Zawartość naczyń grobowych - próba analizy i interpretacji

Ewa Bulska, Anna Wrzesińska,

Jacek Wrzesiński

Zawartość naczyń grobowych - próba

analizy i interpretacji

Studia Lednickie 4, 345-356

1996

STUDIA LEDNICKIE IV Poznań — Lednica 1996

EW A BU LSK A

In stytut C hem ii U n iw ersy tetu W arszaw skiego A N N A I JA C E K W R Z E S IŃ S C Y M uzeum P ierw szych P iastó w na Lednicy

Z A W A R T O Ś Ć N A C Z Y Ń G R O B O W Y C H — P R Ó B A A N A L IZ Y I IN T E R P R E T A C J I

„A nglik i C hińczyk udali się na cm entarz, by odw iedzić groby sw oich bliskich zm arłych. A nglik przyniósł bukiet kw iatów , C hińczyk jed zen ie. A nglik zdum iony tak oczyw istym m arnotraw stw em , pyta C hińczyka: — K iedy tw oi zm arli p rzychodzą zja­ dać to w szystko? N a to Chińczyk: — W tedy gdy tw oi p rzychodzą w ąchać kw iaty” . (I. W ilson 1990, s. 26) .

Przytoczona an egdota doskonale ilustruje podśw iadom ą potrzebę o d w iedzin zm ar­ łych, a ich obdarow yw anie je s t jed n o cześn ie nieśw iadom ym k u lty w o w an iem w ie lo ­ w iekow ych tradycji.

Z n ajd o w an e w grobach przedm ioty najczęściej w iąże się z p rzetrw aniem , z punktu w idzenia chrześcijaństw a, tradycji pogańskich. W obrębie w yposażenia grobow ego w czesnośredniow iecznych cm entarzysk szkieletow ych w ystępują także naczy n ia gli­ niane. N ie zaobserw ow ano dotąd aby um ieszczano j e je d y n ie w grobach kobiet, czy m ężczyzn w określonym w ieku. B rak ich jed n ak w grobach dzieci m łodszych (do 6 roku życia). N ajczęściej zam ieszczane były w nogach zm arłego, rzadziej na w ysokości p asa, barku i głow y, a sporadycznie pod szkieletem (np. L. L eciejew icz, W . Ł osiński 1960, s. 160, 164). Z dotychczasow ych obserw acji cm en tarzy sk M ałopolski w ynika, iż n aczynia gliniane nie w ystępują w grobach razem z w iadram i, m onetam i, zabytkam i zw iązanym i z m agią, a w spółw ystępują z ozdobam i, nożam i, lub znajdow ane są sam e (H. Zoll-A dam ikow a 1971, s. 110). N a Śląsku najczęściej występowały na cm entarzyskach datow anych na okres od ko ń ca X do ok. połow y X II w. (K. W achow ski 1975, s. 44 - 4 6 ) . N a terenie W ielkopolski n aczynia w grobach zanotow ano na ok. 30 cm en ta­ rzyskach datow anych na okres od końca X do przełom u (?) XI1/XIII w. (Z. R ajew ski 1937; L. L eciejew icz, W . Ł osiński 1960; D. K osiński 1991; A. K rzyszow ski 1992).

W iększość autorów pub lik u jący ch m ateriały z cm en tarzy sk w idzi, w porów naniu z ceram ik ą w y stęp u jącą na grodach i osadach, różnice i p ew n ą specyfikę ceram iki grobow ej. O m aw iając j ą najczęściej pod w zględem form y, b ąd ź techniki i technologii w ykonania autorzy publikacji dokonują prób w łasnej klasyfikacji typologicznej, bądź

3 4 6 E W A B U L S K A , A N N A I JA C E K W R Z E S IŃ S C Y

w łączają do ju ż istniejących (np. J. G ąssow ski 1952, s. 161; L. L eciejew icz, W . Ł osiński 1960, s. 160; H. Z oll-A dam ikow a 1966, s. 2 6 7 - 2 6 8 , przyp. 14; E., К. R aszew scy 1971, s. 395; H. Z oll-A dam ikow a 1971, s. 110; K. W achow ski 1975, s. 45; W. M o ­ raw ski, E. Z aitz 1977, s. 1 3 7 - 138). Z aobserw ow ana specyfika naczyń grobow ych polega, w g autorów publikacji, na ich niew ielkich rozm iarach i prym ityw niejszej te­ chnice w y k o n an ia1. N iektórzy z autorów ów archaizm naczyń łączą z głęboko zak o ­ rzenionym tradycjonalizm em w zakresie w szystkiego co m iało ja k ik o lw iek zw iązek z obrządkiem pogrzebow ym (L. L eciejew icz, W . Ł osiński 1960, s. 160, H. Z oll-A da­ m ikow a 1966, s. 267; E .Z. R aszew scy 1971, s. 395; Z. R urnatow ska, M . R a ra 1994). W ystępująca w grobach ceram ika znajdow ana je s t zarów no w postaci całych n a­ czyń, ja k i fragm entów . S potyka się j ą tak na dnie jam y grobow ej, ja k i w zasypisku. D otychczasow e obserw acje znalezisk ceram iki grobow ej pozw alają na w yodrębnienie czterech kategorii, p rzy w yróżnianiu k tórych należy w ziąć pod uw agę zarów no zastany stan zachow ania naczyń (całe, fragm enty), m iejsce ich w ystępow ania (dno, zasypisko), ja k i m om ent złożenia.

