Znaczenie fibrynogenu i właściwości reologicznych krwi w miażdżycy i chorobie wieńcowej
Importance of fibrinogen and the rheological properties of blood in atherosclerosis and coronary artery disease
Jarosław Wasilewski, Lech Poloński
III Katedra i Oddział Kliniczny Kardiologii, Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach
Adres do korespondencji:
dr n. med. Jarosław Wasilewski III Katedra i Oddział Kliniczny Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Szpitalna 2, 41–800 Zabrze
tel.: 32 37 33 600
e-mail: jaroslaw-wasilewski@wp.pl
STRESZCZENIE
Wzrost stężenia fibrynogenu oraz lepkości krwi i osocza towarzyszy wielu czynnikom ryzyka miaż- dżycy, takim jak: cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, otyłość, płeć męska, wiek, palenie tytoniu czy nie- wydolność nerek. Wyniki badań dokumentujących te obserwacje wskazują, że wymienione czynniki ryzyka można sprowadzić do ich wpływu na właści- wości reologiczne krwi. Mimo że czynniki ryzyka oddziałują na cały układ naczyniowy, to lokalizacja zmian miażdżycowych nie jest przypadkowa. Nale- ży zauważyć, że złogi miażdżycowe charakteryzują się ściśle określoną lokalizacją, jaką są okolice odejścia gałęzi bocznych, ściany boczne bifurkacji czy krzywizny wewnętrzne tętnic. Miejsca te okre- śla się jako punkty ryzyka, w których dochodzi do formowania się przepływów wtórnych powodują- cych, że na ścianę naczynia działają małe napręże- nia ścinające. Na profil przepływu ma wpływ nie tyl- ko geometria naczyń, ale również reologiczne wła- ściwości krwi zależne w dużej mierze od stężenia fibrynogenu. Wzrost stężenia fibrynogenu, lepkości krwi pełnej i osocza powodują, że w miejscach za- burzonych przepływów dochodzi do dłuższego zalegania krwi, a tym samym zachodzą warunki sprzyjające retencji i przenikaniu krwiopochodnych
Redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Lech Poloński
cząsteczek aterogennych (monocytów, leukocytów, płytek krwi, lipidów) do błony wewnętrznej tętnic.
Zjawisko to odgrywa ważną rolę w biologii naczyń i stanowi istotny mechanizm w procesie powstawa- nia blaszek miażdżycowych. Dlatego oznaczenie stężenia fibrynogenu, wartości hematokrytu i lepko- ści osocza niezależnie od profilu lipidowego powin- no być uwzględnione w panelu badań służących ocenie ryzyka rozwoju chorób układu sercowo- -naczyniowego.
Choroby Serca i Naczyń 2010, 7 (2), 62–71
Słowa kluczowe: fibrynogen, hemoreologia, miażdżyca, choroba wieńcowa
ABSTRACT
There is a high correlation between fibrinogen con- centration, blood and plasma viscosity and the tra- ditional risk factors for atherosclerosis including:
diabetes, hypertension, male sex, obesity, advan-
ced age, smoking or renal insufficiency. Those as-
sociation makes blood rheology, as a unifying fac-
tor linking different cardiovascular risk factors. Al-
though the entire vasculature is exposed to the athe-
rogenic effects of the systemic risk factors, distri-
bution of plaques are not at random. Important fe-
ature is the local nature of lesions such as the vici-
nity of branch points, the outer wall of bifurcations
and the inner curvatures, where disturbed flow oc-
curs. Blood flow are not only governed by the geo-
metry of the vessel but also, by the rheological pro-
perties of blood. Particular low wall shear stress
M imo coraz doskonalszych metod pomiaro- wych osiągnięcia hemoreologii nie są pow- szechnie znane i dostatecznie, czyli tak, jak na to zasługują, wykorzystywane w praktyce klinicznej.
Jedną z przyczyn jest brak niepodważalnych dowodów wskazujących na bezpośredni związek przyczynowo- -skutkowy między nimi a miażdżycą. Należy się zatem za- stanowić nad odpowiedzią na pytanie, czy pogorszenie parametrów hemoreologicznych towarzyszy jedynie czyn- nikom ryzyka, czy też w jakiś sposób przyczynia się do po- wstawania zmian, zważywszy na to, że u osób młodych, a nawet u dzieci, blaszki miażdżycowe mogą się pojawiać pod nieobecność klasycznych czynników obciążających (w 1/4 przypadków przedwczesnej miażdżycy nie stwier- dza się klasycznych czynników ryzyka miażdżycy [1]).
Występujący w równaniu Poiseuille’a współczynnik lepkości zależy zarówno od parametrów makro-, jak i mi- kroreologicznych krwi. Do czynników makroreologicz- nych zalicza się hematokryt i lepkość osocza, natomiast do mikroreologicznych — agregację krwinek czerwonych oraz ich odkształcalność.
Złożone właściwości hemoreologiczne determinuje w dużej mierze fibrynogen. Jest on podłużnym, asyme- trycznym białkiem o dużej masie cząsteczkowej (340 tys.
daltonów). Jego synteza przez hepatocyty i fibroblasty od- bywa się w odpowiedzi na czynniki zapalne, w tym inter- leukinę 6 oraz interleukinę 1 wytwarzane przez monocy- ty i makrofagi, a także komórki śródbłonka. U człowieka prawie cały fibrynogen znajduje się w osoczu, a jego śred-
nie stężenie wynosi 2,0–4,5 g/l, przy okresie półtrwania 3–
–4 dni. Stężenie fibrynogenu w dużym stopniu zależy od czynników genetycznych.
W przypadku hiperfibrynogenemii nasila się agrega- cja erytrocytów, a także wzrastają lepkość osocza oraz opór w mikrokrążeniu [2–5]. Nasiloną agregację krwinek czer- wonych, pozostającą w ścisłym związku ze stężeniem fi- brynogenu, wykazano między innymi u pacjentów z nad- ciśnieniem tętniczym, stabilną i niestabilną chorobą wień- cową, zawałem serca oraz w doświadczalnych modelach niedokrwienie–reperfuzja [6–9].
Już w latach 50. ubiegłego wieku fibrynogen kojarzo- no z chorobami układu sercowo-naczyniowego [10].
W 1980 roku Meade i wsp. [11] wykazali, że jest on czyn- nikiem ryzyka choroby wieńcowej, natomiast w 1993 roku Ernst i Resch [12] dowiedli, że stanowi czynnik predykcyj- ny zdarzeń sercowo-naczyniowych. Przeprowadzona w 1999 roku metaanaliza Maresca i wsp. [13] potwierdziła te obserwacje. Uważa się, że ryzyko zdarzeń sercowo-na- czyniowych jest większe u osób z górnego tercyla stężeń fibrynogenu niż u osób z tercyla pierwszego [14]. Monta- lescot i wsp. [15] na podstawie bogatego przeglądu litera- tury wykazali, że fibrynogen jest silniejszym niż choleste- rol czynnikiem ryzyka choroby wieńcowej. W badaniu European Concerted Action on Thrombosis and Disabilities An- gina Pectoris Study (ETAT), do którego włączono ponad 3000 pacjentów z angiograficznie udokumentowaną cho- robą wieńcową, nie stwierdzono, aby cholesterol stanowił niezależny czynnik ryzyka incydentów wieńcowych [16].
