area ot delta formation; 4 - soutern boundary of green clays with foraminifers;
5 - soutern boundary ot mottled clay horizon; 6 - soutern boundary ot green clays with glauconite; 7 """" nOrth-western boundary ot marine deposlts of upper Miocene age in the Carpathian toredeep
Pozi.,omy morsk:ie w obrębie Seirid iłów poznańskich 949
ceńską i czwaa-torzędQwą oraz za-burzeniami! gLacitektoniomymi. Cechą charakterystyczną iłów płomienistych jest ich występowanie przewa:iJnie w centralnych pa mach basenu iłów p02JIlańskich~ 'W strefach ,pl'!zybrzeż ...
nych spotyika. się je rzadko. .
Na 'badanym terenie iły płomieniste są !bezwapienne. Spotytka się w nich nielkiedy koOnikrecje hematytowe, oolity hematytowe, ;r.zadziej buły sfero-
syderytowe~ Występieniom oolitów towarzyszy często nagromadzenie kry ...
ształówgjps1,l wyikształconych rueraz w formie pięlknyclh druz. stwier-
dziłem ,je rw okolicach Lubska, Jasienia i Mirostowic. Z lirteratury znane jest stanowU&o pięknie wyikształconych kryształów gipsów oz DoIlrzynia nad Wisłą opisane przez E. Gajdów,nę ~1952).
W str~owej lPB.l"tii! dł-ów płomienistych spotyika się miejscami ławice
iłów z lWidocmymi śladami wysychania osadu. Są to ~ękania i ślady łuszczenia sjJę cienkich,warstew'ek iłu. Obserwowałem je w cegielni
rw
LUlb ..sku, JasienilU, rw !Mirostowi~ach Ik. Żar i w Krańcu ik. Brzegu. W Lubsku
stwierdziłem poziom wysychania, iktóremu towarzyszy nagromadzenie na powierzchniach ławic kryształów gipsu. Rozmieszczenie i uł,ożenie ich w ile wSkazuje na powstanie synsedymentacyjne.
Ho~zestrzeni!ende iłów płomienistych przedstawioOne zostało lIla fig. 2.
Ze w.~lędu na Skalę mapy me ·zostały zaznaczone na ;niej małe wystą
pienia 'w obrębie starych dolin 1u1b obnmeń śród.górskich z okolic Żarowa, KostoOmłotów i imbramowic.
Z innych ,teren6wznane są liczne opisy oQmaiWianych tu dł6w pł·omie
nistychj znaleźć je niOOIla w cytowanej /poprzednio literarturze.
W stropie iłów płomienistych s1iwierdziłem na dbszarze przedsurdec ...
kim ,zazębiaJll.iie się iłów z serią 'białych żwirów i ,glin kaolinowych. Naj-
wcześnej rOZjpoozyna się ona w poblitu Ig6r oraz w partiaoh peryferycz- nych delt 1(8. Oyjor, 1916,4, 1'966a, 191616b). Podobnie przelbiegała sedymen- tacja w części środkowej i wscho.dniej !przedpola Sudetów między Legnicą
i Nysą. Z. H. Olewicz '(1'9'61) wSjpomina Q lPodo'bnyn: zjawiJSlru z okolic Ka- lisza, gdzie rwstrQPie ił6w JPS1;rych wyStępują !białe iły Ikaolinowe z lPyłem
krwarcowym.
Jak rwyini:ka z przedstawionego materiału, iły lPłomieniste nie !Występują
w jecmY'ln poziomie stratygraiicŻIlym iłów p02JIlańskich. Powstały one w 'wynilku zmiany warunków fizyikochemicmych w obr~bie !basenu. Prze-
ważało w tym czasie środowiSko utleniające, podczas gdy w czasie twoOtte- nia się ił6w ,zielonych !było OnoO redulkcyjne. 'W' iłach lPłomienistych nie
stwierdziłem występowania txlWIków [ub lPiasków .zailonych z glauikoni~
tem. JedYlIl:i!e w LU1bsiku dbserwowałem jpVzeławłcanie się zielonych zailo- nych piasków· ż glauikonitem, z ławicami iłóW płomieniStych, ,ze ślada.
mi /Wysychania oraz IkryszJtałami gipsu. Jestrto jednak tYIPowa strefa brze:iJna, gdzie zaznacza się oscylacyjne spłycanie i iPOgłębia'llie ZbioOrnika.
Dlatego też poziom iłów płomienistych rożpóCzyna się tu wcześniej wraz z piaskami g,lauikonitowymi.