R ategorię pierw szą reprezentują całe n aczynia pow szechnie uznaw ane za dary (bądź częściej ogólnie — w yposażenie) grobow e składane do ja m y grobow ej w raz ze zm ar­ łym . D ru g a z w yodrębnionych kategorii to potłuczone n aczynia (lub ich fragm enty) zło żo n e (w rzucone) do grobu w chw ili składania doń zm arłego, a w ystępujące w sk u ­ piskach na dnie jam y grobow ej (rzadziej bezpośrednio na zm arłym ). R a te g o ria trzecia to fragm enty potłuczonych naczyń, k tó re dostały się do zasypiska podczas zasypyw ania ja m y grobow ej. C zynność ta (zasypyw anie) m ogła odbyć się jed n o razo w o , ale m ogła trw ać pew ien czas. Jam a pozostaw iona ja k iś czas odkryta, w ypełniana była ziem ią sukcesyw nie doń w sypyw aną. W ów czas w rzucano rów nież fragm enty potłuczonych naczyń. O statnia — czw arta kategoria to fragm enty naczyń w ystępujące w zasypisku, a pochodzące z w cześniejszych w arstw kulturow ych, w ja k ie zostały w kopane groby2. W dotychczasow ej literaturze archeologicznej trudno znaleźć in fo rm acje o wypeł- n isku naczyń w chodzących w skład inw entarza grobow ego. Z dając sobie spraw ę, iż bez analiz chem icznych problem zaw artości pozostanie czy sto teoretyczny (H. Zoll- A dam ikow a 1971, s. 112) przyjm ow ano, iż w naczyniach znajdow ał się pierw otnie pokarm lub napój (A. N iew ęgłow ski 1981, s. 430). Jednocześnie um ieszczanie w gro­ bach naczyć z „pożyw ieniem ” uw ażane je s t za najbardziej zakorzeniony zw yczaj religii pogańskiej (np. R . Jażdżew ski (1949) 1951, s. 157; L. L eciejew icz, W. Ł osiński 1960, s. 160; E. i R . R aszew scy 1971, s. 395; H. Z oll-A dam ikow a 1971, s. 111 - 112).

Przeprow adzona analiza zaw artości sodu i potasu w naczyniach znajdow anych w grobach kultury łużyckiej (M. M ogielnicka-U rban 1992; E. B ulska, R . W róbel 1992) z ach ę ciła nas do przeprow adzenia podo b n y ch prób. W cześniejsze prace nad o kreśle­ n iem zaw artości sodu i potasu pozw oliły przyjąć, iż n aczynie stanow i częściow o za­ m knięty układ o graniczający w znacznym stopniu naturalne p rzem ieszczanie się soli

1 Z d a rza się niek ied y , że n a po d staw ie p rzyp ad ko w y ch zn a le z isk n a czyń m in iatu ro w y ch do k o n u je się lok alizacji c m e n ta rz y sk sz k ieleto w ych (R. M ad yd a 1978, s. 231 - 2 3 3 ) .

2 N ajczęściej grób u w aża się za zn alezisk o zw arte — z am k n ięte (S. T ab aczy ń sk i 1987, s. 64 - 65). Je d n ak g rób nie m u sia ł byd z asy p an y n a ty c h m ia st po zło żen iu w nim zm a rłe g o (L. R au hu t 1971, s. 470), a w y stęp u jące w g ro b ie p rze d m io ty (w ty m c e ra m ik a ) nie m u sz ą byd zło żo n e w je d n y m czasie.

Z A W A R T O Ś Ć N A C Z Y Ń G R O B O W Y C H 347

R ye. 1. L o k alizacja cm en tarzy ska D ziek an o w ice, stan o w isk o 22

nieorganicznych w glebie. D la p o tw ierd zen ia tego założenia analizie p oddano nie tylko zaw artość naczyń, ale także próbki pobrane z w arstw y obok i pod naczyniem 3. B a­ d aniom p o ddano zaw artość dw u całych naczyń glinianych znalezionych w grobach podczas b adań w czesnośredniow iecznego cm en tarzy sk a szkieletow ego w D ziek an o ­ w icach, gm . Ł ubow o, stanow isko 22 (A . J. W rzesińscy 1992; 1993) (rye. 1). Pierw sze z naczy ń u m ieszczone było przy praw ej stopie d zieck a zm arłego w w ieku 1 0 - 1 1 lat (grób 26/92) (ryc. 2). D rugie natom iast pierw o tn ie złożono w grobie m ężczyzny zm

34 8 E W A B U L S K A . A N N A I JA C E K W R Z E S IŃ S C Y

Ryc. 2. D ziekanow ice, st. 22. G rób 2 6/92 R yc. 3. D ziek an o w ice, st. 22. G rób 10/93 (fot. J. W rzesiński) (fot. J. W rzesiński)

łego w w ieku 2 5 - 3 0 lat (grób 10/93) (ryc. 3). W w yniku pow tórnego pochów ku w tym sam ym m iejscu d ziecka 3 - 4-letniego (grób 5/93) naczynie zostało przew rócone i znaleziono je odw rócone dnem do góry przy praw ym biodrze m ężczyzny (ryc. 4)4. Próbki gleby badano pod kątem zaw artości pierw iastków charakterystycznych dla biosfery: sodu, potasu, żelaza, m anganu i m iedzi. Pierw iastki te zaliczane są do grupy biofilnych i u czestniczą w budow ie organizm ów żyw ych. Ich obieg geochem iczny w przyrodzie je st w dużym stopniu zależny od procesów biologicznych. W środow isku biosfery zachodzą procesy rozkładu substancji organicznej. W procesach tych substan­ cje organiczne przekształcają się w proste zw iązki organiczne oraz zw iązki m ineralne. Podstaw ow ą rolę w rozpadzie szczątków roślinnych i zw ierzęcych w środow isku od­ gryw ają m ikroorganizm y. W w yniku zachodzących w glebach procesów m ikrobiolo­ gicznych pow stają różne prostsze zw iązki organiczne, d w utlenek w ęgla, w oda, am o­ niak, oraz różnego rodzaju zw iązki m ineralne.

N a podstaw ie pow yższych d anych założono, że je ż e li w naczyniach g robo­ w ych um ieszczone zostało pożyw ienie pochodzenia zw ierzęcego5, to po upływ ie

kil-4 W g ro b ie 26/92 przy sk lep ien iu czaszki z n ajdo w ała się k u lk a k a m ien n a z p iask o w ca (A . J. W rzesińscy 1993, s. 163), nato m iast w grobie 10/93 przy stopie p raw ej w y stąpił no ż żelazny.