Jego średnie stężenie wyniosło 257 mg/dl w grupie, w któ- rej wystąpiły zdarzenia niepożądane, w porównaniu z 246 mg/dl w grupie osób bez powikłań. Silny związek wykazano natomiast w odniesieniu do fibrynogenu [16].
Ryzyko zdarzeń wieńcowych, w tym nagłego zgonu ser- cowego, wzrastało wraz ze stężeniem fibrynogenu, przy czym pozostawało niskie w przypadku wysokiego stęże- nia cholesterolu, jeżeli tylko stężenie fibrynogenu pozosta- wało niskie.
W przeciwieństwie do cholesterolu stężenie fibrynoge- nu pozostaje w związku z nasileniem zwapnień (calcium score) i stopniem zaawansowania zmian w tętnicach wień- cowych [17–22]. W niestabilnej chorobie wieńcowej wyso- kie stężenie fibrynogenu zwiększa ryzyko zawału i zgonu, a utrzymywanie się jego podwyższonych wartości po za- wale jest złym wskaźnikiem prognostycznym — zarówno w obserwacji wczesnej, jak i odległej [23–27]. Po skutecz- nej interwencji wieńcowej wyjściowo wysokie stężenie
play a major role in the atherosclerosis. High fibri- nogen concentration and severity of hemorheologi- cal disturbances prolongs the residence time of blood in the near-wall region. Prolong residence time favor deposition, retention and penetration of monocytes, platelets, leukocytes and lipids to the in- tima, therefore fibrinogen and blood rheology may have an important role in the pathogenesis of athe- rosclerosis. These data indicate that fibrinogen, hematocrit and plasma viscosity should be included to the screening panel, irrespective of lipid profile.
Choroby Serca i Naczyń 2010, 7 (2), 62–71 Key words: fibrinogen, hemoreology,
atherosclerosis, coronary artery disease
fibrynogenu jest czynnikiem ryzyka braku powrotu prze- pływu mięśniowego (no-reperfusion) i dodatnio koreluje z rozległością obszaru objętego uszkodzeniem i martwicą [28, 29].
Lepkość krwi i osocza dodatnio koreluje ze stężeniem fibrynogenu, a także stężeniami cholesterolu frakcji LDL (low-density lipoprotein), VLDL (very low-density lipoprotein), triglicerydów, interleukiny 6, czynnika von Willebranda, kwasu moczowego, białka C-reaktywnego (CRP, C-reacti- ve protein), białka całkowitego, a
2-makroglobuliny i apoli- poproteiny B, natomiast ujemnie — ze stężeniem choleste- rolu frakcji HDL (high-density lipoprotein) i podażą tlenu na poziomie tkankowym [30–41].
Lepkość osocza zwiększa się w przypadku białkomo- czu, co u chorych z niewydolnością nerek może być zarów- no reologicznym czynnikiem ryzyka miażdżycy, jak i roz- woju samej nefropatii [42–45]. Utracie białek krwi z mo- czem towarzyszy wzrost stężenia fibrynogenu.
Zwiększenie lepkości osocza i agregacji erytrocytów oraz zmniejszenie ich odkształcalności nie towarzyszy wyłącznie stabilnej i niestabilnej chorobie wieńcowej, za- wałowi serca, miażdżycy kończyn dolnych [46–52] oraz neurologicznym powikłaniom miażdżycy [53–55], ale tak- że stanom patologicznym sprzyjającym aterogenezie, ja- kimi są: cukrzyca, otyłość wisceralna, nadciśnienie tętni- cze, zespół polimetaboliczny, hipercholesterolemia i nie- wydolność nerek [56–67]. Wskaźnik masy ciała dodatnio koreluje z agregacją erytrocytów, szybkością opadania krwinek czerwonych, leukocytozą oraz stężeniami CRP i fibrynogenu [68]. Wzrost lepkości osocza i stężenia fibry- nogenu wykazano w ciężkiej niewydolności krążenia [69].
Lepkość krwi i osocza jest większa u mężczyzn niż u ko- biet przed menopauzą [70]. U kobiet zwiększa się po meno- pauzie [71] oraz podczas stosowania doustnych środków antykoncepcyjnych [72, 73]. Lepkość osocza u osób palących tytoń jest większa niż u osób niepalących i zmniejsza się po zaprzestaniu palenia [74, 75]. W populacji ogólnej na- rasta z wiekiem, co sugeruje pogarszanie się mechanizmów autoregulacji parametrów reologicznych krwi w procesie starzenia [76].
Zaburzenia hemoreologiczne dodatnio korelują nie tylko z nasileniem zmian miażdżycowych w tętnicach wieńcowych, lecz również w tętnicach szyjnych oraz koń- czyn dolnych [77–85]. W niestabilnej chorobie wieńcowej zaburzenia reologiczne stanowią o zagrożeniu zawałem serca [86], natomiast po zawale — zgonem [87]. U osób, które przeżyły zawał, pozostają nieprawidłowe przez wie-
le lat, a lepkość osocza ujemnie koreluje z frakcją wyrzutową lewej komory [88]. Wstrząs kardiogenny, niewydolność krążenia oraz inne powikłania zawału serca częściej wystę- pują u osób z wysokimi stężeniami fibrynogenu i CRP [89, 90]. Wzrost stężenia fibrynogenu po angioplastyce wieńco- wej, zwłaszcza jeżeli towarzyszą mu inne zaburzenia hemo- reologiczne, jest czynnikiem prognostycznym nawrotu zwężenia i innych zdarzeń niepożądanych [91–94].
Zaburzenia hemoreologiczne uczestniczą w patofizjo- logii nadciśnienia tętniczego [95]. Przerost lewej komory w nadciśnieniu samoistnym dodatnio koreluje z lepkością krwi i osocza oraz stężeniem fibrynogenu [96–98].
W cukrzycy duża lepkość osocza wiąże się z ryzykiem rozwoju mikroangiopatii, retinopatii i nefropatii cukrzy- cowej [99–103]. Lepkość osocza, agregacja krwinek czer- wonych oraz stężenie fibrynogenu są większe u chorych na cukrzycę lub z niewydolnością nerek, jeżeli schorze- niom tym towarzyszą powikłania miażdżycowe niż u osób z tymi chorobami, ale bez miażdżycy [104, 105].
Hiperlipoproteinemii towarzyszy, wtórne do zwięk- szenia lepkości krwi, zmniejszenie rezerwy wieńcowej [106–108]. W zespole polimetabolicznym, dla którego ty- powe są zaburzenia hemoreologiczne, przepływ określo- ny za pomocą skali Thrombolysis In Myocardial Infarction (TIMI) frame count jest gorszy niż w odpowiednio dobra- nej grupie kontrolnej [109].
