T o m (V o lu m e) X X X V — 1965 Z e sz y t (F a s c ic u le ) 2 K r a k ó w 19Ö5
JERZY LEFELD
SZCZELINY I OBRYWY GRAWITACYJNE NA GRZBIECIE MIĘDZY DOLINKAMI SPIS-MICHAŁOWĄ A ROZPADLINĄ
W MASYWIE SZEROKIEJ JAWORZYŃSKIEJ (TATRY WSCHODNIE)
Fissures and gravitational slides on the range between the Spis-M ichalowa and Rozpadlina V alleys
in the Szeroka Jaw orzyńska Massiv (Eastern Tatra Mts.)
(PI. I X — X and 2 Figs.)
S t r e s z c z e n i e . Na grzbiecie rozdzielającym d olin k i S p is-M ich ałow ą i R oz
p ad lin ę w m asyw ie Szerokiej Jaw or zyńsikieij zaobserw ow ane zostały obryw y g ra w i
tacyjn e i rozdziaw ione szczeliny. P ow stanie tych ob ryw ów opadających ku d olin ie B iałej Wody oraz szczelin w iązan e jest z ustąpieniem lodow ca d o lin y B iałej Wody.
D olinki R ozpadlina i Spis -M ichałow a, ro zcin ające zachodnie zbocza m a sy w u Szerokiej Jaw o rzy ń sk iej przedzielone są w ap ien n y m grzbietem , w y ra ź n ie zarysow anym w m ario lo g ii otoczenia d o lin y B iałej W ody. Bliższa
analiza budow y teg o g rzb ietu w ykazuje, że m am y tu do czynienia z całym szeregiem bloków o su n ięty ch k u dolinie Białej Wody.
B udow a geologiczna tego grzlbietu je s t n astęp u jąca. Z n a jd u je się o n w obrębie sy n k lin ain eg o sk rę tu Białej W ody (Z. K o t a ń s k i , 1961), k tó reg o jąd ro tw o rzą margfle a lb u w ierchow ego, podścielające o p isan y w a
p ie n n y g rzb iet (fig. 1). P onad m arglam i leżą (w odw róconym położeniu) m asy w ap ien n e urgomu i m aikno-neokom u, k tó re tw o rzą t u w łaściw y g rzbiet, rozdzielający dw ie w yżej w sp o m n ian e dolinki. W w yższej p a rtii grzbietu, .ponad tu rn ia m i zbudow anym i z w ap ien i u rg o n u i m alm o-neoko- m u, w y stę p u ją w a rstw y m yoforiow e górnego kam pilu, tw orzącego o d ręb n ą łuiskę.
N ajniżej położony, o su n ięty blok zn ajd u je się nieco p onad ścieżką m y śliw ską, prow adzącą do d o linki Spis-M ichałow ej i tra w e rsu ją c ą połogie zbocze zlbudowane z m arg li allbu. P ozornie w y d aje się, że is tn ie je tu n o r
m aln y k o n ta k t w ap ien i iglaukonitow ych środkow ego ailibu (zrośniętydh z w ap ien iam i urgonu) z m arglam i górnego albu. W ystarczy je d n a k p rz y j
rzeć się ow em u blokow i z góry, a b y się .przekonać, że m am y tu do czynienia z o su n ięty m blokiem . P onad n im istn ie je ziejąca szczelina, a cały u rg o ń sk i blok w ap ien n y obniżony je s t w sto su n k u ' do w yższej, w iszącej p a rtii g rzb ietu o około 20 m etrów . W dolnej panfcil tego osuniętego -błotku u rg o ń - skiego, w w ap ien iach glau k o n ito w y ch środkow ego alb u w y stę p u je p ię k n a
i bogata fauna, O d k ry ta i o pisana przez E. P a s s e n d o r f e r a (1930).
Z nacznie poniżej tego bloku, n a zboczu z z m arg li górnego alb u
(TabL IX — X i 2 fig.)
5 »
— 174 —
z n a jd u je się jeszcze je d e n m ały, około 5— 7 m etró w w ysokości blolk w a
pienny. N ajpraw dopodobniej je s t on pozostałością jakiegoś niższego osu
niętego bloku.