5 A n aliza m ak ro sko p o w a w y k lu czy ła o becn o ść szczątk ó w po ch o d zen ia roślin n eg o . Co p raw d a dokonana p róba (p o b ra n a z g ó m e j p a rtii n a c zy n ia ) o z n a c z e n ia fito litó w u jaw n iła w y s tę p o w a n ie m ik ro szc z ą tk ó w

Z A W A R T O Ś Ć N A C Z Y Ń G R O B O W Y C H 3 4 9

j f 0

R yc. 4 . D ziek an o w ice, st. 22. G ró b 5/93 (fot. J. W rzesiń sk i)

kuset lat tkanka m ięsna i tkanka kostna pow inny ulec całkow item u rozkładow i i p rze­ k ształceniu w sole nieorganiczne. Substancje te m ogły osadzić się na drobinach piasku o becnego w naczyniach.

A nalizę przeprow adzono m etodą atom owej spektrometrii absorpcyjnej. W przypadku potasu, sodu i żelaza atom izację prow adzono w płom ieniu, a pom iar w ykonano za pom ocą spektrom etru firm y C arl-Z aiss Jena m odel A A S-1. O znaczenie m anganu i m ie­ dzi prow adzono za pom ocą spektrom etru absorpcji atom ow ej firm y P erkin-E lm er m odel 4100 Z L z ato m izacją w piecu grafitow ym m odel T H G A . O cenę otrzym anych w yników zaw artości w ybranych pierw iastków badanych próbek oparto na dotychczasow ej lite­ raturze dotyczącej w łaściw ości i w ystępow ania odpow iednich m etali w środow isku naturalnym (J. G reen 1959, s. 1 1 2 7 - 1184; K.K. T urekian, K.H. W edephol 1961, s. 1 7 5 - 192; L. K łyszczenko-S tefanow icz red. 1972; A. K abata-Pendias, H. H endias 1979; H.A. H arper, i in. 1983).

Z aw artość w ybranych m etali z naczyń z D ziekanow ic p rezentują tabele I i II. Z aw artość potasu, sodu i żelaza p o dano w ppm (pg/g). natom iast zaw artość m anganu i m iedzi w ppb (ng/g). W tabeli I um ieszczone są w yniki uzyskane dla zaw artości n aczynia z grobu 26/92. A nalizow ana próbka została podzielona na dw ie części odpo­ w iadające górnej (gleba 1/92) i dolnej (gleba 11/92) partii naczynia. K ażdą z części

ro ślinnych. Jed n ak obecn y e ta p b ad ań nie p o zw ala na jed n o z n a c z n e o k reślenie ich p o c h o d zen ia (patrz I. i M. P o lcy n o w ie 1993).

3 5 0 E W A B U L S K A . A N N A 1 JA C E K W R Z E S IŃ S C Y T a b e la 1 G leba próbka К (ppm ) N a (ppm ) K /N a F e (ppm ) M n (ppb) 1/92 1 5.4 5.6 0 .96 152 25 2 6.5 7.2 0.90 168 24 3 5.9 6.4 0 .92 175 32 4 5.6 6.1 0.88 145 22 5 5.3 5.9 0 .8 9 147 20 średnia 5.7 6.2 0.9 156 24.5 П/92 6 25.6 9.6 2.6 155 47 7 27.8 8.9 3.1 165 35 8 27.1 9.8 2.7 168 37 9 26.0 8.7 2.9 182 52 10 26.4 9.2 2.8 170 45 średnia 26.6 9.2 2.8 168 43 T a b e la 2 próbka К (ppm ) N a (ppm ) K /N a F e (ppm ) M n (ppb) C u (ppb) 7/93 4.8 6.5 0 .74 169 25 0.3 8a/93 22.4 8.2 2.70 154 47 58.0 8b/93 19.8 7.6 2.60 142 36 46 .0 9/93 6.2 6.8 0.90 190 32 2.4

podzielono na pięć rów nych porcji poddanych osobnej analizie. W tabeli II um ieszczono w yniki (uśrednione w artości d la pięciu porcji z każdej próbki) uzyskane dla n aczynia z grobu 10/93 (próbka 8a/93 i 8b/93), oraz d la gleby pobranej obok (próbka 7/93) i spod naczynia (próbka 9/93).

N a podstaw ie dotychczasow ej literatury w iadom o, że odpow iedni stosunek ilości potasu do sodu (K /N a) w próbce m oże być w skaźnikiem obecności substancji p o cho­ d zen ia zw ierzęcego. Z aw artość sodu i potasu w m aterii nieorganicznej je s t zbliżona, natom iast w tkankach organicznych zaw artość potasu je s t ± dw ukrotnie w yższa w sto­ sunku do zaw artości sodu. W analizow anych próbkach stw ierdzono isto tn e po d w y ­ ższenie (średnio 5-krotne) zaw artości potasu, przy je d n o czesn y m nie zm ienionym p o ­ ziom ie zaw artości sodu. B iorąc pod uw agę w skaźnik K /N a m o żn a stw ierdzić, że dla p róbek p o b ranych z w nętrza n aczynia zaw artość po tasu je s t p raw ie trzy k ro tn ie w yższa w stosunku do zaw artości sodu. S tosunek K /N a w ynosi średnio 2,65 dla p ró b ek 8a/93 i 8b/93 (czy 2,8 dla próby 11/92), natom iast o siąg a w artość poniżej 1 dla p ró b ek spoza naczynia, czy też je g o górnej partii (próbka 1/92 z n aczynia stojącego w grobie na dnie). Z bliżone w artości d la próbek 8a/93 i 8b/93 m ogą w ynikać z faktu przew rócenia n aczynia przy pow tórnym pochów ku w tym sam ym m iejscu (grób 5 i 10 — por. ryc. 3 i 4).