Chociaż uważa się, że organizm jest wyposażony w me- chanizmy utrzymania hemostazy parametrów reologicz- nych krwi, to nie są one dokładnie znane i — jak wynika z przytoczonych wyżej faktów — często zawodzą. Istnieją jednak pewne możliwości ich korekcji (tab. 1).
Leczenie statynami i fibratami obniża stężenie chole- sterolu, a także triglicerydów i CRP. Towarzyszy temu po- prawa parametrów hemoreologicznych wynikająca z ob- niżenia stężenia fibrynogenu przez niektóre z nich [118–
–123]. W efekcie poprawia się płynność krwi i zmniejsza opór w mikrokrążeniu, co skutkuje rzadszym występowa- niem stenokardii i wydłużeniem dystansu chromania wieńcowego.
W wyniku aferezy obniżają się stężenia fibrynogenu,
cholesterolu, CRP i a
2-makroglobuliny, co przekłada się na
zmniejszenie lepkości osocza i agregacji krwinek czerwo-
nych [124–130]. Równolegle z poprawą parametrów reolo-
gicznych obserwuje się złagodzenie dolegliwości dławico-
wych i wydłużenie czasu trwania testu wysiłkowego do
wystąpienia niedokrwienia [131–133]. Zjawisko to przypi-
suje się poprawie płynności krwi, a tym samym lepszej per-
fuzji na poziomie mikrokrążenia [134, 135]. Uważa się, że afereza, wykonana przed angioplastyką wieńcową i powta- rzana po interwencji, może zapobiegać nawrotowi zwęże- nia [136], natomiast po operacji pomostowania tętnic wień- cowych obniża ryzyko wczesnych okluzji, zwłaszcza jeżeli wyjściowe stężenie fibrynogenu jest duże [137].
Streptokinaza, powodując uogólnioną fibrynolizę, zmniejsza lepkość osocza i agregację krwinek czerwonych, a — według niektórych autorów — poprawia również ich odkształcalność [138]. W zawale serca w przypadku sku- tecznej reperfuzji farmakologicznej korzystny wpływ streptokinazy na parametry reologiczne może być dodat- kowym mechanizmem ochronnym w stosunku do powro- tu przepływu tkankowego [138–143].
Zmniejszenie stężenia fibrynogenu, a zatem agregacji krwinek czerwonych, obserwuje się po kilku tygodniach stosowania tiklopidyny i kwasu acetylosalicylowego [144, 145]. Również klopidogrel wpływa na parametry reolo- giczne — zmniejsza lepkość krwi, poprawia odkształcal- ność erytrocytów oraz ogranicza ich agregację [146]. Lep- kość osocza zmniejsza się po jednorazowym podaniu he- paryny, a w przypadku długotrwałego stosowania obni- ża się również stężenie fibrynogenu [147]. Można postawić tezę, że korzystne działanie leków przeciwpłytkowych niekoniecznie jest spowodowane jedynie hamowaniem agregacji płytek, lecz dodatkowo może wynikać z ich wła- ściwości polegających na modyfikacji parametrów reolo- gicznych krwi.
Wysokie stężenie fibrynogenu i nasilenie agregacji ery- trocytów towarzyszą oporności płytek na kwas acetylosali- cylowy, lecz znaczenie tego zjawiska nie jest do końca po-
znane [148, 149]. Klopidogrel hamuje aktywację płytek za- leżną od adenozynodifosforanu (ADP, adenosine diphospha- te). Oporności płytek na klopidogrel towarzyszy zmniejsze- nie odkształcalności erytrocytów. Sztywne krwinki łatwiej i w większej ilości uwalniają ADP, co zmniejsza skuteczność hamowania agregacji płytek podczas leczenia klopidogre- lem [150, 151]. Mechanizm ten, odwołujący się do reologii erytrocytów, może być jedną z przyczyn tłumaczącą wystę- powanie oporności płytek na klopidogrel obserwowany u niektórych pacjentów, zwłaszcza u osób obciążonych licz- nymi czynnikami ryzyka.
Pośrednio na rolę właściwości reologicznych krwi w patogenezie no-reperfusion wskazują wyniki nielicznych badań doświadczalnych polegających na zamknięciu, a następnie otwarciu tętnicy oraz niektóre obserwacje kli- niczne. Hipercholesterolemia zwiększa, a leczenie hipoli- pemizujące zmniejsza stopień poreperfuzyjnego uszko- dzenia serca [152–157]. U chorych bez normalizacji odcin- ka ST po mechanicznym udrożnieniu tętnicy dozawałowej stężenia cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL są wyż- sze niż u osób z elektrokardiograficznymi cechami reper- fuzji [158]. Stosowanie przed zawałem statyn skutkuje większą częstością reperfuzji tkankowej [159]. W jednej z obserwacji u chorych, u których ból zawałowy trwał po- nad 4 godziny, a zatem duże było prawdopodobieństwo rozwoju istotnych zmian strukturalnych w mikrokrążeniu, zastosowanie streptokinazy przed mechanicznym udroż- nieniem tętnicy odpowiedzialnej za zawał poprawiło prze- życie odległe [160]. Efekt ten można wiązać z poprawą płynności krwi w momencie mechanicznego otwarcia tęt- nicy dozawałowej, co sprzyja powrotowi przepływu tkan-
Tabela 1. Czynniki wpływające na stężenie fibrynogenu i właściwości reologiczne krwi
Czynniki związane ze wzrostem stężenia fibrynogenu Czynniki powodujące obniżenie stężenia fibrynogenu i/lub zaburzeniami reologicznymi krwi lub poprawę właściwości reologicznych krwi
Płeć męska Wysiłek fizyczny
Wiek Fibraty/statyny
Cukrzyca Kwas acetylosalicylowy/tienopirydyny
Palenie tytoniu Heparyna
Nadciśnienie tętnicze Streptokinaza/urokinaza
Otyłość Batroxobin (defibraza) [110, 111]
Zaburzenia lipidowe Ancrod [112–114]
Zespół polimetaboliczny Allopurinol [115]
Menopauza Pentoksyfilina [116, 117]
Doustne leki antykoncepcyjne Kwasy tłuszczowe n-3
Mikroalbuminuria Afereza/hemodylucja
kowego i zmniejsza obszar potencjalnej martwicy serca w rejonie dotkniętym ostrym niedokrwieniem [161–166].
Mechanizm ten może wyjaśniać lepsze rokowanie u cho- rych z zawałem serca, którzy przed mechanicznym udroż- nieniem tętnicy dozawałowej otrzymali streptokinazę.
Z kolei u osób z hiperlipidemią, hiperglikemią, wysokim stężeniem fibrynogenu lub zespołem polimetabolicznym, czyli stanami, którym towarzyszą nasilone zaburzenia hemoreologiczne, częściej niż u pozostałych pacjentów obserwuje się brak reperfuzji tkankowej [167–169].