Sam grzibiet, ro zdzielający dolinki R ozpadlinę i Spis-M ichałow ą, p o w y żej osuniętego bloku urgońiskiego w y k azu je ty lk o nieznaczne p rzesunięcia poszczególnych bloków w zględem siefbie. A m p litu d a z rz u tu ty c h bloków m aleje k u górze, najpraw d o p o d o b n iej n a skuitek tego, że k o le jn e bloki opie
ra ły się n a niżej osuniętych. Je d y n ie środkow a p a rtia grzb ietu , .bezpośre
d nio p o n iżej od w ysu n ięteg o n ajd alej k u zachodowi p ła ta n a su n ięteg o k a m - piiu, je st obniżona dość w yraźnie, m ianow icie około 1.5 m etrów , choć je s t to tam tru d n e do u stalenia. Pow yżej tego bloku g rz b ie t te n p rzecin ają p ę k nięcia w y raźn ie w idoczne spod Upłazków, z przeciw nego (południowego) zibocza dolinki S pis-M ichałow ej. P rzesu n ięcia bloków w ap ien n y ch w zdłuż ty c h pęknięć b y ły m inim alne. B ezpośrednia o bserw acja n ajw y ższej szcze
liny, p rzecinającej w a rstw y kampdlu w ykazuje, że je s t ona rozdziaw iona n a około 1,50 m. W dole w głęlbi je st ona zasypana rum oszem , n a k tó ry m stale leży śnieg. Na g rzbiecie rozdziaw ienie tej szczeliny zan ik a zupełnie.
W idoczny je s t ta m w y raźn y stopień, w y g ląd ający tak, ja k w spółczesne pęknięcia p o trzęsien iach ziem i (taibl. IX). P ęk n ięcia te m a ją k ie ru n k i SSW -NNE lub też zlbliżają się do k ie ru n k u N-S, są w ięc n iem al p ro sto p ad łe do grzbietu. R ozdziaw ienie in n y ch szczelin n ie je s t ta k w yraźne.
Fig. 1. Przekrój tektoniczny przez skręt syn k lin a ln y Białej W ody w rejon ie grzbietu rozdzielającego d olin k i R ozpadlinę i S p is-M ich ałow ą. Wg m apy D. A n d r u s o v a (1950) i częściow o w g Z. K o t a ń s k i e g o (1991). 1 — w a p ien ie urgonu i m alm o- -neokom u w ierchow ego; 2 — m argle albu górnego; T ^— górny toampil n a su n ięty
na dolną kredę
Fig. 1. G eological .section through th e syn clin al tw ist o f th e B iała W oda in the area of th e ridge d ivid in g th e R ozpadlina and S p is-M ich ałow a side--valleys. A fter D. A n d r u s o v ’s m ap (1950) and p artly after Z. K o t a ń s k d (1901). 1 — lim eston es of the H igh-tatric Urgondan and M alm o-Neooom ian ; 2 — Upper A lbian m arls;
T | —* Upper C am pilian thrust over th e L ow er Cretaceous
W ydaje się oczyw iste, że n a p o w stan ie w yżej o p isanych szczelin i o b ry w ów złożyły się p rzed e w szystkim d w a czynniki:
1) zachw ianie rów now agi zbociza, uprzednio podciętego i częściowo p od
p a rte g o przez lodowiec, a n a stę p n ie osuniętego p o u stąp ien iu lo
dow ca;
2) budow a geologiczna, stan o w iąca predyspozycję do p o w stan ia tego ty p u zjaw iska.
O bserw ując m orfologię d o lin y Białej W ody, a p rzed e w szystkim strom e, w y raźn ie przez lodow iec p odcięte w schodnie ściany M łynarza, n ie m ożna m ieć w ątpliw ości co do jej glacjaln ej genezy. Je d n a k w schodnie je j zibocza, zw łaszcza w rejo n ie d olinek Spis-M ichałow ej i Rozipadiliny n ie m a ją ch a
ra k te ru d o lin y polodow cow ej. Są to zbocza dość połogie w niżsizych p a r tia c h n a sk u te k tego, że w .podłożu z n a jd u ją się tu m ało o d p o rn e m argle alb u w ierchow ego. D opiero w w yższych, w ap ien n y ch p a rtia c h ścian y sta ją się stromsize. J e s t zatem oczyw iste, że n astąp iło tu przem odelow anie zibocza po u stąp ien iu lodowca, gdyż w p rzeciw nym razie zlbocze Szerokiej Jaw o
rzyńskiej m iałoby k sz ta łt analogiczny do tego, jak i o b serw u jem y w w yż
szych, g ran ito w y ch p a rtia c h d o lin y B iałej Wody.
K olejność zjaw isk była tu praw dopodobnie n astęp u jąca. W p lejstocenie lodow ce w y tw o rzy ły ty p o w ą U- k s z t a łt n ą dolinę. P o u stą p ie n iu lodowców, w e w czesnym holocenie m ało o d p o rn e m arg le albu, stanow iące tu ją d ro s k rę tu sy n k lin aln eg o B iałej W ody, poczęły spełzyw ać w dół.