Istotne różnice zaobserw ow ano także w zawartości miedzi. W iadom o, że m iedź wy­ stępuje w e w szystkich tkankach zw ierzęcych, przy czym niektóre z nich (np. w ątroba) odznaczają się szczególną tendencją do grom adzenia tego pierw iastka. W tkankach

Z A W A R T O Ś Ć N A C Z Y Ń G R O B O W Y C H 351

zw ierząt stw ierdzono średnie zaw artości m iedzi odpow iednio: w m ięsie — 0 ,6 |lg /g ; w nerkach — 3,2 p g /g ; w w ątrobie — 2 2,0 pg/g- G łó w n ą rolę w w iązaniu m iedzi w glebach odgryw ają substancje organiczne. Z w iązki organiczne o niskim ciężarze, które uw alniane są podczas rozkładu substancji o rg anicznych zw ięk szają m obilność m iedzi. Z aw artość m iedzi rozpuszczonej (przechodzącej do an alizow anego ekstraktu) inform uje o j e j w ystępow aniu w form ach ruchliw ych. W badanych próbkach zaw artość m iedzi w ynosi średnio 52 ppm w ew nątrz n aczynia (próby 8a/93 i 8b/93), n atom iast je d y n ie 1,35 p pm w w arstw ie zew nętrznej (próby 7/94 i 9/93). O trzym ane w yniki zaw artości m iedzi, w połączeniu z w arto ścią p aram etru K /N a m ogą sugerow ać p ier­ w otną obecność m ateriału pochodzenia zw ierzęcego składanego w ew nątrz badanego naczynia.

W badanych próbkach oznaczono także zaw artość m anganu i żelaza. M etale te należą do grupy p ierw iastków biofilnych i w ydaw ało się celow e p rześled z en ie ew en ­ tualnych zm ian ich zaw artości. M angan w ystępuje w o rganizm ach zw ierzęcych w sto­ sunkow o znacznych ilościach na poziom ie 0 , 2 - 10 ppm . G rom adzi się przede w szy ­ stkim w organizm ach m iąższow ych, kościach, w łosach i sierści. W roztw orach glebow ych je g o stężenie nie je s t duże, w aha się od 30 do 700 ppb. W badanych próbkach oznaczono zaw artość od 25 do 47 ppb.

Ż elazo je s t je d n y m z głów nych pierw iastków skorupy ziem skiej. P om im o w ystę­ pow ania znacznych ilości (kilkaset ppm ) żelaza w tkankach org an izm ó w zw ierzęcych nie stw ierdzono zn aczących ró żn ic w zaw artości tego p ierw iastk a w bad an y ch p ró b ­ kach. M oże to być zw iązane z tym , że żelazo je s t je d n y m z najbardziej ruchliw ych pierw iastków w glebach.

Pow yżej p rzeprow adzona prezentacja w skazała, że zaw artość m ied zi o raz w spół­ czy n n ik K /N a m ogą służyć ja k o w skaźnik ew entualnej pozostałości m aterii organicznej, a ich stosunkow o duże stężenie m oże sugerow ać obecność części m iękkich p o ch o d zen ia zw ierzęcego. N atom iast o trzym ane w yniki d otyczące zaw artości m anganu i żelaza nie w y k azu ją znaczących różnic i ty m sam ym nie m ogą być po d staw ą d o w y ciąg an ia w niosków .

P ow szechnie u w aża się, iż p ożyw ienie w naczyniach składane b y ło do grobu w c h a ­ rakterze d aru dla boga (bóstw a), bądź ja k o posiłek zm arłego w drodze w zaśw iatach. P ożyw ienie um ieszczane w grobie m iało zabezpieczać przed pow rotem zm arłego, lub (a m oże także) m iało d ostarczać energii w dalszym „życiu” . C h a rak ter w czesn o śred ­ niow iecznego obrządku p o grzebow ego nie sposób w yjaśnić na zasadzie prostego fu n ­ k cjo n o w an ia starej „pogańskiej” tradycji w now ym — chrześcijańskim św iecie. S pe­ cy fik a system u w ierzen io w eg o danej grupy w ynika z uw arunkow ań historycznych i m iejscow ego p o d ło ża kulturow ego. C hrześcijaństw o, w kraczające na tereny S łow iań­ szczyzny, dociera po w ielo w iek o w y ch kontaktach ze społeczeństw am i rom ańskim i, germ ańskim i i scytyjskim i (J. G ąssow ski 1985; J. P iekalski 1991, s. 63).

W w iększości religii życie pośm iertne b yło kontynuacją dotychczasow ego. Z m arli posiadali d otychczasow ą postać zachow ując po śm ierci cechy i potrzeby żyjącego czło­ w ieka (E. P otkow ski 1973, s. 24 - 37, 42 - 44). Z w iązana z tym i poglądam i idea „ży­ wego trupa” budzi ciągle sprzeczne opinie (por. A. N iew ęgłow ski 1981a, 1985; A. Li- m isiew icz 1983). Śm ierć nie oznacza końca istnienia, lecz stanow i m om ent, gdy zm arły rozpoczyna inne bytow anie. Śm ierć człow ieka będąca spraw ą je d n o stk i je s t je d n o cześ­

