Tom (Volume) XX X V II — 1967 Z eszyt (Fascicule) 2 K raków 1957
H E N R Y K M A R U SZ C Z A K
KIERUNKI WIATRÓW W OKRESIE AKUMULACJI LESSU MŁODSZEGO WE WSCHODNIEJ CZĘŚCI EUROPY
ŚRODKOWEJ
(2 f ig .)
W ind directions during the accumulation of the younger loess in East-Central Europę
(2 Figs.)
T r e ś ć . A u t o r p r z e d sta w ia prób ę r e k o n str u k cji w a r u n k ó w d y n a m icz n y c h a k u m u la c ji eoliczn ej p y łu le s s o w e g o w o sta tn im gla cja le. O parł ją w szczeg ó ln o ści na a n a liz ie ro zm ieszczen ia lessu , m ią ższo ści i u z ia rn ie n ia p o k r y w tego u tw o r u w p o w ią z a n iu z rzeźbą ter e n u i ch arak terem źródła p y łu . U z y s k a n e w y n ik i w sk a z u ją , że w p ó łn o cn ej części o m a w ia n e g o obszaru (Polska, C zech o słow acja , W ęgry północne), p r z e w a ż a ły w ia tr y w sc h o d n ie , gd y o b ecn ie p r z e w a ż a ją w ia tr y zachodnie. C y rk u lacja a tm o sfer y c z n a w ty m obszarze b y ła w ię c w ó w c z a s w zasięg u o d d z ia ły w a n ia w y ż ó w b a r y c z n y c h zw ią z a n y c h z lą d o lo d em p ó łn ocn oeu rop ejsk im . N a p o z o sta ły m obszarze u k ła d w ia tr ó w b y ł pod ob n y ja k i obecnie.
W d y sk u sji n a tem a t le s s u o statn io p rzew a ża ją a r g u m en ty św ia d c z ą c e o eo liczn ej jeg o g en ezie. N ie m a w ię c p otrzeb y u zasadniać, że a n a liz y tego u tw o r u d a ją p o d s ta w ę do rozw ażań nad k ie ru n k iem w ia tr ó w w o k r e sie a k u m u la cji p y łu . W n in ie j s z y c h ro zw a żan iach na te n te m a t autor og ra n iczy ł się do p r z e d sta w ie n ia n ie k tó r y c h p o d sta w o w y c h fa k tó w , z n a n y ch m u z lite r a tu r y i b ad ań w ła s n y c h n a te r e n ie P o lsk i, C zech o sło w a cji, W ęgier, R u m u n ii i B u łg a rii. I n n e f a k ty z o sta ły p r z y ję te jako p r z e sła n k i w y j ś c io w e b e z ich o m a w ia n ia . W ie lu a u to ró w p o stę p u je po d ob n ie, z ty m że często n ie w y lic z a ją on i ta k ic h p rzesłan ek . D la u n ik n ię c ia n iep o ro zu m ień p o żą d an e je s t jed n a k ic h o k reślen ie. F o r m u łu ję je zresztą p o d o b n ie ja k w p r a c y d otyczącej dorzecza W isły (H. M a r u s z c z a k , 1963): A — L ess w zasa d n iczej m a s ie jest u tw o rem , k tó ry a k u m u lo w a n y b y ł p rzez w ia tr lub p o d leg a ł tra n sp o rto w i eo liczn em u b ezp o śred n io przed depozycją, w m ie jsc u d zisiejszego w y s tę p o w a n ia , p rzez in n e s iły (np. działające n a stok ach ). B — P o k r y w y le s s o w e o m a w ia n e j części Europy, zb u d o w a n e są g łó w n ie z p y łu osadzonego w o sta tn im g la c ja le („less m ło d sz y ”). S tarsze le s s y z reg u ły są u k r y te pod n im i w y s tę p u ją w m n ie jsze j m a sie. C — P r o c esy erozji, k tó re r o z w in ę ły się po za k o ń czen iu a k u m u la c ji lessu , n ie z m ie n iły p o w ażn iej z a się g u p o szczeg ó ln y ch p o k r y w teg o utw oru. W n io sek ta k i w y n ik a m . in . z badań g e o m o r fo lo g ic zn y ch obszarów le s s o w y c h (H. M a r u s z c z a k , 1965). D — P ie r w o tn e w ła ś c iw o ś c i fiz y c z n o -c h e m ic z n e lessu , z w y ją tk ie m h o r y z o n tó w z m ie n io n y c h p rzez p r o c e sy g leb otw órcze, u le g ły p o w a żn ie jsz y m zm ian om d ia g e n e ty c z n y m ty lk o w o gra
n ic zo n y ch m ie jsc a c h w zm o żo n ej in filtr a c ji w o d y .
O parcie s ię n a w y m ie n io n y c h p rz e sła n k a c h u p o w a ż n ia do w y c ią g a n ia w n io sk ó w , w in te r e su ją c y m n as zakresie, n ie ty lk o z a n a lizy tw o r z y w a , ale ta k ż e i z a n a lizy rozp rzestrzen ien ia oraz m ią ższo ści p o k r y w lesso w y c h .
— 178 —
ZALEŻNO ŚĆ R O ZM IESZCZEN IA L E S S U OD R Z E Ź B Y TER E N U
Podstawą analizy rozmieszczenia lessu w Europie była od 1932 r. mapa R. G r a h m a n n a (1932). Obecnie jest ona częściowo zdezaktualizowana.
Dlatego też celowe okazało się zestaw ienie — dla części Europy objętej rozważaniami — nowej mapy w oparciu o aktualne dane (fig. 1). Z m apy tej wynika, że na interesującym nas obszarze lessy w ystępują w piętrze hipsom etrycznym od 0 do około 500 m npm. W obrębie tego piętra roz
m ieszczone są one jednak bardzo nierównomiernie. Często spotykam y je w postaci małych, w yraźnie izolowanych płatów związanych z różnymi elem entam i rzeźby. Tuż obok m am y identyczne elem enty, ale bez pokryw y lessowej. Można więc sądzić, że główna masa pyłu lessow ego transporto
wana była w przyziem nych warstwach atm osfery i na niew ielką odległość.