Podsumowując przedstawiony wyżej materia~ mOŻlIla stwłerdzić, że
seria iłóW pomańslkich, tra~towana dotychczas jaJko osad jeziorny, ma o wiele 'bardziejzłOŻOIlą ,genezę. 'W zasadzie mogłem wydzielić trzy po-
ziomy r6żniące się wyikształceniem Htolo,gilc'znym i genezą. Zróżnicowanie
to szczeg6l,nie wyramie zaznacza się w centralnej części ,basenu. strefy peryferyczne cechuje Iba·rdziej zmienne wylks2itałcenie osadów i geneza.
950 stanisław Dyjor
Poziom dolny iłów szarych wykazuje cechy przejściowe odsedymen- tacji ba:gienno-je2liornej do seldymentacji mOl"Skiej poziomu środkowego.
W części zaclrodn.iej i !północnej poziom dolny iłów leży na serii mułków
i piJasków pylastych górnego miocenu. Poziomem granic,znym jest tu
;pOkład węgla ibrunatneg.o Hooł'yk Seria roullków i piasków !PY'la~ych
w 1P000ocno-zac!h.odnim i 'Zachodnim. odcin:lru iWyst~owania basenu ,iłów
poznańskich jest pochodzenia morskiego (H. Ahrens, D. Lotsch, 196'3;
S. Dyjor, 19J67~. Ku południowemu !Wschodowi - w ok.olicaclbW'l'ocławia
i Oławy - osady tej serii Btopniowo zanikają. W strefie tej'zan~ka też pokład węgla brunatnego Henryk, w jego miejsce pojawia się szereg cien-
kich soczew ,węgla Ibrunatnego lub iły zawęglone. Woikolilcac!h Nysy w spągu serii iłów zielonych Ibralk nawet iłów zawę,glonych, iły szare 'leżą
bezpośrednio na osadach morskich śrocNt:owego miocenu. Natomiast mię-:
dzy Wrocławem, Oławą i dalej po okolice GłogóWlka 'w ~u serii! iłów
zielonych występują cienkie pokłady węgli Ibrunatnych lub iłówzawę:glo
nych (fig. 1:); ich zasięg pdkrywa się ,z zasięgiem wyznaczonym p'l'zez R. Miclb.aela i(\1911O, str. 200). W strefie przylbrzeiIDej /basenu i~ówpoznań
skich węgle ,brunatne wystęjpują iW lokalnych zagłębieniach lub w starych dolinach rz€Cmych. lPrzy1kładów,teg.o dostarczają profile wierceń: Bodza- nów ik. Głuchołaz, Niwica k. Nysy, Sad1no ik. Z~~owic, Krzel!ków ik. Zię
bie, w okolicach Strzeli1lla, 'Mietkowa, Imlbranowic, Żarowa, Udanina';
Parzyc, Olszyny i ,w szeregu innych miejscowaści. W części południowO
-wschodniej seria iłów zielonych
z
pokładem węgla brunatnego iW Stpąguleży podobnie jak na zac!h..odziie na osadach morskich. Qpisano je 'Z, Wa-
wrzyńoowic ik. !Kujaw 1(1R. Michael, 1905, 1907, 191'0) i z okolic Nysy (J. Behr,L. Mii:hlen, 1002~.
Leżący wyżej poziom środlk:owy iłów zielonych z glaukOlJlitem iWska- zuje lIla inne wa.runiki powstawmnia. W tym czasie na dużych przestrze- niach następuje ujednoIJicenie :warunlków facjalnych, dzięki którym pow- staje stUlkil!kudziesięciometr.owej miążSZOści !kompleks iłów zielonych, lIlie- bieskich z przeławiceniami roulków i piasków z glaukoniltem, częściowo
z otwornicami. (Powstanie glaukonitu i obecnOść .otwornilc wskazuje na istnienie Zbiornika morSkiego. W większości dotychczasowych opracowań
przyjmowano, że hyło to wielkie śródlądowe jezioro. J,edyni!e nieliczni au- torzy, Illp. J. Łyczewska (1958, 1900), A. Kowalska iC1900), przyjmują, że
zbiornik jezi.orny mógł mieć .okresowe połączenie z morzem otwartym. Ich zdaniem połączenie takie miałOby przebiegać przez obszar północno-za
chodniej części 'basenu iłów poznańskiich .oraz przyległe tereny północnych
Niemiec. 'Dotychczas ,brak nowych danych świadczących .o istnieniu połą
czooia 2; morzem półinocnym. W literaturze przeważa jednak pogląd, że po-
łączenie takie Ibyłoby u.ltrudnione, gdyż zalew morza plioceńskiego siięgał na póhlocy tylko na obszar wyspy Sylt i w pdbliżu Hamlburga (O. Linstow, 1922; K. Huclke, 192,8; F. BeI\ger, '1'941; H. L. Heck, 1914!2'). :p.ozostałyob
szar Niemiec !północnych był lądem. Natomiast szereg danych wskazuje,
że trans,gresja morza iłów zielonych mogła ,wyjść z zapadliska prz,edkar- pac!kiego. W Ibu!hł.owie Karpaty :zostają !Wydźwignięte en bloc. Na, tere- nach !przyległych 'tw.orzą Się 'zagłębi~nia, w lMórychirwa sedymentacja
iłów kralkowieokich. '
lPodoibna syłtuacjageológ,iczna istniała prawdopodobnie na oocidru ;pół
noono-zachodnim zapadliska!pl'zedJka,rpackiego w okolicach Wawrzy(lco-
Poziomy morskie W obrębie .serii. iłów poznańSlk·ich
I~""""' ....