Podsumowując, licznym czynnikom ryzyka oraz powi- kłaniom zakrzepowym miażdżycy towarzyszy pogorsze- nie parametrów makro- i mikroreologicznych, polegają- cych na zwiększeniu lepkości krwi i osocza oraz agregacji erytrocytów z równoczesnym zmniejszeniem ich odkształ- calności. Zaburzenia te w dużej mierze można przypisać wysokiemu stężeniu fibrynogenu; w mniejszym stopniu sprzyjają im dyslipidemia i wysokie stężenia innych bia- łek ostrej fazy.
Właściwości reologiczne krwi stanowią zatem wspólną
„platformę”, na której można umieścić wiele niezależnych, klasycznych czynników ryzyka, w tym między innymi
podwyższony hematokryt [170]. Stopień zaburzeń reolo- gicznych wyznacza wagę hemoreologicznego parametru ryzyka miażdżycy. Dlatego oznaczenie wartości fibryno- genu, hematokrytu i lepkości osocza powinno należeć do rutynowego panelu badań przesiewowych wykorzysty- wanych w ocenie ryzyka rozwoju chorób układu sercowo- -naczyniowego — przynajmniej w takim samym stopniu, jak określenie profilu lipidowego.
Odpowiedź na zadane na wstępie pytanie, czy zabu- rzenia hemoreologiczne są „świadkiem” miażdżycy i tyl- ko towarzyszą licznym czynnikom ryzyka, czy też w jakiś sposób są powiązane z patogenezą choroby, jest następu- jąca: im bardziej krew przejawia właściwości nienewto- nowskie, przez które należy rozumieć dużą lepkość przy małych prędkościach ścinania (lepkość krwi przy małych prędkościach ścinania jest funkcją stężenia fibrynogenu, wartości hematokrytu, lepkości osocza oraz właściwości reologicznych krwinek czerwonych), tym bardziej wydłu- ża się czas zalegania cząsteczek aterogennych w miejscach formowania się przepływów wtórnych (bifurkacje naczy- niowe, odejścia gałęzi bocznych, krzywizny wewnętrzne naczyń), w których dochodzi do znacznego zwolnienia
Rycina 1. Udział czynników ryzyka w procesie miażdżycowym. Klasycznym czynnikom ryzyka nie tylko towarzyszy
uogólniona dysfunkcja śródbłonka, przez co staje się on mniej odporny na „uraz” pochodzący od przepływu (małe wartości
naprężeń ścinających), ale ponadto towarzyszące im zwiększenie lepkości krwi powoduje, że w miejscach formowania się
przepływów wtórnych (punkty ryzyka) dochodzi do wydłużenia czasu zalegania krwi, co sprzyja osadzaniu cząsteczek
aterogennych i umożliwia ich przenikanie do błony wewnętrznej. Można przypuszczać, że choć oba mechanizmy są od
siebie niezależne, to ich niekorzystne działanie na ścianę tętnic jest synergistyczne
przepływu krwi (ryc. 1). Mechanizm ten przyspiesza pro- ces miażdżycowy, stając się jego swoistym katalizatorem.
Zaburzenia hemoreologiczne wydają się ważnym ogni- wem w procesie aterogenezy.
Dodatkową przyczyną, której klasyczne czynniki ryzy- ka mogą „torować drogę” do uszkodzenia tętnic, jest towa- rzysząca im uogólniona dysfunkcja endotelium. Powoduje ona, że w miejscach narażenia ściana naczynia staje się bardziej wrażliwa na czynniki uszkadzające pochodzące od przepływu (zjawisko mechanotransdukcji zachodzące w miejscach występowania małych i oscylacyjnych naprę- żeń ścinających).
Dieta bogata w naturalne przeciwutleniacze (witami- na E z oliwy, b-karoten z warzyw, witamina C z owoców, kwasy omega 3 z ryb, flawonoidy z wina), a uboga w utle- niacze (Fe
+3z czerwonego mięsa) — w mechanizmie wzro- stu odporności śródbłonka na „uraz” związany z formowa- niem się przepływów wtórnych — może przeciwdziałać procesowi miażdżycowemu (efekt diety śródziemnomor- skiej) [171–174].
Odrębnym zagadnieniem jest wpływ czynników he- moreologicznych na opór w mikrokrążeniu, zwłaszcza w aspekcie reperfuzji tkankowej, w zawale serca i udarze mózgu, lub podczas pomostowania tętnic wieńcowych oraz innych zabiegów wykonywanych w krążeniu poza- ustrojowym [175–178].
PIŚMIENNICTWO
1. Hoeg J.M. Evaluating coronary heart disease risk: tiles in the mosaic. JAMA 1997; 277: 1387–1390.
2. Maeda N., Cicha I., Tateishi N., Suzuki Y. Trigliceride in plasma: prospective ef- fects on microcirculatory functions. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2006; 34: 341–346.
3. Folsom A.R., Wu K.K., Davis C.E., Conlan M.G., Sorlie P.D., Szklo M. Population correlates of plasma fibrinogen and factor VII, putative cardiovascular risk fac- tors. Arteriosclerosis 1991; 91: 191–205.
4. Ernst E., Resch K.L. Fibrinogen as a cardiovascular risk factor: a meta-analysis and review of the literature. Ann. Intern. Med. 1993; 118: 956–963.
5. Robinson D.M., Schwahn C., Alte D., John U., Felix S.B., Volzke H. Plasma fibri- nogen levels are associated with a strong family history of myocardial infarction.
Blood Coagul. Fibrynolysis 2004; 15: 497–502.
6. Razavian S.M., Del Pino M., Simon A., Levenson J. Increased in erythrocyte di- saggregation shear stress in hypertension. Hypertension 1992; 20: 247–252.
7. Ami R.B., Barshtein G., Zeltser D. i wsp. Parameters of red blood cell aggrega- tion as correlates of the inflammatory state. Am. J. Physiol. Heart Circ. Physiol.
2001; 280: 1982–1988.
8. Berliner S., Rotstein R., Fusman R. i wsp. Increased erythrocyte adhesiveness/
/aggregation in the peripheral venous blood of patients with ischaemic heart di- sease and an eventful course. Acta Cardiol. 2001; 56: 121–126.
9. Shapira I., Rotstein R., Fusman R. i wsp. Combined leukocyte and erythrocyte aggregation in patients with acute myocardial infarction. Int. J. Cardiol. 2001; 78:
299–305.
10. McDonald L., Edgill M. Coagulability of the blood in ischaemic heart disease.
Lancet 1957; 2: 457–460.
11. Meade T.W., North W.R., Chakrabarti R. i wsp. Haemostatic function and car- diovascular death: early results of a prospective study. Lancet 1980; 1: 1050–
–1054.
12. Ernst E., Resch K.L. Fibrinogen as a cardiovascular risk factor: a meta-analysis and review of the literature. Ann. Intern. Med. 1993; 118: 956–963.