Fig. 1. R o zm ieszczen ie le s s ó w w e w sc h o d n ie j części E uropy środ k ow ej. O pracow ał H. M a r u s z c z a k na p o d sta w ie m ap op u b lik o w a n y ch p rzez E. R i i h l e g o i M. S o k o ł o w s k ą (1955), D. J a r a n o w a (1956), P. K. Z a m o r i j a i G. M. M o - ł a w k ę (1956), G. R a i 1 e a n u et al. (1959). J. S e k y r ę (1960) i M. P e c s i e g o (1962). K ie r u n k i w ia tr ó w p rzew a ża ją cy ch , z rek o n stru o w a n e dla g łó w n e j fa z y a k u m u la cji le s s u w o k resie o statn iego zlo d ow a cen ia, oznaczone sc h e m a ty c z n ie strza łk ą p od w ójn ą. K ieru n k i w ia tr ó w p rzew a ża jących o b ecn ie oznaczone strzałk ą p o jed y n czą Fig. 1. D istrib u tion of lo ess in E a st-C e n tr a l Europe. E laborated b y th e author on th e basis of m aps p u b lish ed by E. R u h 1 e and M. S o k o ł o w s k a (1955), D. J a r a n o f f (1956), P. K. Z a m o r i j and G. M. M o 1 a w k o (1956), G. R a i 1 e a n u et al. (1959).
J. S e k y r a (I960) and M. P e c s i (L962). P r e v a ilin g w in d direction s recon stru cted for th e m a in p h a se o f lo ess accu m u la tio n during th e la st g la cia tio n are m ark ed sc h e m a tic a lly by a double arrow. Recen't w in d d irection s m ark ed by a sin g le arrow
Przy dominacji transportu na dużej wysokości, a w ięc i na dużą odległość, less byłby rozmieszczony bardziej równomiernie. Teza ta została omówiona obszerniej, z powołaniem się na odpowiednią literaturę, w kilku opraco
waniach autorów polskich (A. M a l i c k i , 1950, A. J a h n, 1956, H. M a- r u s z c z a k , 1963 i 1964). Potwierdzają ją m. in. w yniki analiz m inera
logicznych i granulom etrycznych lessów, wykonywanych w innych regio
nach omawianej części Europy (D. J a r a n o w, 1956, M. M i n k o w, 1960, B . . M o l n a r , 1961). W ydaje się, że obecnie tezę tę można by było zaliczyć do grupy przesłanek w yjściow ych dla rozważań naszego typu. W ielu auto
rów nie podziela jednak takiego poglądu, dlatego też w ym agałby on gruntowniejszego, ale odrębnego uzasadnienia.
Jeśli w ięc przeważająca część pyłu lessow ego podlegała transportowi w dolnych warstwach atmosfery, to pow inien istnieć pewien związek obszarów akum ulacji z rzeźbą. Przyziem ne prądy atm osferyczne zależne są bowiem w poważnym stopniu od ukształtowania terenu. Czy istnieje taki związek w naszym przypadku?
W rozmieszczeniu lessu w omawianej części Europy zaznaczają się pewne prawidłowości, różne dla regionów północnych i południowj^ch.
Tak więc na północy — w Polsce, przeważającej części Czechosłowacji oraz w zachodniej Ukrainie — lessy są związane w yraźnie z dobrze urzeź
bionym i wyżynam i. Rzadko i w małej masie spotykam y je na słabo rozciętych równinach. Szczególnie w yraźnie prawidłowość taka zaznacza się w dorzeczu W isły, gdzie „bezlessowe”, płaskie dno K otliny Sando
mierskiej otoczone jest ze wszystkich stron „lessow ym i” wyżynam i (H. M a r u s z c z a k , 1963). Na południu zaś, w basenie dolnego Dunaju — w Rumunii i Bułgarii — less pokrywa wprawdzie także obszary w yżynne (Bułgaria północna), ale przede wszystkim jednak związany jest z płaską Niziną Rumuńską. W basenie środkowego Dunaju mamy natom iast sytua- ację niejako pośrednią. Less wprawdzie pokrywa głównie obszary w y żynne, ale często w ystępuje także na W ielkiej Nizinie W ęgierskiej (fig. 1).
Podkreślone cechy rozmieszczenia lessu można powiązać z dynamiką atm osfery okresu akum ulacji tego utworu. W strefie klim atycznej obej
mującej północne regiony omawianej części Europy w iatry transportujące pył lessow y b yły szybsze niż w strefie obejmującej regiony południowe.
Takie zróżnicowanie szybkości wiatrów w tych obszarach obserwujem y zresztą i obecnie. Można w ięc przypuszczać, że na północy akumulacja lessu odbywała się na większą skalę tylko tam, gdzie przeszkody orogra
ficzne powodowały lokalne zm niejszenie szybkości wiatrów. Na południu zaś, przy mniejszej przeciętnej szybkości wiatrów, akumulacja mogła się odbywać także w miejscach wyróżniających się w iększym i lokalnym i szybkościami, tzn. na płaskich nizinach. Dla poparcia tej tezy o w pływ ie rzeźby na szybkość wiatrów oraz o zróżnicowaniu tej szybkości w po
szczególnych regionach omawianego obszaru można przytoczyć dane od
noszące się do stosunków obecnych. Tak w ięc średnia roczna szybkość wiatrów w K otlinie Sandomierskiej w ynosi przeważnie 3,0— 3,5 m/sek, a na otaczających ją wyżynach i pogórzach 2,7— 3,0 m/sek (H. M a r u s z c z a k , 1963). Na N izinie Rumuńskiej zaś tylko 1,8— 2,0 m /sek (Clima Rep. Pop. Rom. 1961— 1962), a na W ielkiej Nizinie W ęgierskiej 1,8 do 2,7 m /sek (Magyar. egh. atl. 1960). Przy analizowaniu tych liczb warto pamiętać, że według B. A. F i e d o r o w i c z a (1960) p ył lessow y aku- m ulowany jest obecnie w Azji tam, gdzie średnia roczna szybkość wiatrów nie przekracza 2— 3 m/sek.