352 E W A B U L S K A , A N N A I J A C E K W R Z E S IŃ S C Y

nie m om entem zagrożenia całej żyjącej społeczności. Ż ycie społeczne podlega nieustan­ nym zm ianom . Polegają one na przejściach przez ustalone i jasn o sprecyzow ane granice. N aruszenie istniejącego porządku (przekroczenie ustalonych granic) m oże w konse­ kw encji doprow adzić do zachw iania stabilnego układu. Jednym z krytycznych m om en­ tów w życiu społecznym je s t śm ierć członka grupy (A. Brencz 1987). M om ent śm ierci narusza rów now agę grupy i m usi być przezw yciężony przez odpow iedni obrzęd. W ob­ rzędach pogrzebow ych istotną rolę odgryw a tło w ierzeniow e. P ostaw a w obec śm ierci je st złożona, niejednoznaczna i w ynika z jed n ej strony z próby zerw ania wszelkich w ięzi m iędzy żyw ym i i zm arłym , a z drugiej z pragnienia dalszego utrzym ania więzi m iędzy nim i w niezm ienionej form ie (P. Aries 1989; В. M alinow ski 1990, s. 4 0 1 ­ 408; L.-V. T hom as 1991; E. M orin 1993, s. 7 7 - 157; M. L urker 1994, s. 3 1 9 - 3 3 7 ) . D la w iększości społeczeństw śm ierć nie oznacza końca istnienia, lecz je s t jednym z w arunków odrodzenia się życia. W raz ze śm iercią zostaje naruszona rów now aga sił życiodajnych — krążącej energii (boskiej, kosm icznej). D la jej regeneracji i dla u trzy ­ m ania życia istnieje potrzeba składania o fiar (M. E liade 1993, s. 180 - 181 ; Z. S taszczak (red.) 1987, s. 2 6 6 - 2 6 7 ) . T radycyjne krw aw e ofiary zapew niały krążenie energii m ię­ dzy różnym i regionam i kosm osu, a dzięki niem u utrzym yw ało się totalne życie. Jednak ofiary m ogą przybierać różne form y, a m om entow i ich składania tow arzyszą często bardzo rozbudow ane cerem onie (I. K abzińska-Staw arz 1992, s. 1 4 1 - 1 5 5 ) . Jedną z cech charakterystycznych cerem onii ofiarnych było w ięc i je s t spożyw anie cząstek ofiarow yw anego pożyw ienia. Po złożonej o łtarze nie pozostaje żaden w idoczny ślad — część je j zostaje zjedzona, a pozostałość (należąca do zm arłego) złożona zostaje w raz ze zm arłym do grobu. Istotną częścią obrządku pogrzebow ego, żyw o zw alczanego przez K ościół, były w w iekach V I - V I I I uczty p ożegnalne w których uczestniczył zm arły (E. Potkow ski 1973, s. 6 0 - 6 5 ) . Przykładów składania o fiar (także z ludzi) przez S łow ian pośw iadczają nam źródła pisane (T. L ew icki 1955, s. 1 2 8 - 146; SSS 1967, s. 4 6 1 - 4 6 2 ; A. G ieysztor 1982, s. 2 1 6 - 2 2 0 ; S. U rbańczyk 1991, s. 8 1 - 8 4 ) . R ów nież archeologia dostarcza nam dow odów składania ofiar. K onsum pcja w ysele­ kcjonow anych części zw ierząt znajdow anych nie tylko na cm entarzyskach, ale i w m iejscach kultu łączy się z ucztam i ofiarnym i (A. N iew ęgłow ski 1981 , s. 433, 434, 436). U czty nie ograniczały się je d y n ie do konsum pcji. N a terenie Słow iańszczyzny przy grobie u rządzano (często p ow tarzaną cyklicznie) tryznę. Była to uczta połączona z tańcam i i popisow ym i w alkam i (SSS 1977, s. 181 - 182; S. U rbańczyk 1991, s. 60 - 6 1 , 92, 159, 1 7 2 - 174). Składanem u do grobu człow iekow i było potrzebne nie tyle bliżej nieokreślone „p o ży w ien ie”, ile dostarczenie odpow iedniej ilości energii p o trzeb ­ nej w dalszym życiu.

Z najdow ane w grobach całe naczy n ia m ogły zaw ierać ofiary, które w iązały się z odradzaniem i podtrzym yw aniem życia (A. N iew ęgłow ski 1981, s. 448). Pozorny brak zaw artości w ynikać m oże z pierw otnego u m ieszczania w naczyniach części m ięk­ k ich składanych ofiar zw ierzęcych6. W naczyniach m ogły się znaleźć organy, które w g tradycyjnych w ierzeń są siedliskiem energii (serce, m ózg, w ątroba, czy oczy)

(S. U rbańczyk 1991, s. 83).

6 D o k o n an e an alizy p ró b naczyń zn alezio n y ch na cm en ta rz y sk u U hersk é H radiütë - S a d y w ykazały o b ecn o ść „p o traw ” m leczn y ch i m ięsnych (K. M areSovâ 1983, s. 4 3 - 4 4 ) . )

Z A W A R T O Ś Ć N A C Z Y Ń G R O B O W Y C H 353

Problem ten postaw iony tu w form ie hipotezy je s t obecnie trudny do je d n o z n a ­ cznego w yjaśnienia. Z agadnienia zw iązane ze składaniem o fiar we w czesnym średnio­ w ieczu nie m usiały być w pełni św iadom e i zrozum iałe.

W spom niano ju ż , że we w czesnośredniow iecznych grobach szkieletow ych obok całych naczyń (w yróżniona przez nas kategoria 1) spotykam y także ich fragm enty (kategoria 2 i 3). W ydaje się, iż m am y tu do czy n ien ia z odm iennym i kategoriam i znaczeniow ym i znalezisk. P otłuczone n aczynia odkryw ane na dnach ja m grobow ych m ożna łączyć z ucztam i pożegnalnym i tow arzyszącym i składaniu zm arłego do grobu (L. R auhut 1971, s. 470). M ogą być także zw iązane ze zw yczajem rozbijania garnka z w odą (służącą do obm yw ania zm arłego, ale i w ogóle będącą w dom u w chw ili śm ierci) (A. Fiszer 1921, s. 257 - 258). W arto nadm ienić, że w relig ii ch rześcijańskiej sym bolika naczyń je s t bardzo różnorodna. N aczynie gliniane je s t obrazem człow ieka ze w zględu na kruchość cielesnej natury i całkow itą zależność od S tw órcy (D. F orstner OSB 1990, s. 417). Stąd m oże uprzedm iotow ienie słabej kondycji człow ieka poprzez p otłuczenie (zniszczenie) glinianego n aczynia w raz z je g o śm iercią.