13. Maresca G., Di Blasio A., Marchioli R., Di Minno G. Measuring plasma fibrino- gen to predict stroke and myocardial infarction: an update. Arterioscler. Thromb.
Vasc. Biol. 1999; 19: 1368–1377.
14. Danesh J., Collins R., Appleby P., Peto R. Association of fibrinogen, C-reactive protein, albumin, or leukocyte count with coronary heart disease: meta-analy- ses of prospective studies. JAMA 1998; 279: 1477–1482.
15. Montalescot G., Collet J.P., Choussat R., Thomas D. Fibrinogen as a risk factor for coronary heart disease. Eur. Heart J. 1998; 19 (supl. H): H11–H17.
16. Thompson S.G., Kienast J., Pyke S.D., Haverkate F., van de Loo J.C. Hemosta- tic factors and the risk of myocardial infarction or sudden death in patients with angina pectoris. European Concerted Action on Thrombosis and Disabilities Angina Pectoris Study Group. N. Engl. J. Med. 1995; 332: 635–641.
17. Bielak L.F., Klee G.G., Sheedy P.F. 2nd, Turner S.T., Schwartz R.S., Peyser P.A.
Association of fibrinogen with quantity of coronary artery calcification measured by electron beam computed tomography. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. 2000;
20: 2167–2171.
18. Jenny N.S., Brown E.R., Detrano R. i wsp. Associations of inflammatory markers with coronary artery calcification: results from the Multi-Ethnic Study of Athero- sclerosis. Atherosclerosis 2010; 209: 226–229.
19. Tataru M.C., Schulte H., von Eckardstein A., Heinrich J., Assmann G., Koehler E. Plasma fibrinogen in relation to the severity of arteriosclerosis in patients with stable angina pectoris after myocardial infarction. Coron. Artery Dis. 2001; 12;
157–165.
20. ECAT angina pectoris study: baseline associations of haemostatic factors with extent of coronary arteriosclerosis and other coronary risk factors in 3000 patients with angina pectoris undergoing coronary angiography. Eur. Heart J. 1993; 14:
8–17.
21. Broadhurst P., Kelleher C., Hughes L., Imeson J.D., Raftery E.B. Fibrinogen, factor VII clotting activity and coronary artery severity. Atherosclerosis 1990; 85: 169–
–173.
22. Handa K., Kono S., Saku K. i wsp. Plasma fibrinogen levels as an independent indi- cator of severity of coronary atherosclerosis. Atherosclerosis 1989; 77: 209–213.
23. Sanchis J., Bodi V., Navarro A. i wsp. Prognostic factors in unstable angina with dynamic electrocardiographic changes. Value of fibrinogen. Rev. Esp. Cardiol.
2002; 55: 921–927.
24. Coppola G., Rizzo M., Abrignani M.G. i wsp. Fibrinogen as a predictor of morta- lity after acute myocardial infarction: a forty-two-month follow-up study. Ital.
Heart J. 2005; 6: 315–322.
25. Retterstol L., Kierulf P., Pedersen J.C. i wsp. Plasma fibrinogen level and long- -term prognosis in Norwegian middle-aged patients with previous myocardial infarction. A 10 year follow-up study. J. Intern. Med. 2001; 249: 511–518.
26. Thompson S.G., Fechtrup C., Squire E. i wsp. Antithrombin III and fibrinogen as predictors of cardiac events in patients with angina pectoris. Arterioscler. Thromb.
Vasc. Biol. 1996; 16: 357–362.
27. Sargento L., Do Rosario H.S., Perdigao C., Monteiro J., Saldanha C., Martins e Sil- va J. Long-term prognostic value of the hemorheological profile in transmural my- ocardial infarction survivors: 60-month clinical follow-up. Rev. Port. Cardiol. 2002;
21: 1263–1275.
28. Wasilewski J., Osadnik T., Poloński L. High baseline fibrinogen concentration as a risk factor of no tissue reperfusion in ST-segment elevation acute myocardial infarction treated with successful primary percutaneous coronary intervention.
Kardiol. Pol. 2006; 64: 967–972.
29. De Sutter J., De Buyzere M., Gheeraert P. i wsp. Fibrinogen and C-reactive pro- tein on admission as markers of final infarct size after primary angioplasty for acute myocardial infarction. Atherosclerosis 2001; 157: 189–196.
30. Sloop G.D., Garber D.W. The effects of low-density lipoprotein and high-density lipoprotein on blood viscosity correlate with their association with risk of athero- sclerosis in humans. Clin. Sci. (Lond.) 1997; 92: 473–479.
31. Woodward M., Rumley A., Tunstall-Pedoe H., Lowe G.D. C-reactive protein:
association of blood rheology and interleukin-6 with cardiovascular risk factors and prevalent cardiovascular disease. Br. J. Haematol. 1999; 104: 246–256.
32. Blann A., Bignell A., McCollum C. von Willebrand factor, fibrinogen and other plasma proteins as determinants of plasma viscosity. Atherosclerosis 1998; 139: 317–322.
33. Muggeo M., Calabro A., Businaro V., Moghetti P., Padovan D., Crepaldi G. Cor- relation of metabolic and hemorrheological parameters in diabetes and hyperli- pidemia. Ric. Clin. Lab. 1983; 13 (supl. 3): 165–179.
34. Hoffmann J.J. Blood viscosity and platelet function in thrombolytic therapy of acute myocardial infarction. Eur. Heart J. 1990; 11 (supl. F): 29–35.
35. Stamos T.D., Rosenson R.S. Low high density lipoprotein levels are associated with an elevated blood viscosity. Atherosclerosis 1999; 146: 161–165.
36. Ercan M., Koksal C., Konukoglu D., Bozkurt A.K., Onen S. Impaired plasma vi- scosity via increased cholesterol levels in peripheral occlusive arterial disease.
Clin. Hemorheol. Microcirc. 2003; 29: 3–9.
37. Contreras T., Vaya A., Palanca S., Sola E., Corella D., Aznar J. Influence of pla- smatic lipids on the hemorheological profile in healthy adults. Clin. Hemorheol.
Microcirc. 2004; 30: 423–425.
38. Rosenson R.S., Shott S., Tangney C.C. Hypertriglyceridemia is associated with an elevated blood viscosity Rosenson: triglycerides and blood viscosity. Athe- rosclerosis 2002; 161: 433–439.
39. Rosenson R.S., McCormick A., Uretz E.F. Distribution of blood viscosity values and biochemical correlates in healthy adults. Clin. Chem. 1996; 42: 1189–1195.
40. Bonithon-Kopp C., Levenson J., Scarabin P.Y. i wsp. Longitudinal associations between plasma viscosity and cardiovascular risk factors in a middle-aged French population. Atherosclerosis 1993; 104: 173–182.
41. Koenig W., Sund M., Ernst E., Mraz W., Hombach V., Keil U. Association between rheology and components of lipoproteins in human blood. Results from the MONICA project. Circulation 1992; 85: 2197–2204.