Powiązanie akum ulacji lessu z szybkością prądów atm osferycznych daje podstawę do wnioskowania o kierunkach wiatrów przeważających w okresie gromadzenia pyłu lessowego. Podstawa ta w ynika z analizy zmian, przyziem nych prądów atm osferycznych o szybkości dostatecznej dla unoszenia pyłu w powietrzu. Jeśli prąd taki przepływa z obszarów silniej urzeźbionych i w yżej wzniesionych nad niżej położone równiny, to szybkość jego wzrasta. Odwrotnie — przy przejściu od niżej położonych obszarów równinnych w kierunku w yżej w zniesionych i pagórkowatych szybkość zmniejsza się (fig. 2 A). Warunki sprzyjające akum ulacji pyłu istnieją w ięc przede w szystkim w drugim przypadku. Stw ierdzenie takie jest równoznaczne z wnioskiem, że akumulacja lessu odbywa się głów nie na dowietrznych, a nie odwietrznych skłonach w yżyn czy przedgórzy Opierając się na takim kryterium w poprzedniej rozprawie przyjąłem , że
- 180 —
B
Fig. 2. S c h e m a ty c z n e p rzek ro je ilu str u ją c e zm ia n y u k ła d u i szy b k o ści w ia tr ó w p r z y z ie m n y ch sk ie r o w a n y c h p rostop ad le do: A — progu m o rfolog iczn eg o o d d z ie la jącego n iżej p ołożon ą p ła sk ą ró w n in ę od s iln ie j urzeźb ionej w y ż y n y (przedgórza), B — osi m a łe j d olin y. D łu g o ść strza łek ozn aczający ch k ieru n ek w ia tr u p ro p o rcjo n a l
n a do jeg o szyb k ości. R y su n e k A z e sta w io n y w oparciu o dane ilu str u ją c e z m ian y szy b k ości w ia tr u w zależn o ści od w y s o k o ś c i nad p o w ierzch n ią te r e n u i ch arak teru jeg o urzeźb ienia. R y su n ek B n a to m ia st oparty n a z e sta w io n y c h p rzez R. G e i g e r a
(1057) sc h e m a ta c h u k ła d u w ia tr ó w n a p olan a ch i zrębach śr ó d le śn y c h Fig. 2. S c h e m a tic c r o ss-se c tio n s illu str a tin g ch a n g es of v e lo c ity and p a tte r n s of n ea r-g ro u n d w in d s p erp en d icu la r to: A -m o r p h o lo g ic scarp se p a r a tin g a f la t lo w la n d from a d isse c ted h ighland; B — a x is of a sm a ll v a lle y . T he le n g h t of t h e arrow s sh o w in g th e w in d d irection is proportional to th e w in d v e lo c ity . T h e d raw in g A b a sed upon data on w in d v e lo c ity ch an ges d ep en d in g on a ltitu d e a b o v e ground and m orp h ology; t h e d r a w in g B is b a sed u p on sc h e m a tic diagram s o f w in d p attern s
on glad es elab orated b y R. G e i g e r (1057)
1 W d y sk u sji n a te m a t a k u m u la c ji na sto k a ch d o w ietrzn y ch czy o d w ie trz n y c h dość często m ie sz a się fa k ty ilu str u ją c e r o zm ieszczen ie le s s u na zboczach m a ły c h i du żych d olin oraz n a sk ło n a c h w y ż y n czy pogórzy. J e s t to błąd dość p o w a żn y , g d y ż d y n a m ik a p rąd ów a tm o sfer y c z n y c h w k a żd y m z ty c h p rz y p a d k ó w je s t inna.
N ie m a tutaj m ie jsc a n a bardziej sz cz e g ó ło w e o m ó w ie n ie tego za ga d n ien ia. Z w racam w ię c je d y n ie u w a g ę, ż e w o d różn ien iu od s k ło n ó w (kraw ędzi) w y ż y n i pogórzy na k ró tszy ch i bardziej Strom ych zboczach m n ie js z y c h d olin a k u m u la c ja p y łu o d b y w a ła s ię g łó w n ie po str o n ie o d w ietrzn ej (fig. 2 B ).
N iek tó rzy au torzy zresztą n ie a n a liz u ją w a r u n k ó w d y n a m iczn y ch a k u m u la c ji n a sto k ach o różnej ek sp o zy cji „ w ie tr z n e j”, w n io s k u ją c o k ie r u n k u w ia tr ó w na p o d sta w ie in n y c h fa k tó w . T ak np. H. P o s e r (1951) przy ją ł, ż e le s s y w E u rop ie śro d k o w ej a k u m u lo w a n e b y ły r ó w n o c z e śn ie z p ia sk a m i w y d m o w y m i. K ieru n ek w ia tr ó w ok r e ślił p rzy ty m ty lk o w oparciu o an a liz ę m o rfo lo g iczn ą w y d m . W k o n s e k w e n c ji autor te n m u s ia ł przyjąć, ż e na ob rzeżen iu p ó łn o cn y m śred niogórza n ie m ie ck ie g o less a k u m u lo w a n y b y ł przez wia'try zachodnie, a w ię c n a str o n ie
w dorzeczu W isły less akum ulowany był głów nie przez w iatry z sektorów wschodnich. Świadczy o tym szczególnie rozmieszczenie tego utworu w otoczeniu K otliny Sandomierskiej. Pokrywa on bowiem dość zwarcie krawędzie w yżyn otoczających tę kotlinę od północnego zachodu oraz od południa. Brak go zaś prawie zupełnie w strefie krawędzi od strony p ół
nocno wschodniej. Kierunek wschodni wiatrów przeważających w ynika także z analizy rozmieszczenia domieszki piaszczystej w profilach lesso
w ych tego obszaru (H. M a r u s z c z a k , 1 9 6 3 ) Nal eży zaznaczyć, że koncepcję przeważających wiatrów wschodnich w okresie akum ulacji lessu, opartą na analizie śródlessowych przewarstwień piaszczystych, w cześniej w ysunął E. S c h ó n h a l s (1953) dla okolic Pragi oraz H. B r i i n n i n g (1959) dla okolic Magdeburga.