Zw yczaj żegnania zm arłego, a przede w szystkim uczty tow arzyszące składaniu zm arłego do grobu i pow tarzane podczas różnych św iąt i rocznic znany je s t praktycznie do dziś. U cztow anie w raz ze zm arłym , obw ożenie go w śród sąsiadów , a w reszcie zabaw a (często p o w tarzan a co pew ien czas) w m iejscu chow ania i poza nim we w czes­ nym średniow ieczu znane były m .in. w D anii, A nglii, a w spółcześnie także na terenach Polski (A. F iszer 1921, s. 105, 1 6 7 - 168, 352, 3 7 5 - 3 9 3 ; S. C iszew ski 1936, s. 143 - 154; T. L ew icki 1955, s. 1 2 9 - 130; E. Potkow ski 1973, s. 5 8 - 6 9 ; A. B rückner 1974, s. 1 0 7 - 108; A. M ickiew icz 1982, s. 7 - 3 8 ; H. Ł ow m iański 1986, s. 163, 208 - 2 0 9 , 2 2 6 - 2 2 7 , 234).

Z najdow ane w zasypisku ja m y grobow ej fragm enty naczyń glinianych (kategoria 3) m ogą być w ynikiem odw iedzin m iejsc grzebania przez najbliższych. P odczas tych wizyt połączonych z ucztam i (być m oże nad grobam i nie całkow icie zasypanym i), pow tarzanym i cyklicznie, pozostaw iano (rozbijając?) zużyte naczynia.

Podsum ow ując należy zaznaczyć, że przedstaw ione w yniki badań specjalistycznych dotyczą analiz przeprow adzonych jed y n ie w oparciu o zaw artość dw u naczyń znale­ zionych w grobach. W y ciągnięcie bardziej precyzyjnych w niosków m ożliw e będzie w chw ili p o sia d an ia w iększej ilości podobnych analiz. N iem niej rezultaty d o ty ch cza­ sow ych poszukiw ań w skazują pew ne m ożliw ości m etodyczne i sugerują m ożliw ości interpretacyjne.

Specyfika zespołów grobow ych i nagrom adzona na cm entarzyskach inform acja (J. G ąssow ski 1957, s. 1 9 - 3 4 ) w ym aga indyw idualnego po d ejścia do każdego sta­ now iska i grobu. G rób bow iem stanow i zbiór sym boli, których od czy tan ie i z in ter­ pretow anie należy do najtrudniejszych problem ów .

P rezentow ana p róba w y k o rzy stan ia analiz chem icznych stw arza m ożliw ość o d czy ­ tyw ania zjaw isk dla archeologii dotąd nieobserw ow alnych. W ystępow anie p ierw ia­ stków biofilnych w naczyniach grobow ych sugeruje obecność w nich zw ierzęcych części m iękkich. U m ieszczanie w grobach zm arłych w yselekcjonow anych organów pozw ala łączyć je ze zw yczajem składania ofiar.

354 E W A B U L S K A , A N N A I JA C E K W R Z E S IŃ S C Y

LIT E R A T U R A A r i e s P. 1989, C zło w iek i śm ierć, W arszaw a.

B r e n с z A. 1987, P o lsk a o brzęd o w o ść p o grzebow a jak o obrzęd przejścia, Lud 71, s. 215 - 229. B r i i c k n e r A. 1974, Słow nik e tym ologiczny ję z y k a p o lskiego. W arszaw a.

B u l s k a E. , W r ó b e l K. 1992, O zn aczanie sodu i potasu w próbkach piasku, P A r 39, s. 120 - 121. C i s z e w s k i S. 1936, Prace etn o logiczne, t o m 4, Ród, W arszaw a.

E l i a d e M . 1993, Sacrum . M it. H istoria, W arszaw a. F i s z e r A. 1921, Z w y czaje p og rzeb o w e ludu p o lskiego, Lw ów. F o r s t n e r D. OSB 1990, Ś w iat sy m boliki ch rześcijańskiej, W arszaw a.

G ą s s o w s k i J. (1950) 1952, C m en tarzy sk o w K ońskich na tle zag ad n ien ia południow ej granicy M azow sza w e w czesnym średniow ieczu, M W 2, s, 71 - 176.

— 1957, O roli cm en tarzy sk ja k o źródeł do badania struktury społecznej ludności, A P 1, s. 19 - 34. — 1985, O pew nych sp rzecznościach w badaniach archeologicznych w czesnego średniow iecza, F PP , 1, s. 191

- 199.

G i e y s z t o r A . 1982, M ito lo g ia Słow ian, W arszaw a.

G r e e n J. 1959, G eochem ical table o f the elem en ts fo r 1959, B ulletin o f a G eological S o ciety o f A m erica 70, s. 1127 - 1184.

H a r p e r H .A ., R o d w e l 1 V .W ., M a y e r s P.A. 1983, Z arys chem ii fizjo lo g iczn ej, W arszaw a.

H i 1 с z e г-К u r n a t o w s k a Z. , K a r a M ., 1994, D ie K eram ik v o m 9. bis zur M itte des 11. Jah rh u n d erts in G roßpolen, (w :) S law isch e K eram ik in M itteleu ro p a v o m 8. v is zum 11. Jah rh un d ert, (red. Ć. Stańa), s. 121 - 141. Internationale Tagungen in M ikulóice. Forschungs - p ro b lè m e des frühen M ittelalters, B and I, Brno.

J a ż d ż e w s k i K. 1949 (1951), C m entarzysko w czesnośredniow ieczne w Lutom iersku pod Ł odzią, M W 1, s. 91 - 191.

K a b a t a- P e n d i a s A. , P e n d i a s H. 1979, Pierw iastki śladow e w śro d o w isk u b iologicznym , W arszaw a. K a b z i ń s k a -S t a w a r z I. 1992, N ic w przyrodzie nie ginie, EtP 36, s. 135 - 159.