42. Ercan M., Konukoglu D., Onen S. Plasma viscosity as a cardiovascular risk marker in patients with proteinuria. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2003; 29: 111–116.
43. Gordge M.P., Patel A., Faint R.W., Rylance P.B., Neild G.H. Blood hyperviscosi- ty and its relationship to progressive renal failure in patients with diabetic neph- ropathy. Diabet. Med. 1990; 7: 880–886.
44. Gordge M.P., Faint R.W., Rylance P.B., Neild G.H. Abnormal blood rheology in progressive renal failure: a factor in non-immune glomerular injury? Nephrol. Dial.
Transplant. 1988; 3: 257–262.
45. Solerte S.B., Fioravanti M., Pezza N. i wsp. Hyperviscosity and microproteinuria in central obesity: relevance to cardiovascular risk. Int. J. Obes. Relat. Metab.
Disord. 1997; 21: 417–423.
46. Turczyński B., Słowińska L., Szczęsny S. i wsp. Zmiany lepkości krwi i osocza w przebiegu ostrego zawału serca. Pol. Arch. Med. Wewn. 2002; 108: 971–978.
47. Fuchs J., Weinberger I., Rotenberg Z. i wsp. Plasma viscosity in ischemic heart disease. Am. Heart J. 1984; 108: 435–439.
48. Ruhenstroth-Bauer G., Porz P., Boss N., Lehmacher W., Stamm D. The erythro- cyte aggregation value as a measure of the risk of myocardial infarction and ar- teriosclerosis of peripheral arteries. Clin. Cardiol. 1985; 8: 529–534.
49. Lowe G.D., Lee A.J., Rumley A., Price J.F., Fowkes F.G. Blood viscosity and risk of cardiovascular events: the Edinburgh Artery Study. Br. J. Haematol. 1997; 96:
168–173.
50. Pfafferott C., Moessmer G., Ehrly A.M., Bauersachs R.M. Involvement of eryth- rocyte aggregation and erythrocyte resistance to flow in acute coronary syndro- mes. Clin. Hemorheol. Microcirc. 1999; 21: 35–43.
51. Mares M., Bertolo C., Terribile V., Girolami A. Hemorheological study in patients with coronary artery disease. Cardiology 1991; 78: 111–116.
52. Saldanha C., Sargento L., Monteiro J., Perdigao C., Ribeiro C., Martins-Silva J.
Impairment of the erythrocyte membrane fluidity in survivors of acute myocardial infarction. A prospective study. Clin. Hemorheol. Microcirc. 1999; 20: 111–116.
53. Di Perri T., Guerrini M., Pasini F.L. i wsp. Hemorheological factors in the patho- physiology of acute and chronic cerebrovascular disease. Cephalalgia 1985;
(supl. 2): 71–77.
54. Turczyński B., Pierzchała K., Słowińska L., Becelewski J. Dynamika zmian wła- ściwości reologicznych krwi i osocza w niedokrwiennym udarze mózgu. Wiad.
Lek. 2002; 55: 189–196.
55. Szapary L., Horvath B., Marton Z. i wsp. Hemorheological disturbances in pa- tients with chronic cerebrovascular diseases. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2004;
31: 1–9.
56. Turczyński B., Michalska-Malecka K., Słowińska L., Szczęsny S., Romaniuk W.
Correlations between the severity of retinopathy in diabetic patients and whole blood and plasma viscosity. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2003; 29: 129–137.
57. Fowkes F.G., Lowe G.D., Rumley A., Lennie S.E., Smith F.B., Donnan P.T. The relationship between blood viscosity and blood pressure in a random sample of the population aged 55 to 74 years. Eur. Heart J. 1993; 14: 597–601.
58. Lip G.Y., Blann A.D., Jones A.F., Lip P.L., Beevers D.G. Relation of endothelium, thrombogenesis, and hemorheology in systemic hypertension to ethnicity and left ventricular hypertrophy. Am. J. Cardiol. 1997; 80: 1566–1571.
59. Lo Presti R., Sinagra D., Montana M., Scarpitta A.M., Catania A., Caimi G. Ha- emorheological profile in metabolic syndrome. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2002;
26: 241–247.
60. de Simone G., Devereux R.B., Chien S., Alderman M.H., Atlas S.A., Laragh J.H.
Relation of blood viscosity to demographic and physiologic variables and to car- diovascular risk factors in apparently normal adults. Circulation 1990; 81: 107–
–117.
61. Letcher R.L., Chien S., Pickering T.G., Laragh J.H. Elevated blood viscosity in patients with borderline essential hypertension. Hypertension 1983; 5: 757–762.
62. Messerli F.H. Cardiovascular effects of obesity and hypertension. Lancet 1982;
1: 1165–1168.
63. Avellone G., Di Garbo V., Cordova R., Raneli G., De Simone R., Bompiani G.
Coagulation, fibrinolysis and haemorheology in premenopausal obese women with different body fat distribution. Thromb. Res. 1994; 75: 223–231.
64. Van-Gaal L. Body fat mass distribution. Influence on metabolic and atheroscle- rotic parameters in non-insulin dependent diabetics and obese subjects with and without impaired glucose tolerance. Influence of weight reduction. Verh. K. Acad.
Geneeskd. Belg. 1989; 51: 47–80.
65. Martinez M., Vaya A., Server R., Gilsanz A., Aznar J. Alterations in erythrocyte aggregability in diabetics: the influence of plasmatic fibrinogen and phospholi- pids of the red blood cell membrane. Clin. Hemorheol. Microcirc. 1998; 18: 253–
–258.
66. Wiewióra M., Słowińska L., Wyleżoł M., Pardela M., Kobielska A. Rheological properties of erythrocytes in patients suffering from morbid obesity. Examina- tion with LORCA device. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2006; 34: 499–506.
67. Toker S., Rogowski O., Melamed S. i wsp. Association of components of the metabolic syndrome with the appearance of aggregated red blood cells in the peripheral blood. An unfavorable hemorheological finding. Diabetes Metab. Res.
Rev. 2005; 21: 197–2002.
68. Samocha-Bonet D., Lichtenberg D., Tomer A. i wsp. Enhanced erythrocyte ad- hesiveness/aggregation in obesity corresponds to low-grade inflammation.
Obes. Res. 2003; 11: 403–407.
69. Gibbs C.R., Blann A.D., Watson R.D., Lip G.Y. Abnormalities of hemorheologi- cal, endothelial, and platelet function in patients with chronic heart failure in si- nus rhythm: effects of angiotensin-converting enzyme inhibitor and beta-bloc- ker therapy. Circulation 2001; 103: 1746–1751.
70. Price J.F., Lee A.J., Fowkes F.G., Housley E., Riemersma R.A., Lowe G.D. Influ- ence of high-density lipoprotein cholesterol and rheological factors on the sex difference in cardiovascular disease. J. Cardiovasc. Risk 2000; 7: 49–56.