J ...
J I
/ '
(
\
) ---:_-... I' '-'
--'- 1 --:-~4
~2 <O 5
~3 · g O
~- -107
.' O 20 40 60km , l , ,
F.ig. 3. Występowanie mikro- ~ makrofmmy or.az ~aukonUu w obrębie . poziomu morskiego seru iłówpomańSlki'Ch
Occur.rence si'tes ·of microfauna, maorofauna and glauconIte in the' marine hor.iwn 'of the PozlJ.!a·ń clay 'series· .
l - kierunki transportu materiału detrytycznego' W 'czasie trwania se- dymentacji serU iłów .poznańBldch ~ południowo-zachodniej częŚCl
basenu: 2 - zasięg iłów poznańskich wyznaczony przez autora: 3 - za-
sięg iłów poznańSkich wyznaczony na podstawie pracy R. Michaela 01910) i badań własnych: 4 - zasięg iłów poznańskich wYznaczony na podstaw1e pracy B. Arenia (1957): 6 - miejsca stwierdzonego wYstępowania mikro- i makrofauny w iłach poznańskich: I - WyszogrM, II - Włocławek, lU - Płock, IV ~ okolice Korfantowa, V - okolice Opola, VI - Borek
strze1iński, VII - Oława, VIII - Wrocław, IX - Marianów k. Srody
SląskieJ, X - Wołów, XI - Legnica, XII Lubin, XIII - WrostQwice k. Zar, XIV ~. T8I\pnO, :&":V - KOiIlIll1; 6 - miejsca występowania glauko-.
nitu w iłach poznańSkich: 7 -nazwy miejscowości (1-23) odpowiadające
numerom profill podano na fig.' l
l - di.rections of transportatlon of .detrltal material during the sedl- mentaUon Qf the Poznań clay series in the sOl,\thoJWestern part of the basln: 2 - ex,tent of the Poznań clays determined by the present author: 3 - extent of the Poznań clays determined on the basis of the work by. R. Michael (1910) and of own research works: 4 - extent of the Poznań clays det>erm1ned on the basiS of the work by B. Areń (l957);
5 - occurrence sites of ascertained mlcrofauna and macrotauna in the pożnań.clays: iI - Wyszogr6d, II - Włocławek, III - Płock, IV - vici-
nity ot Korfant6w, y ~ viclnity of Opole, ViI - Borek Strzel1ński,
VII - Oława, VIll ....:. Wrocław, De - Mardan6w near Sroda Sląska,
X - WOł6w, XI - Legn1clI,XII - Lubin, XUI - Mtrostowice nellr Zary, XIV - T·arpno, XV - Konin: li ...;. occurrence sites of glauoonite in the
Poznań clays, 7 - names··of 10callt1es (1-23) correspondlng to the numbers of the sections are given in Fig. 1 .
951
wic Ik. Głogówlka i Nysy. W Wawrzyńcowicach sedymentacja morska trwa po górny rt:orton, brak tu osadów Ibuhlowu I(IK 'Kowalewsld, 1958). Wyżej leżąca seria osadów zaliczona została do węglonośnej formacji subsudec- kiej '(R. Michael, 1905). Na górnotortońskibh osadaclh morskich ,zapadliska przedkal'lPadkiego leży .około 100 fil miąższości seria. zielonyCh i Illiebies'"
kich ił6wz przeławiceniami mułlków i piasków z glaukonitem i! mi ..