Zrekonstruowany w ten sposób kierunek wiatrów przeważających w okresie pełni ostatniego glacjału w Polsce, Czechach i wschodnich Niem czech różni się więc zasadniczo od charakterystycznego dla post- glacjału kierunku zachodniego. Zmiana cyrkulacji glacjalnej na postgla- cjalną nastąpiła w Polsce przed powstaniem wydm , jeszcze w końcowych fazach akum ulacji lessu (H. M a r u s z c z a k , 1963). W skazuje na to ana
liza przestrzennego rozmieszczenia przewarstwień piaszczystych w górnej części pokryw lessowych.
Obszar mniej w dzięczny dla rozważań nad kierunkiem w iatrów przed
stawia basen środkowego Dunaju. W północnej jego części najlepiej roz
w in ięte pokryw y lessow e w ystępują na w yżynach i przedgórzach obrze
żających Wielką Nizinę W ęgierską od zachodu i północnego-zachodu.
P raw ie zupełnie zaś brak ich na przedgórzach od strony północno-wschod
niej i wschodniej. Można w ięc przyjąć, że w północnej części basenu środkowego Dunaju pył akum ulowany -był głów nie przez w iatry z sektora północno-wschodniego. Wniosek taki zbieżny jest z poglądami P. K r i - v a n a (1953) i I. M i h a l t z a (1953), którzy przyjm owali, że pył lesso
w y osadzany był przez w iatry wschodnie, ale — w odróżnieniu od autora — przyjm ow ali transport na dużą odległość. W południowej części omawia
nego basenu rozmieszczenie lessów wskazuje na udział wiatrów zarówno z sektorów zachodnich, jak też i wschodnich. Na znaczny udział wiatrów zachodnich wskazują uzyskane przez B. M o l n a r a (1961) w yniki badań utw orów eolicznych południowej części międzyrzecza Dunaj — Cisa.
W spomniany autor n ie wypowiada się wprawdzie wyraźnie :na ten temat, ale podaje fakty, z których ten kierunek wynika. B. M i l o j e v i ć (1950)
o d w ietrzn ej. N ie m ożn a jed n a k zapom inać, ż e w y d m y na tym ob szarze p o w sta w a ły u s c h y łk u a k u m u la c ji le ssu , a g łó w n ie dopiero po jej zakończeniu . N ieu za sa d n io n e w ię c jest u to ż sa m ien ie k ieru n k u w ia tr ó w w y d m o tw ó r c z y c h z tym i, k tó re p a n o w a ły w m a k sy m a ln e j fa z ie a k u m u la c ji le ssu , tzn. w okresie, k tó ry z a p e w n e decyd u ją co w p ły n ą ł na u k s z ta łto w a n ie się p o k r y w le sso w y c h .
1 T eza o p rzew a ża ją cej r oli w ia tr ó w w sc h o d n ic h została d ok ła d n iej o m ów ion a, z p o w o ła n ie m się n a o d p o w ie d n ią litera tu rę, w r o zp ra w ie odnoszącej s ię do dorzecza g órn ej W isły (H. M a r u s z c z a k , 1963). P o n ie w a ż dotychczas n ie zo sta ła ona z a k w e stio n o w a n a , u w a ża m się za z w oln ion ego z ob o w ią zk u ob szern iejszego r e fe r o w a n ia o d p o w ied n iej argu m en tacji. N ie cy tu ję te ż p o g lą d ó w in n y c h a u to r ó w p o lsk ich , g d y ż c elem n in iejsz ej ro zp ra w y je s t ty lk o k ró tk ie p r z e d sta w ie n ie a k tu a ln e g o sta n u p r o b le m a ty k i sfo r m u ło w a n e j w ty tu le . Rozwrój p o g lą d ó w na tem a t k ie ru n k u w i a tr ó w „ lesso tw ó r c zy c h ” w lite ra tu r z e p o lsk iej b y ł o m ó w io n y o statn io m. in. przez A. J a h n a (1956), a w lite ra tu r z e eu rop ejsk iej — przez R. F. F l i n t a (19i57).
- 182 —
przyjmował zaś, że lessy południowej peryferii basenu środkowego Du
naju akumulowane b y ły przez w iatry z sektorów wschodnich i zachodnich.
Przedstawiony w ten sposób najbardziej prawdopodobny układ w ia
trów przeważających w okresie ostatniego zlodowacenia jest zbliżony do obecnego w e wschodniej i południowej części basenu środkowego Dunaju.
Tylko w części pn.-zach. nastąpiła wyraźna ewolucja tego układu — zamiast wiatrów z sektora północno-wschodniego maimy obecnie w iatry z sektora północno-zachodniego (fig. 1). Zastosowane dotychczas kryte
rium nie daje podstaw y do analizy rozmieszczenia lessu w basenie dolnego Dunaju. U twór ten pokrywa tam bowiem przede w szystkim nizinę oto
czoną w yżynam i i pogórzami. Dla tego obszaru m usim y w ięc przyjąć inne kryterium, które by uwzględniało odrębne warunki dynamiczne akumulacji pyłu.