71. Bodis J., Koppan M., Garai J., Zambo K., Torok A. Issues to debate on the Wo- men’s Health Initiative: estrogen: an instrument or the conductor of the orche- stra? Hum. Reprod. 2003; 18: 1561–1563.
72. Doring A., Frohlich M., Lowel H., Koenig W. Third generation oral contraceptive use and cardiovascular risk factors. Atherosclerosis 2004; 172: 281–286.
73. Coata G., Ventura F., Lombardini R., Ciuffetti G., Cosmi E.V., Di Renzo G.C. Ef- fect of low-dose oral triphasic contraceptives on blood viscosity, coagulation and lipid metabolism. Contraception 1995; 52: 151–157.
74. Frohlich M., Sund M., Lowel H., Imhof A., Hoffmeister A., Koenig W. Indepen- dent association of various smoking characteristics with markers of systemic inflammation in men. Results from a representative sample of the general po- pulation (MONICA Augsburg Survey 1994/95). Eur. Heart J. 2003; 24: 1365–
–1372.
75. Feher M.D., Rampling M.W., Brown J. i wsp. Acute changes in atherogenic and thrombogenic factors with cessation of smoking. JR Soc. Med. 1990; 83: 146–
–148.
76. Koenig W., Ernst E., Matrai A. Blood rheology associated with cardiovascular risk factors and chronic cardiovascular diseases: results of an epidemiologic cross- -sectional study. Angiology 1988; 39: 986–995.
77. Kesmarky G., Toth K., Habon L., Vajda G., Juricskay I. Hemorheological para- meters in coronary artery disease. Clin. Hemorheol. Microcirc. 1998; 18: 245–
–251.
78. Turczyński B., Słowińska L., Szyguła J. i wsp. Lepkość krwi i osocza u chorych z jedno- i wielonaczyniową chorobą wieńcową. Pol. Arch. Med. Wewn. 2000; 104:
475–481.
79. Junker R., Heinrich J., Ulbrich H. i wsp. Relationship between plasma viscosity and the severity of coronary heart disease. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. 1998;
18: 870–875.
80. Lowe G.D., Fowkes F.G., Dawes J., Donnan P.T., Lennie S.E., Housley E. Blood viscosity, fibrinogen, and activation of coagulation and leukocytes in peripheral arterial disease and the normal population in the Edinburgh Artery Study. Circu- lation 1993; 87: 1915–1920.
81. Lee A.J., Mowbray P.I., Lowe G.D., Rumley A., Fowkes F.G., Allan P.L. Blood vi- scosity and elevated carotid intima-media thickness in men and women: the Edin- burgh Artery Study. Circulation 1998; 97: 1467–1473.
82. Zairis M.N., Lyras A.G., Bibis G.P. i wsp. Association of inflammatory biomarkers and cardiac troponin I with multifocal activation of coronary artery tree in the setting of non-ST-elevation acute myocardial infarction. Atherosclerosis 2005;
182: 161–167.
83. Hahn R., Muller-Seydlitz P.M., Jockel K.H., Hubert H., Heimburg P. Viscoelasti- city and red blood cell aggregation in patients with coronary heart disease.
Angiology 1989; 40: 914–920.
84. Low J., Dodds A.J., McGrath M., Biggs J.C. Red cell deformability and other haemorheological variables in stable coronary artery disease. Thromb. Res.
1985; 38: 269–276.
85. Lowe G.D., Drummond M.M., Lorimer A.R. i wsp. Relation between extent of coronary artery disease and blood viscosity. Br. Med. J. 1980; 280: 673–674.
86. Neumann F.J., Katus H.A., Hoberg E. i wsp. Increased plasma viscosity and erythrocyte aggregation: indicators of an unfavourable clinical outcome in pa- tients with unstable angina pectoris. Br. Heart J. 1991; 66: 425–430.
87. Burr M.L., Holliday R.M., Fehily A.M., Whitehead P.J. Haematological progno- stic indices after myocardial infarction: evidence from the diet and reinfarction trial (DART). Eur. Heart J. 1992; 13: 166–170.
88. Ernst E., Krauth U., Resch K.L., Paulsen H.F. Does blood rheology revert to nor- mal after myocardial infarction? Br. Heart J. 1990; 64: 248–250.
89. Sargento L., Saldanha C., Monteiro J., Perdigao C., Martins e Silva J. Evidence of prolonged disturbances in the haemostatic, hemorheologic and inflammato- ry profiles in transmural myocardial infarction survivors. Thromb. Haemost. 2003;
89: 892–903.
90. Ziakas A., Gavrilidis S., Giannoglou G. i wsp. In-hospital and long-term progno- stic value of fibrinogen, CRP, and IL-6 levels in patients with acute myocardial infarction treated with thrombolysis. Angiology 2006; 57: 283–293.
91. Kesmarky G., Toth K., Vajda G., Habon L., Halmosi R., Roth E. Hemorheological and oxygen free radical associated alterations during and after percutaneous trans- luminal coronary angioplasty. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2001; 24: 33–41.
92. Rahel B.M., Visseren F.L., Suttorp M.J. i wsp. Preprocedural serum levels of acute- phase reactants and prognosis after percutaneous coronary intervention. Car- diovasc. Res. 2003; 60: 136–140.
93. Otsuka M., Hayashi Y., Ueda H., Imazu M., Kohno N. Predictive value of preproce- dural fibrinogen concerning coronary stenting. Atherosclerosis 2002; 164: 371–378.
94. Montalescot G., Ankri A., Vicaut E., Drobinski G., Grosgogeat Y., Thomas D. Fi- brinogen after coronary angioplaty as a risk factor for restenosis. Circulation 1995;
92: 31–38.
95. Bor-Kucukatay M., Yalcin O., Gokalp O. i wsp. Red blood cell rheological altera- tions in hypertension induced by chronic inhibition of nitric oxide synthesis in rats.
Clin. Hemorheol. Microcirc. 2000; 22: 267–275.
96. de Simone G., Devereux R.B., Roman M.J. i wsp. Gender differences in left ven- tricular anatomy, blood viscosity and volume regulatory hormones in normal adults. Am. J. Cardiol. 1991; 68: 1704–1708.
97. Devereux R.B., Drayer J.I., Chien S. i wsp. Whole blood viscosity as a determi- nant of cardiac hypertrophy in systemic hypertension. Am. J. Cardiol. 1984; 54:
592–595.
98. Ciuffetti G., Schillaci G., Lombardini R., Pirro M., Vaudo G., Mannarino E. Plasma viscosity in isolated systolic hypertension: the role of pulse pressure. Am.
J. Hypertens. 2005; 18: 1005–1008.
99. McMillan D.E. Further observations on serum viscosity changes in diabetes mellitus. Metabolism 1982; 31: 274–278.
100. McMillan D.E. Increased levels of acute-phase serum proteins in diabetes. Me- tabolism 1998; 38: 1042–1046.
101. Solerte S.B., Fioravanti M. Hemodynamic alterations in long-term insulin-depen- dent diabetic patients with overt nephropathy: role of blood hyperviscosity and plasma protein changes. Clin. Nephrol. 1987; 28: 138–143.