К a s z e w s с y E., K. 1971, W czesn o śred n io w ieczn e cm en tarzy sk o w B rześciu K ujaw skim , pow . W łocław ek, M S iW 1, s. 3 6 5 - 4 3 4 .

K ł y s z c z e n k o - S t e f a n o w i c z L. (red.) 1972, Ć w iczen ia z biochem ii, W arszaw a. K o s i ń s k i D. 1992, W czesn o śred n io w ieczn y zespół o sadniczy Piaski - Rochy, SL 2, s. 87 - 107. K r z y s z o w s k i A. 1992, W stępne w yniki badań archeo lo g iczn y ch na w czesn o śred n io w ieczn y m c m entarzy­

sku szkieletow ym z X /X I - X I w ieku w m iejscow ości Sow inki, gm . M osina, w oj. p oznańskie, stanow isko 23 A, W SA 1, s. 8 3 - 1 0 2 .

L e c i e j e w i c z L . , Ł o s i ń s k i W. 1960, W czesn o śred n io w ieczn e c m en tarzy sk o w M ło dzikow ie, w pow. średzkim , FA P 11, s. 1 0 4 - 165.

L e w i c k i T . ( 1 9 5 2 - 1953) 1955, O brzędy pog rzeb o w e pogańskich S łow ian w opisach p o dróżników i pisa­ rzy arab sk ich g łó w n ie z IX - X w., A 5, s. 1 2 2 - 154.

L i m i s i e w i c z A. 1983, U w agi w spraw ie k oncepcji w iary w „ży w eg o trupa” , A P 28, s. 177 - 181. L u r k e r M . 1994, Przesłan ie sy m boli. W m itach, k ulturach i relig iach , K raków .

Ł o w m i a ń s k i H. 1986, R elig ia S łow ian i je j upad ek (w. V I-X JI), W arszaw a,

M a d y d a R. 1978, W czesn o śred nio w ieczn e n aczynie m in iatu ro w e z O pato w ca, w oj. kieleck ie, S pA r 28, s. 231 - 2 3 3 .

M a l i n o w s k i B ., 3990, M it, m agia, religia. D zieła 7, W arszaw a.

M a r e ś o v d K. 1983, U herské HradiStê — Sady. S taroslovanské pohFebiStè na H oruich K otvicich, Brno. M i c k i e w i c z A. 1982, D zieła poetyckie, t. 3. D ziady, cz. II, s. 7 - 38, W arszaw a.

M o g i e l n i c k a - U r b a n M . 1992, P ró b a interpretacji naczyń n ie zaw ierających kości z c m e n tarzysk a kul­ tury łużyckiej w M aciejow icach, woj. Siedlce, P A r 39, s. 101 - 120.

M o r a w s k i W ., Z a i t z E. 1977, W czesno śred n io w ieczn e cm en tarzy sk o szk ieleto w e w K rak o w ie na Za­ krzów ku, M A 17, s. 53 - 169.

M o r i n E. 1993, A n tropologia śm ierci, (w:) A ntropologia śm ierci. M yśl francuska, s. 77 - 157, W arszaw a. N i e w ę g ł o w s k i A. 1981, Elem enty religii. Prah isto ria Z iem P o lsk ich 5, s. 4 2 9 - 4 4 8 .

— 1981, O b rządek pogrzebow y ludności ku ltu ry przew orskiej n a p rzełom ie e r (II w iek p.n.e. — II wiek n.e.), W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk, Ł ódź.

Z A W A R T O Ś Ć N A C Z Y Ń G R O B O W Y C H 355

— 1985, Je szcze w spraw ie ideii „żyw ego trupa” j a k o prym ityw nej koncepcji życia pozagrobow ego, A P 30, s. 469 - 477.

P i e k a l s k i J. 1991, W rocław śred n io w ieczn y . S tudium ko m pleksu o sad n iczeg o na O lbinie w V II-X III w., W rocław .

P o l c y n o w i e I. i M, 1993, Form y k rzem ionki b io genicznej (fitolity) w pró b ie pobranej z n aczynia gro b o ­ w ego zn alezio n eg o na stan o w isk u D ziek an o w ice 22, gm . Ł ubow o, w oj. pozn ań sk ie, W SA 2, s. 185 - 189. P o l k o w s k i E . 1973, D zied zictw o w ierzeń pog ań sk ich w śred n io w ieczn y ch N iem czech . D efuncti vivi.

W arszaw a.

R a j e w s k i Z. 1937, W ielkopolskie cm entarzyska rzędow e okresu w czesnośredniowiecznego, PA r 6, s. 28 - 85. R a u h u t L . W c zesn o śred n io w ieczn e c m e n tarzy sk a w o b u d o w ie k am iennej n a M azo w szu i P od lasiu , M SiW

1, s. 3 6 5 - 4 3 4 .

SSS 1967, S ło w n ik Starożytności S łow iańskich, hasło: ofiara, t. 3, s. 461 - 4 6 4 . SSS 1977, hasło: tryzna, t. 6, s. 181 - 182.

S t a s z c z a k Z. (red.) 1987, Słow nik etnologiczny, W arszaw a, Poznań.

S z a f r a ń s k i W . 1988, R elig ia S łow ian, (w :) Z ary s d ziejów religii, s. 4 4 2 - 463, W arszaw a.

T a b a c z y ń s k i S. 1987, A rch eo lo g ia średniow iecza. P ro blem y . Ź ró d ła. M etody. C ele badaw cze, W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk, Łódź.

T h o m a s L.-V . 1991, T rup. O d biologii d o an tropologii, Ł ódź.

T u r e k i a n K .K ., W e d e p o h 1 K.H. 1961, D istrib u tio n o f the elem en ts in so m e m ajo r units o f the e a rth 's crust, B ulletin o f a G eo logical S ociety o f A m erica 72, s. 175 - 192.

U r b a ń c z y k S. 1991, D aw ni S łow ianie. W ia ra i kult, W rocław , W arszaw a, K raków . W a c h o w s k i K. 1975, C m en tarzy sk a d o b y w czesn o p iasto w sk iej na Ś ląsk u , W rocław . W i l s o n I. 1990, Ż ycie po śm ierci, W arszaw a.