ZA LEŻNO ŚĆ RO ZM IESZCZEN IA L E S S U OD C H A R A K T E R U Ź R Ó D Ł A P Y Ł U
Obecnie należałoby zwrócić uwagę na inny aspekt zróżnicowania w rozmieszczeniu lessu w omawianej części Europy. Na pn.-zach. mamy więc tutaj stosunkowo niew ielkie, rozproszone płaty tego utworu, Na pd.-wsch. zaś pokrywa on dość zwarcie rozległe obszary rozciągające się wzdłuż dolnego Dunaju po obu jego stronach. Różnice te można wiązać nie tylko z osobliwościami rzeźby podłoża czy warunków dynam icznych akumulacji lessu, ale także i ze zróżnicowaniem charakteru źródła pyłu.
W okresie pełni ostatniego glacjału część pn.-zach. naszego obszaru, tzn. południowa Polska, Czechosłowacja i północne Węgry, znajdowała się w zasięgu strefy peryglacjalnej. P ył produkowany b ył tutaj pow szech
nie w w yniku wietrzenia mrozowego. Źródła pyłu b yły w ięc rozproszone w przestrzeni, a obszary alim entacji i sedym entacji zazębiały się ze sobą dość ściśle (A. J a h n, 1956).
W w yniku spłukiwania przez wody roztopowe pył częściowo gromadził się w zwiększonych ilościach w dolinach rzecznych. D latego też niektóre płaty lessu związane są dość wyraźnie z górnymi odcinkami Wisły, Odry i Łaby czy też z Morawą. Taki związek z rzekami znacznie silniej za
znaczony jest jednak w części pd.-wsch. w basenie dolnego Dunaju. Less towarzyszy tutaj nierozłącznie tej w ielkiej arterii wodnej i dolnym od
cinkom jej dopływów. Obszary te naw et w okresie pełni ostatniego gla
cjału znajdowały się w zasięgu strefy umiarkowanej (H. M a r u s z c z a k , 1964). W takich warunkach produkcja pyłu lessow ego na m iejscu, w w y niku wietrzenia mrozowego, nie odbywała się na większą skalę. Poważna część materiału w yjściow ego dla lessu musiała być transportowana przez rzeki z piętra peryglacjalnego gór otaczających równiny naddunajskie.
Sam Dunaj transportował ten materiał także i z obszarów bardziej od
ległych. W ydaje się, że z punktu widzenia charakteru źródła p yłu stosunki pośrednie, m iędzy obserwowanym i na pn.-zach. i na pd.-wsch. znajdujem y w basenie środkowego Dunaju. Warto zwrócić uwagę, że po raz drugi podkreślana jest tutaj pośrednia pozycja tego ostatniego basenu.
Analiza miąższości lessu raczej potwierdza ten wniosek o różnej roli dolin rzecznych jako obszarów alimentacyjnych. Tak w ięc nad dolnym Dunajem miąższość tego utworu jest największa w zdłuż rzeki po obu stronach i dochodzi naw et do 90 m na brzegu bułgarskim (D. J a r a n o w, 1956, M. M in k o w, 1960). W kierunku prostopadłym do rzeki zmniejsza się ona szybko i na peryferii zasięgu lessu w ynosi zaledwie parę metrów.
W tym sam ym kierunku zmniejsza się także średnia wielkość ziarna —
less staje się coraz bardziej gliniasty. W dorzeczu W isły zaś miąższość lessu waha się w znacznie m niejszych granicach, przeważnie od kilku do 20— 30 m zaledwie, nie wykazując przy tym wyraźniejszej zależności od położenia w stosunku do dolin rzecznych. Na m arginesie niejako można zauważyć, że duża zmienność miąższości i charakter rozmieszczenia lessu nad dolnym Dunajem dość wyraźnie świadczy na korzyść tezy o prze
wadze transportu pyłu z niew ielkiej odległości.
Podkreślone prawidłowości przestrzenne zmian miąższości lessu nad dolnym Dunajem dają podstawę do określenia kierunku wiatrów prze
ważających w okresie akumulacji pyłu. Sym etryczne rozmieszczenie i zmniejszanie się miąższości lessu po obu istronach rzeki wskazuje bo
wiem, że b yły to kierunki generalnie równoległe do tej arterii. Przy kierunku prostopadłym, jak to np. przyjm ował D. J a r a n o w (1956), less byłby rozmieszczony asym etrycznie — głównie po jednej stronie.
W zachodniej części basenu b yły to w ięc prawdopodobnie w iatry z sekto
rów zachodnich. Św iadczy o tym m. in. w zrost miąższości lessu po w schod
niej stronie południkowych dopływów bułgarskich Dunaju, udokum en
tow any przez M. M i n k o w a (1960). We wschodniej zaś części b yły to zapewne w iatry północne i północno-wschodnie. W skazuje na to wzrost miąższości lessu po południowej stronie równoleżnikowych odcinków le
w ych dopływów rumuńskich Dunaju (H. M a r u s z c z a k , 1964).
Tak zrekonstruowany układ w iatrów plejstoceńskich w basenie dol
nego Dunaju nie różnił się od obecnie panującego (fig. 1). Podobny był on także w okresie powstawania w ydm nałożonych na pokrywę lessową (T. N a u m i H . G r u m a z e s c u, 1954, H. M a r u s z c z a k i J . T r e m- b a c z o w s k i , 1960).
Kryterium podobne jak dla basenu dolnego Dunaju można zastosować także dla centralnej części basenu środkowego Dunaju. W ystępowanie pokryw y lessowej tylko po zachodniej stronie południkowego odcinka tej rzeki na południe od Budapesztu, na Mezófóldzie, oraz zmniejszanie się miąższości tej pokryw y ku zachodowi wskazuje na przewagę wiatrów prostopadłych do Dunaju. Wniosek ten potwierdza przyjęte uprzednio określenie tego kierunku (sektor północno-wschodni).