W te n sposób u su w an e było stopniow o podłoże m as w apiennych, tw o rzący ch w łaściw y s k rę t Białej W ody n a w schodnim zboczu doliny. Grzibiet ro zdzielający dolinki R ozpadlinę od Spis-M ich ało w e j począł dzielić się n a bloki w zdłuż istn iejący ch już uprzednio spękań, m niej w ięcej rów noległych do przebiegu d o liny B iałej Wody.
- 1800
- 1600 --1400
-1 2 0 0
-1 8 0 0
- 1600 - 1400
-1 2 0 0
Fig. 2. a) Obecny zarys m orfologii grzbietu rozdzielającego d olin k i R ozpadlinę i S pis- -M ichałów ą. K ierunek zrzutów jest p rzedstaw iony na przykładzie przesuniętej
w a rstw y
b) Praw dopodobny zarys m orfologii grzbietu w czasie istn ien ia lodow ca Fig. 2. a) Contem porary m orphology o f th e ridge d ivid in g the R ozpadlina and S p is-
-M ichałow a sid e valleyis. The direction o f slid in g is show n by an in d ex layer b) Probable m orphology o f th e ridge during the G lacial Period
Bliższego zw iązku z p ie rw o tn ą te k to n ik ą d ep resji Szerokiej Jaw o rzy ń skiej doszukiw ać się tu n ie m ożna, gdyż w ta k im p rzy p ad k u o b ry w y te m u siały b y oipadać w o d w ro tn y m (kierunku, to je s t zgodnie ze skłonem d e
p resji, a tego w te re n ie się n ie obserw uje. Szczeliny, k tó re stw o rzy ły p re dyspozycję do p o w stan ia ty ch óbryw ów , p o w stały p raw dopodobnie w zw ią-
— 176 —
zku z fleksurą, k tó ra w y tw o rzy ła się w re jo n ie d o lin y B iałej W ody, z kitórą
z. kolei związania je s t dyslokacja Białki.
Być może p e w n ą ro lę odegrała tiu zm iana n aprężeń, a zw łaszcza ich ziluźnienie sipowodowane głębokim i zm ianam i m orfologii T a tr w p le jsto cenie. Na tę przyczynę przesu n ięć w jask in iach ta trz a ń sk ic h w skazują Z. K o t a ń s k i (1959) o raz Z. W ó j c i k i S. Z w o l i ń s k i (1959).
W pływ zluźnień tek to n iczn y ch n a rozw ój m orfologii dolin m oże być n iejed n o k ro tn ie bardzo znaczny. W ynika to n a p rzy k ład z dyskusji, jak a się w yw iązała sw ego czasu w e F ra n c ji n a te m a t p o w stania subsekwenfcnego odcinka doliny Izery n a północ od G renoble ( B l a c h ę , 1960; M a s s e - p o r t , 1955; D e b e l m a s , 1960; V e y r e t , 1955, 1960). D olina ta w y tw orzyła się w s tre fie spękań, p o w stałych n a sk u te k o suw ania się m as w a
p ien n y ch mezozoicznej p o k ry w y m asy w u k rystalicznego B elledonne, z k tó ry c h pow stało n astęp n ie pasm o subalpejskie. N astępow ało tu stopniow e rozszerzanie się szczelin w y k o rzy sty w an y ch n a stę p n ie p rzez sp ły w ające w ody Izery. Do pow stania zatem ta k szerokiej doliny n ie je s t tu konieczne przyjm ow anie, ja k to kiedyś czyniono, usunięcia w ielk ich m as w ap ien i p rzez erozję. R ozszerzenie d o lin y Izery zostało spow odow ane rozdziaw ia
niem się sy stem u szczelin, pom iędzy blokam i o suw ającym i się ze zlboczy m asyw u Belledionne.
Z jaw iska ty p u rozdziaw ionych szczelin obserw ow ane b y ły w T a tra c h Zachodnich przez A. J a h n a (1964), k tó ry rów nież p rz y p isu je im g ra w i
tacy jn ą genezę.
W p rz y p a d k u obryw ów i szczelin n a Szerokiej Jaw o rzy ń sk iej m ożna w yrazić przypłaszczenie, że zsuw anie się g raw itacy jn e bloków w ap ien n y ch oraz po w staw an ie rozdziaw ionych szczelin pom iędzy n im i n astąp iło n a sk u tek usunięcia istniejącej uprzed n io p o d p o ry w postaci lodow ca d o lin y Białej Wody.
M em u p rzyjacielow i doc. drow i Z. K o p a ń s k i e m u d zięk u ję s e r
decznie za uw agi dotyczące om ów ionego tu zagadnienia o raz w skazanie m i n ie k tó ry c h pozycji z lite ra tu ry .