W r z e s i ń s c y A ., J. 1992, S praw o zd an ie z b adań n a w czesn o śred n io w ieczn y m cm en tarzy sk u szk ieletow ym w D ziekanow icach, stan. 22, gm . Ł ubow o, w oj. poznańskie, W S A 1, s. 103 - 112.

— 1993, W czesno śred n io w ieczn e cm en tarzy sk o szkieletow e w D ziek an o w icach , gm . Ł ubow o, w oj. poznań ­ skie, stan. 22 — sezon b adaw czy 1992, W S A 2, s. 157 - 184.

Z o 11-A d a m i к o w a H. 1966, W czesno śred n io w ieczn e cm en tarzy sk o szk ieleto w e na stan. VI w Stradow ie, p ow . K azim ierza W ielka, S pA r 18, s. 2 5 8 - 270.

— 1971, W czesn o śred n io w ieczn e cm en tarzy sk a szk ieleto w e M ałopolski, cz. 2: A naliza, W rocław , W arszaw a, K raków , G dańsk.

IN H A L T D E R G R A B G E F Ä ß E Z u s a m m e n f a s s u n g

U nter den G rab beig ab en d er frühm ittelalterlich en Skelettgräb erfeld er treten T o n g efäß e auf. In d er bis­ h erigen archäo lo g isch en L ite ra tu r w ird allg em ein angen om m en , daß d iese G efäß e L eb ensm ittel enthielten. G leichzeitig ist m an dessen bew ußt, d aß dieses P roblem , o hne ch em isch en A n alysen, rein th eoretisch bleibt. Das L egen d er G efäß e in die G räb er w ird als festg ew urzelter G ebrauch heid n isch er R eligion betrachtet.

D ie A n alyse des N atriu m - und K aliu m g eh alts in den G efäßen d er L au sitzer K u ltu r hat uns zu r D u rchfüh­ rung von ähnlichen P rü fu n g en angeregt. D en U ntersu ch u n g en w urde d er In h alt b eid er G efäße a u s den a u f d em Skelettg räb erfeld in D ziek an ow ice, Fst. 22, G em . Ł u b ow o , W oj. P o znań freigelegten G räb er (A b b .l - 4) unterzogen. D ie en tn o m m en en B oden pro b en w urden a u f den G eh alt von E lem enten, d ie für d ie B io sp h äre charak teristisch sind, w ie N atrium , K alium , E isen, M angan und K upfer, geprüft. G ezählt zu r G ruppe bio p h iler E lem en te nehm en sie am Bau d er lebenden O rganism en teil. D ie Prü fu n g en w urden m it A n w endung d er M eth o d e d er A tom ab so rb tio nssp ek tro m etrie durch g efü h rt. Je d e Probe (g etren n t von dem Inneren des G efäßes, in sein er N äh e und u n ter dem G efäß en tn o m m en ) w urde in fü n f versch ied en e Portio n en geteilt, die ein er g etren nten A n alyse un terlagen.

D er N atriu m - und K alium g eh alt in an o rg an isch er M aterie ist äh n lich , in den o rganischen G ew eben dag eg en ist d e r K alium gehalt ca. zw eim al h ö h er als d er N atrium g eh alt. E ntsp rech en d es V erh ältn is des Ka­ liu m g eh alts z u m N atriu m g eh alt (K /N a) in d e r Pro b e k a n n au f d ie A n w esenheit von S u bstanzen m it tierisch er

356 E W A B U L S K A . A N N A I J A C E K W R Z E S IŃ S C Y

H erfunft hinw eisen. In den vom G efäßinneren en tno m m en en Proben ist d er K aliu m g ehalt fast d reim al höher als d e r N atrium gehalt (T abelle I und II — Proben: 11/92, 8a/93, 8b/93 — stam m en von dem G efaßinneren). W esentliche U n tersch ied e w urden au ch beim K u p fer festgestellt. E s k o m m t in allen T iergew eb en vor. M anche von ihnen (z.B . L eber) ken n zeich n et eine T e n d en z zu r A nsam m lu n g dieses E lem en tes. A u ß ero rd en t­ lich h ohe K upfergehalte (T abelle II — P roben aus dem G efäßinneren — 8a/93, 8b/93 sind ein ig e zehnm al g rö ß er als d ie P roben aus äu ß eren Schichten — Proben 7/93 und 9/9 3 ) und können, in V erbindung m it dem P aram eterw ert K /N a, a u f d ie p rim äre A n w esenheit des M aterials m it tierisch er H erkunft innerhalb des g e ­ prüften G efäßes hinw eisen.

D ie E rg ebnisse des M an g an - und E isengehaltes w eisen k eine w esentliche U n terschiede a u f und sin d in u nserem Fall unbrauchbar.

D e r d arg estellte V ersuch d er A u sn u tzu n g c h em isch er A nalysen g ib t uns M ö glichkeit, d ie fü r die Ar­ ch äo lo g ie b ish e r u n b eobachtbaren E reignisse abzulesen. D as A u ftreten bio p h iler E lem en te in den G rabgefäßen w eist a u f d ie A n w esen h eit v o n w eichen, tierisch en T eilen in den G efäßen hin. D as U nterb rin g en au sg ew ählter O rgane in d ie G räb er läßt zu, sie m it dem G eb rau ch , O p fe r zu bringen, zu verbinden.

A B B IL D U N G E N A bb. 1. L ag e des G räb erfeld es D ziek an o w ice, Fundstelle 22 A bb. 2. D ziekanow ice, Fst. 22, G rab 2 6/92 (P h o to von J. W rzesiński)

Abb. 3. D ziekanow ice, Fst. 22, G rab 10/93 (P h o to von J. W rzesiński) Abb. 4. D ziekanow ice, Fst. 22, G rab 5/93 (Photo von J. W rzesiński)