952 stanisław 'Dyjor
krofauną. Ze w~lędu na podoDn-e w~ształcenie Htologiczne serię ·tę ·zali-
czyłem do iłów poznańskich. Pod,o:bnie~ształcone <>Sady występują
dalej iku wschodowi w akolicach :Wrocławia i Oławy, lIla co zwraca uwagę
R. MiChael ~1905, 19m). W Wlierceniacih wy{konanycll w Borlru Strzeliń
skilm, Cła-wie, ,okoolicach 'Wrocławia, Wołowa i Góry ŚląSkiej w iłach ,me- 'lanych stwieroziłem wyst~owanie poziomów z Iglaukon'item i mikrofau-
ną, których wylks2rtałC€lnie ,jeSt podobne jalk na ,pozostałym obszarze Niżu
Polsk,iego. Uboga mmr'afauna mana jest z inIllych terenów występowa
nia iłów pomańak.ich,. np. w ·dkolicach \Płocka, 'Wyszogrodu, Włocławtka
i! Konina. WSkazywałoby to lIla istn'ienie podobnych war,uników panu,ją
cych lIla ,znacmym Obszarze ich rozprzestr.zenienia n-a Niżu PolSkdm (fig. 3).
·Wskutek wYiPiętrzających ruchów zapadliSka lPr.zedikarpaclkiego istnie-
jący -tam basen morski 'zanika. Nagromadzone wody przelewają Się !Da
obszar środkowQpOISkiego .obniżenia, gd2Jie formował się basen iłów poz-
nańskich. Transgresja nie Obejmuje równocześnie całego .ohszaru basenu
iłów [pOmańskicih. Najwcześniej zamacza się -ona w bezpośrednim są
Siedztwie zapad!J.iska na odcm!! 1P6łlnocno-zachoclnim d przypuszczalnie dochodzi w 'Okolice Wrocławia i Lubina. IStwierdwno tu, że występujące wl>1Pągll serii iłów poznańSkich węgle Ibrunatne lub my zawęglone są naj-
starsze, wieku g,ómomioceńskiego I(R. Michael, 1'9105, 1910; M. Różycki,
1'961; oM.Z'iembińSka, 1964). Natomiast w partiach ,peryferycmych basenu
iły węgliste i węgle brunatne są młodsze - mio-plioceńskie (iA. Jentsch, 19110; G. Be~, 19316; Raniecka-4301brawSka, 1954, 1'9519; '8. Dyjor, 10016a, 1966b). Istniałoby więc ,tu zjawiSko diachronizmu w powstawamu osadów
należących do spągowej cz~ci basenu iłów pomańskich. J'oddbn1.e roz-
przestrzeniała się IPrawd~dbnie transgresja morska ~owodowana wy-
piętrzaniem się zapadliska przedJkarpacki€go. Transgresja miała więc miej- sce IW jprzediplioceńs1ciej częśCi serii iław: iPoznańsikilch. Wiek ich okre-
ślono na podstawie oznaczeń sporowo,pyłkowych pokładu węgla brunat- nego Henryk, iWy'stępującego w spągu ,tej serii. Powstały 11b:i.om:ik mor- Ski stopniowo się wysładzał i ibyłzasYiPywany przez uchodzące do niego rzeki!. Obszar jego Ikurczył się i spłycał. Powstały w tym czasie iły pło
mieniSte,lktóre zaczynały osadzać się na peryferii Ibasenu IUlb 'w ldkallllych
płyciznach, przemileszczając się st-opniowo ku centI1um. iW dolnym plioce- nie Sudety uległy wypiętrzeniu. Na ich przedpolu !basen iłów poznańskich zaniknął, prawdopodobnie na początilru piętra broosumrnien. Jego zasy- pywanie zakończyła seria gónapliooeńSkich białych żwirów i glin kaolino- wych ('8. iDy jor, 1966b). Tworzy Dna u podnóża wypiętrzających się Su- detów pokrywę piedmorrtowązłożDną z szeregu nakładających się 'sto:lJków
napływowych, sypanych przez .górnoplioceńSkie rzeki.
Pracę niniejszą wykonano w Katedrze Jieologii -Fj'zycznej Uniwersy- tetu Wrocławskd:egD. Przedstawion-e wynliJki -zostały przedySkutowane z prof. drem J. Otbercem, za co -Składam Mu serdeczne podziękowania.
Dziękuję również koledze A. Grod1ZJicikiemu za wytkonanie sprawdr;ają
cych oznaczeń wydzielon~ch przeze mnie glaukonitów.
Katedra GeologU Fizycznej Uniwersytetu WrocłaWSkiego Wroćław, Ul. CybulSkiego 30
Nadesłano dnia 2 czerwca 196'1 r.