Less m łodszy akum ulowany był na omawianym obszarze w różnym tempie i z pew nym i przerwami w przeciągu około 40 000 lat (J. B ii d e 1, 1960). N ie ulega wątpliwości, że w tak długim okresie czasu układ wiatrów przeważających zmieniał się wielokrotnie. P ył lessow y był więc trans
portowany i akum ulowany przez w iatry z różnych kierunków. Dzisiejsze rozmieszczenie pokryw lessowych reprezentuje w ięc niejako sumę czy wypadkową ich działania. Dlatego też można uważać, że wynikające z analizy tego rozmieszczenia kierunki przeważające charakteryzują p rze
ciętny typ cyrkulacji atm osferycznej w okresie ostatniego glacjału. N ie
celow e byłoby więc np. dociekanie, dla jakiej pory roku szczególnie charakterystyczny był odtworzony w ten sposób układ wiatrów. N ależy
0 tym pamiętać przy każdej próbie interpretacji uzyskanych wyników 1 ich konfrontacji ze szczegółowym i faktami o ograniczonym zasięgu przestrzennym i czasowym.
W N IO SK I I U W A G I KOŃCOW E
1. Lessy w e wschodniej części Europy środkowej akumulowane b yły w okresie ostatniego glacjału głównie przez przyziem ne w iatry z różnych kierunków. W Polsce południowej, Czechosłowacji i Węgrzech północnych
— 184 —
przeważały wiatry z sektorów wschodnich, a szczególnie z sektora pół
nocno-wschodniego. W iatry z sektorów zachodnich przeważały w zachod
niej części basenu dolnego Dunaju oraz prawdopodobnie w pd.-zach. części basenu środkowego Dunaju.
2. Obszary, w których główną rolę 'odegrały w iatry wschodnie, znaj
dow ały się w zasięgu oddziaływania klim atu peryglacjalnego. N ależy w ięc przyjąć, że w środkowoeuropejskiej części obszarów peryglacjalnych w pełni ostatniego glacjału cyrkulacja atmosferyczna pozostawała pod w pływ em w yżow ych ośrodków barycznych związanych z lądolodem pół- nocnoeuropejskim. Obszary zaś, które charakteryzowała przewaga w ia
trów zachodnich, b yły w zasięgu w pływ ów strefy umiarkowanej. W strefie tej cyrkulacja atmosferyczna związana była zapewne z niżow ym i ośrod
kami barycznym i regionu śródziemnomorskiego. Uzyskane w yniki po
twierdzają więc, dla omawianego obszaru, przedstawioną przez H. S. W i 1- l e t a (1950) próbę rekonstrukcji ogólnej cyrkulacji atmosferycznej w okresie maksimum ostatniego glacjału.
3. Zasięg wyraźniej zaznaczonych w pływ ów antycyklonu glacjalne- go — w iatry przeważające z sektora północno-wschodniego — był prawdo
podobnie dość ograniczony. W kierunku południkowym sięgał on zapewne tylko do północnej części basenu środkowego Dunaju. W kierunku równo
leżnikowym zaś obejmował N iem cy wschodnie. W Niemczech zachodnich i Szwajcarii północnej akumulacja lessu odbywała się bowiem w warun
kach przewagi wiatrów z sektorów zachodnich (R. F. F l i n t , 1957, G. H. G o u d a , 1962).
4. Obszary, które w okresie akumulacji lessu były w zasięgu strefy peryglacjalnej i oddziaływania antycyklonu glacjalnego, w ostatnim gla- cjale m iały układ w iatrów przeważających prawie odwrotny w stosunku do obecnego. Zmiana cyrkulacji glacjalnej (przewaga wiatrów północno wschodnich) na interglacjalną, czyli postglacjalną (przewaga wiatrów zachodnich), nastąpiła w okresie późnego glacjału., jeszcze w końcowych fazach akumulacji lessu. W iatry zachodnie panowały już w yraźnie w okresie, gdy u schyłku akumulacji lessiu zaczęły powstawać wydmy.
W obszarach zaś, które w ostatnim glaejale pozostawały w zasięgu strefy umiarkowanej, nie nastąpiła poważniejsza zmiana kierunków wiatrów przeważających w postglacjale.
K a t e d r a G e o g r a f ii F i z y c z n e j
U n i w e r s y t e t u M a r ii C u r i e - S k ł o d o w s k i e j w L u b l i n ie
W Y K A Z L IT E R A T U R Y REFER EN CES
B r i i n n i n g H. (1959), P e r ig la z ia l-E r sc h e in u n g e n und L a n d sc h a ftsg e n e se im B e - r eich des m ittle r e n E lb e ta le s b e i M agdeburg, G ó t t i n g e r Geogr. Abh ., 23.
B u d e l J. (19(60), D ie G lied eru n g der W iirm kaltzeit, W u r z b . Geogr . A rb ., 8. Clim a R ep u b licii P op u lare R om ine (1(961— 1962), B ucuresti.
F e d o r o v i c h В. А. Ф едорович Б. А. (1960), Вопросы п рисхож дени я лесса в связи с .условиями его роспроетранения в Евразии (P roblem s of th e origin of lo ess on th e background of th e conditions of its d istrib u tio n in E urasia) материали по геогрф. и палеогеогр. С С С Р 24, p. 96— 1,17, Москва.
i 11 i n t R,. F. (1957), G la cia l and P le is to c e n e G eology, N e w Y ork—London.
G e i g e r R. (1957), T h e C lim ate n ear th e G round, Cam bridge, M assach.
G o u d a G. H. (1962), U n te r su c h u n g e n an L o sse n der N o rd sch w eiz, Ge ogr. H e l v e tica, 17, p. 137— 221.
G r a h m a n n R. (1932), D er L oss in Europa, M it t . Ges. E r dk . zu L eip zig. 193>0— 1931, p. 5—24.,
J a h n A. (1956), W y ży n a L u b e lsk a (G eom orp hology and Q u atern ary h isto ry of L u b lin P la teau ) Pr. geogr. Inst. Geogr. P A N , 7, W arszaw a.