. Pr acown ia S t r at yg r af ii
Z a kł a d u N a u k Geologi cznych P A N W arszawa, lisitopad 1964
WYKAZ LITERATURY REFERENCES
A n d r u s o v D. (1950), G eologickä stavba m a siv u Siro-kej (Structure tecton iq u e du m assif de La Siroka). Geol. Shorn. R. 1, No. 1, B ratislava 1950.
B l a c h e J. (1960), A proipos de ^inversion du relief en Chartreuse'. Re-v. Geograph, alp. 48, faisc. 4, 1960.
D e b e l m a s J. (I960), R eflexion s isur la genese du relief subalpin. Rev. Geograph, alp. 48, 1960.
J a h n A. (1964), Slope m orphological featu res resulting from gravitation. Z. Geo- morpTiol.-Suppl. Bd. 5, p. 59— 72. Fortschritte der Internationalen H an gif o rs chung.
K o t a ń s k i Z. (1959), N ow e badania nad tektoniką serii w ierchow ej (C ontribu
tion s to the Tectonics o f th e H igh-T atric Series). Biul. Inst. Geol. nr 149, 5, p. 159—'181, W anszawa 1959.
K o t a ń s k i Z. (1901), Tekitogeneiza i rekonstrukcja paleogeogriafii .pasma w ier
chow ego w Tatrach (T ectogenese et reconstitution d e la p aleogeographie d e la zone h au t-tatriq u e dans les Tatras). A c t a geol. pol., 1:1, fase. 2—3, 1961.
M a s s e p o r t J. (1955), L e sillo n alplin, D epression ou dechirure sitru cturale? Rev.
Geograph, alp., 43, fase. 4, 1955.
P a s s e n d o r f e r E. (1930), Studium stratygraficzne i p aleon tologiczn e nad kredą serii w ierchow ej w Tatrach (Etude stratigraphique et paleointologique du Cretace d e la serie hauttatrique darns les Tatras). Pr. Państ. Inst. Geol. (T r a v . Serv.
Geol. Pol.). 2, z. 4.
V e y r e t P. (1955), L e reseau hydrographique de la C hartreuse et du Vercors (Prealpes d u Nord) ä la lum iere d es (idees tecton iq u es n o u velles. Rev. Geograph, alp. 43, fase. 4, 1955.
V e y r e t P. (I960), L e problem e de I’inversion du relief en Charitreuse. Rev. Geograph, alp. 48, fase. 2, 19ÖÜ.
V e y r e t P. (1900), L ’in version d u r e lie f en C hartreuse: precisions et com plem ents.
Rev. Geograph, alp. 48, I960.
W ó j c i k Z. i Z w o l i ń s k i S. (1959), M łode przesunięcia tektoniczne w ja sk i
niach tatrzańskich (Young tecton ic d isp lacem ents im ithe Tatra caves) A c t a geol. pol., 9, fase. 2, 1959.
SUM M ARY
G aping fissures an d g ra v ita tio n a l rodk-slides, descending to w a rd th e B iała W oda Valley, w e re observed w ith in th e ra n g e b etw e e n th e Rozpaidli- na and Spis-M ichałow a side valleys in th e Szeroika Jaw o rzy ń sk a M assiv in th e T a tra M ountain (figs. 1 an d 2, plattes IX an d X):
T he o rig in of th e se slope featu res is d u e to collapse of th e rid g e a fte r d isap p earin g of th e B iała W oda glacier. This took p lace m o st probalbly in e a rly Holocene.
Strat i gra ph ic La b or a to r y
I nst i tu t of the Geological Science v
of the Polish A c a d e m y of Sciences Wa rs a w, N o v e m b r e 1964.
— 178 —
O BJA ŚN IEN IA TABLIC EX PL A N A TIO N OF PLA TES
T ablica — P late IX
W idok górnej partii grzbietu rozdzielającego d olin k i R ozpadlinę i S pis-M ichałow ą.
Zdjęcie w y k o n a n e k u północy. Strzałki w sk azu ją rozd ziaw ion e szczelin y
V iew o f th e upper part o f the ridge d ivid in g the R ozpadlina and S pis-M iehałow a side valleys. P ictu re taken toward th e north. A rrow s poiint to gaping fissu res
Tablica — P late X
R ozdziaw ione szczeliny, przecin ające w ap ien ie m alm u i neokom u w ierchow ego na grzbiecie pom iędzy dolinkam i Rozipadliną i Spis -M i chało w ą
G aping fissu res cutting the M alm and Neocomiian H igh-tatric lim estones on the ridge d ivid in g th e R ozpadlina and Spis -M i chałow a slide v a lley s
J. Lefeld
Rocznik Pol. Tow. Geol., t. X X X V , z. 2 Tabl.
J. Lejeld