J a r a n o w D. (1956), L osat i lo so w id n ite se d im e n ti w B a lg a rija (Le lo ess e t le s sed im en ts lo esso id e s en B ułgarie), I z w . na p o c z w . i n s l i t u t 3, p. 37— 78.
K r i v a n P. (19i53), D ie erd g e sc h ic h tlich en R y th m e n des P le isto za n ze ita lte r s, A c t a geol. Ac ad . Sc. Hung., 2/1— 2, p. 79— 90.
M agyarorszag e g h a jla ti a tla sza (1960), (K lim aatlas v o n U ngarn), B u d ap est.
M a l i c k i A. (1950), G en eza i rozm iesz c z en ie le s s ó w w śro d k o w ej i w sc h o d n ie j P o lsc e (The origin and d istrib u tion of lo ess in C entral and E a stern P oland), A n n . U n iv . M CS, s. B, 4, p. 195— 2128, Lublin.
M a r u s z c z a k H. (1963), W ind direction d uring th e se d im e n ta tio n period of 'the u p p er L oess in th e V istu la B asin, Bull. A c ad . Pol. Sc. s e rie sc. geol. geogr., 11/1, p. 23— 28.
M a r u s z c z a k H. (1964), C on ditions d ’a ccu m u la tio n du lo ess dans la p a r tie o r ie n - ta le d e l ’Europe C entrale, Ge o gr. Poloni ca, 2, p. 39— 47.
M a r u s z c z a k H. (19(65), D e v e lo p m e n t con d ition s o f th e r e lie f of lo ess areas in E a st-M id d le Europe, Geogr . Poloni ca, 6, p. 93— 104.
M a r u s z c z a k H. , T r e m b a c z o w s k i J. (Ii960), Próba p o ró w n a n ia w y d m śród
lą d o w y c h ok olic W idin a (Bułgaria) i W y ż y n y L u b elsk iej (Polska). (A ttem p t of com p arin g c o n tin e n ta l d u n es of th e V id in r e g io n - B u lg a r ia -w ith d u n es on th e L u b lin P la te a u -P o la n d ), Czas. geogr., 31, p. 163—*178.
M i h a 1 1 z I. (1953), L a d iv isio n des se d im e n ts q u atern a ires de l ’A lfo ld , A c t a geol.
A c a d . Sc. Hung., 2/1— 2, p. 109— 120.
M i l o j e v i e B. Ż. (1950), L es p la te a u x de lo e ss et le s reg io n s d e s a b le en Y o u g o - sla v ie , M e m . Soc. Geogr., 6, Beograd.
M i n k o w M. (I960), L osat i lo so w id n ite se d im e n ti m eżdu reki'te S k o m lą i O gosta (Der L oss und d ie L o ssa r tig e n S e d im e n te z w is c h e n den F lu sse n S k o m lija und O gosta), Tr. geol. B u łgar ie, ser. s tr a t, tekt., 1, p. 249—294.
M o 1 n a r B. (1961), A D u n a -T isz a kozi e o lik u s re te g e k fe ls z in i e s fe ls z in a la tti k ite r je d e s e (Die V erb reitu n g der a o lisc h e n B ild u n g e n an der O b erfla ch e und u n tertag s im Z w isch en stro m la n d v o n D on au und T heiss), Foldt. K o z l o n y , 91, p. 300— 315.
M on ografia g eo g ra fica a R ep u b licii P op u lare Rornine (1900), 1, B ucuresti.
N a u m T . , G r u m a z e s c u H . (1954), P ro b lem a lo essu lu i, P r o b l e m e geogr., 1, p. 154— 192.
P o s e r H. (1951), D ie nórd lich e L o ssgren ze in M itteleu rop a und das s p a tg la z ia le K lim a , E iszeit. G e g e n w ., 1, p. 27—155.
S c h ó n h a l s E. (1953), G e se tzm a ssig k e ite n im F e in a u fb a u v o n T a lr a n d lo sse n m it B e m e rk u n g e n uber die E n tsteh u n g des L osses, E iszeit. G e g e n w ., 3, p. 19— 36.
W i 11 e t H. C. (1950), T h e g e n e r a l c ircu la tio n at th e la st (Wurm) G la c ia l m a x im u m , G e o g r a f i s k a A n n a le r , 3i2, p. 179— 187.
SUMMARY
The author compiled a map of distribution of loess in East-Central Europe (Fig. 1), and elaborated an interpretation based upon the follow ing assumptions:
— 186 —
a) the loess was accumulated m ainly by wind action, or w as subject to aeolian transport im m ediately before deposition by other agents (e. g.
slope processes);
b) the loess cover of the discussed area was accumulated m ainly during the last glaciation („younger loess”);
c) after the end of accumulation of the loess the distribution and shape of the loess cover w as not markedly changed by erosion.
Basing on these assumptions the follow ing conclusions were drawn:
1) the loess covers are distributed in the discussed area not uniform ly in the hypsometric range 0— 500 m a.m.s.l.
2) frequently in the same geological and morphological conditions thick loess covers are neighbouring areas w ithout any loess accumulation.
It follow s from the above that the major part of the loess w as trans
ported on small distances in the lower part of the atmosphere. Otherwise the distribution of loess would be more uniform.
As the near-ground atmospheric currents are depending largely on the morphology, a relation' should exist between the distribution of loess and the morphology. It can be stated, that in the northern part of the discussed area (Poland, Czechoslovakia, Ukraina) the loess covers are clearly related with dissected highlands and h illy areas w h ile their are lacking on flat lands. Instead, in the southern part of the discussed area in the lower Danube basin, the loess covers are distributed m ainly on flat lands, although they are found also on highlands (Northern Bulgaria).
Between these tw o areas, in the middle Danube basin, the distribution of loess covers is intermediate (Fig. 1).
The northern part of the discussed area w as lying in the periglacial zone during the accumulation of the younger loess and was characterized
— sim ilarly as in Recent tim es — by a greater w ind velocity. It can be inferred therefore, that accumulation of dust occurred on a larger scale at places where orographic obstacles caused a decrease of wind velocity. Such conditions existed ch iefly in highland areas, and especially in the zones of windward slopes separating the highlands from the low lands (Fig. 2).
Instead, the southern part was lying at that time in a tem perate zone w here the average w ind velocity was smaller. The accumulation of loess occurred there in areas characterized by local greater wind velocity, i. e.
on flat lands.
Basing upon the above reconstruction of dynamic conditions of loess accumulation it is concluded that easterly w inds prevailed in Poland during the formation of the younger loess cover. This is indicated espe
cially by the distribution of loess on the highlands around the Sandomierz Basin. A rather continuous loess cover is present there on the high
lands slopes on the NW and S, w hile it is nearly entirely lacking on th/e NE. A lso an analysis of sandy intercalations in the loess covers indicated the predominance of easterly w inds (H. M a r u s z c z a k , 1963, see also E. S c h o n h a l s , 1953 and H. B r i i n n i n g , 1959). The change of the glacial air circulation (predominating easterly winds) into the post-glacial air circulation (predominating w esterly winds) occurred in the area of Poland during the final phases of accumulation of loess, and fyefore the formation of dunes (H. M a r u s z c z a k , 1963).
In the northern part of the middle Danube basin loess occurs chiefly on highlands and h ills bordering the Alfold from W and NW, w hile it is almost entirely lacking on the NE and E side (Fig. 1). It is possible
therefore that also there the loess w as deposited m ainly by north-easterly and easterly w inds (see also P. K r i v a n , 1953 and I. M i h a 1 1 z, 1953).
The conditions of deposition of loess in the southern part of the middle Danube basin are less clear. The distribution of loess covers seems to indicate both w esterly and easterly winds. The results of investigations of eolian sedim ents in the southern part of the Danube — Tisza w ater
shed (B. M o l n a r , 1961) suggest that w esterly winds played a major role in the transport of loess dust. B. Z. M i l o j e v i e (1950) assumed easterly and w esterly w inds for the Jugoslavian part of the m iddle Danube basin. The Pleistocene wind pattern in the southern and eastern part of the m iddle Danube basin probably did not differ from the Recent one.
Only in the north-western part of the discussed basin a distinct change of wind pattern occurred and the north-easterly winds prevailing during the glaciation were replaced by north-w esterly w inds (Fig. 1).
In the lower Danube basin the loess forms an extensive continuous cover, w hile in the north-west of the discussed part of Europe the loess covers are much sm aller and disseminated. It seems probable that these differences are significant and that they can be related w ith the character of the source of the loess dust. In the north-w est part (Poland, Czecho
slovakia, Northern Hungary) the dust was formed generally under peri- glacial conditions by frost weathering. The areas of alim entation and sedimentation w ere disseminated and closely intertonguing (A. J a h n, 1956). Instead, in the lower Danube basin in tem perate climatic conditions the formation of dust in place by frost weathering w as not important.
Probably the major part of the dust w as carried by the Danube and its tributaries from the periglacial stage of the mountains neighbouring the flat lands along the Danube valley. An analysis of the thickness of the loess cover confirms the conclusion on the varying role of river valleys as alimentation areas, In the Wisła basin in Poland th e thickness of the loess ranges from a few m to 20— 30 m. and does not show a distinct dependence on the position w ith regard to the river valleys. Instead, on the lower Danube the thickness of loess is clearly greatest along both shores of that river, amounting to 90 m. on the Bulgarian shore. The thickness of the loess cover decreases rapidly w ith increasing distance from the river, and does not exceed a few m. the peripheries of the loess cover. The grain size decreases in the same direction (D. J a r a - n o f f , 1956; M. M i n k o v , 1960; Tr. N a u m and H. G r u m a z e s c u ,
1954).
From the above it follow s that the winds which blew out the dust from the lower Danube valley were parallel to the river. If the winds w ere perpendicular to the river, as assumed D. J a r a n o f f (1956), the loess cover would be asymmetric w ith relation to the river, extending ch iefly on one side of it. In the western part of the Lower Danube basin the winds in question w ere probably w esterly. This is indicated among others by the increase of the thickness of the loess cover east of the right Bulgarian tributaries of the Danube (M. M i n k o v , 1960). Instead, in the eastern part of the discussed basin the winds were probably northerly and north-easterly. This is indicated by the increase of the thickness of the loess cover south of the east-w est stretches of th e left tributaries of the Danube (H. M a r u s z c z a k , 1964). Therefore the reconstructed Pleistocene wind system in the lower Danube basin does not differ from the Recent one (Fig. 1). The wind system was also sim ilar during the
— 188 —
period of formation of dunes superimposed on the loess cover. (Tr. N a u m and G. G r u m a z e s c u , 1954; H. M a r u s z c z a k and J. T r e m b a - c z o w s k i, 1960).
The areas in which the loess accumulation was related w ith easterly w inds (Poland, Czechoslovakia, Northern Hungary) w ere situated within the periglacial zone. It cam be assumed therefore that in this part of Europe the atmospheric circulation was influenced during the last g la ciation by anticyclons related w ith the North European ice-cap. The influence of these ainticyclons reached westw ard probably up to the area of East Germany. In W est Germany and in Northern Switzerland the loess w as accumulated under the influence of prevailing w esterly winds (R. F. F l i n t , 1957; G. H. G o u d a , 1962). The south-w estern part of the described area characterized by the predominance of w esterly winds w as lying in a temperate clim atic zone, where the atmospheric circulation was probably related w ith cyclones of the Mediterranean area. The results of the analysis are therefore conforming the reconstruction of the general atmospheric circulation during the maximum of last glaciation elaborated by H .C . W i l l e t (1950).
D e p a r t m e n t o f P h y s i c a l G e o g r a p h y M a r ia C u r i e - S k l o d o w s k a U n i v e r s i t y L u b l i n