102. Peduzzi M., Melli M., Fonda S., Codeluppi L., Guerrieri F. Comparative evaluation of blood viscosity in diabetic retinopathy. Int. Ophthalmol. 1984; 7: 15–19.
103. Negrean V., Suciu I., Sampelean D., Cozma A. Rheological changes in diabetic microangiopathy. Rom. J. Intern. Med. 2004; 42: 407–413.
104. Dintenfass L., Ibels L.S. Blood viscosity factors and occlusive arterial disease in renal transplant recipients. Nephron 1975; 15: 456–465.
105. Kozek E., Klupa T., Witek P., Małecki M., Sieradzki J. Fibrynogen jako czynnik ryzyka choroby wieńcowej u chorych na cukrzycę typu 2. Diabetol. Prakt. 2003;
4: 265–271.
106. Ptkänen O.P., Raitakari O.T., Niinikoski H. i wsp. Coronary flow reserve is impa- ired in young men with familial hypercholesterolemia. J. Am. Coll. Cardiol. 1996;
28: 1705–1711.
107. Rim S.J., Leong-Poi H., Lindner J.R., Wei K., Fisher N.G., Kaul S. Decrease in coronary blood flow reserve during hyperlipidemia is secondary to an increase in blood viscosity. Circulation 2001; 104: 207–209.
108. Yokoyama I., Ohtake T., Momomura S., Nishikawa J., Sasaki Y., Omata M. Re- duced coronary flow reserve in hypercholesterolemic patients without overt co- ronary stenosis. Circulation 1996; 94: 3232–3238.
109. Turhan H., Erbay A.R., Yasar A.S., Bicer A., Sasmaz H., Yetkin E. Impaired coro- nary blood flow in patients with metabolic syndrome: documented by Thrombo- lysis In Myocardial Infarction (TIMI) frame count method. Am. Heart J. 2004; 148:
789–794.
110. Guo Y., Zuo Y.F., Wang Q.Z., Tang B.S., Li F.K., Sun Y. Meta-analysis of defibra- se in treatment of acute cerebral infarction. Chin. Med. J. 2006; 119: 662–668.
111. Huang D.X., Gai L.Y., Wang S.R. i wsp. Defibrase, a purified fibrinolytic protease from snake venom in acute myocardial infarction. Acta Cardiol. 1992; 47: 445–
–458.
112. Sherman D.G., Atkinson R.P., Chippendale T. i wsp. Intravenous ancrod for tre- atment of acute ischemic stroke: the STAT study: a randomized controlled trial.
Stroke Treatment with Ancrod Trial. JAMA 2000; 283: 2395–2403.
113. Izumi Y., Tsuda Y., Ichihara S., Takahashi T., Matsuo H. Effects of defibrination on hemorheology, cerebral blood flow velocity, and CO2 reactivity during hypo- capnia in normal subjects. Stroke 1996; 27: 1328–1332.
114. Levy D.E., Trammel J., Wasiewski W.W.; Ancrod Stroke Program (ASP) Study Team. Ancrod for acute ischemic stroke: a new dosing regimen derived from ana- lysis of prior ancrod stroke studies. J. Stroke Cerebrovasc. Dis. 2009; 18: 23–27.
115. Peto K., Nemeth N., Brath E. i wsp. The effects of renal ischemia-reperfusion on hemorheological factors: preventive role of allopurinol. Clin. Hemorheol. Micro- circ. 2007; 37: 347–358.
116. Nemeth N., Lesznyak T., Szokoly M., Furka I., Miko I. Allopurinol prevents eryth- rocyte deformability impairing but not the hematological alterations after limb ischemia-reperfusion in rats. J. Invest. Surg. 2006; 19: 47–56.
117. Ward A., Clissold S.P. Pentoxyfilline. Drugs 1987; 34: 50–97.
118. Frost R.J., Otto C., Geiss H.C., Schwandt P., Parhofer K.G. Effects of atorvasta- tin versus fenofibrate on lipoprotein profiles, low-density lipoprotein subfraction distribution, and hemorheologic parameters in type 2 diabetes mellitus with mi- xed hyperlipoproteinemia. Am. J. Cardiol. 2001; 87: 44–48.
119. Muravyov A.V., Yakusevich V.V., Surovaya L., Petrochenko A. The effect of simva- statin therapy on hemorheological profile in coronary heart desease (CHD) pa- tients. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2004; 31: 251–256.
120. Sotiriou C.G., Cheng J.W. Beneficial effects of statins in coronary artery disease- -beyond lowering cholesterol. Ann. Pharmacother. 2000; 34: 1432–1439.
121. Empen K., Geiss H.C., Lehrke M., Otto C., Schwandt P., Parhofer K.G. Effect of atorvastatin on lipid parameters, LDL subtype distribution, hemorrheological parameters and adhesion molecule concentrations in patients with hypertrigly- ceridemia. Nutr. Metab. Cardiovasc. Dis. 2003; 13: 87–92.
122. Davignon J. Advances in lipid-lowering therapy in atherosclerosis. Adv. Exp. Med.
Biol. 2001; 498: 49–58.
123. Stein J.H., Rosenson R.S. Treatment of severe hypertriglyceridemia lowers pla- sma viscosity. Atherosclerosis 1998; 137: 401–405.
124. Mellwig K.P., Baller D., Schmidt H.K. i wsp. Myocardial perfusion under H.E.L.P.
apheresis. Objectification by PET. Z. Kardiol. 2003; 93 (supl. 3): III30–III37.
125. Thiery J., Armstrong V., Bosch T., Eisenhauer T., Schuff-Werner P., Seidel D.
Maximal therapy of hypercholesterolemia in coronary heart disease. Ther.
Umsch. 1990; 47: 520–529.
126. Seidel D. The HELP system: an efficient and safe method of plasma therapy in the treatment of severe hypercholesterolemia. Ther. Umsch. 1990; 47: 514–519.
127. Jaeger B.R. Evidence for maximal treatment of atherosclerosis: drastic reduc- tion of cholesterol and fibrynogen restores vascular homeostasts. Ther. Apher.
2001; 5: 207–211.
128. Jaeger B.R., Bengel F.M., Okada K. i wsp. Changes in myocardial vasoreactivi- ty after drastic reduction of plasma fibrinogen and cholesterol: a clinical study in long-term heart transplant survivors using positron emission tomography.
J. Heart Lung Transplant. 2005; 24: 2022–2030.
129. Schechner V., Schapira I., Berliner S. i wsp. Significant dominance of fibrinogen over immunoglobulins, C-reactive protein, cholesterol and triglycerides in ma- intaining increased red blood cell adhesiveness/aggregation in the peripheral venous blood: a model in hypercholesterolaemic patients. Eur. J. Clin. Invest.
2004; 4: 378–379.
130. Berrouschot J., Barthel H., Scheel C., Koster J., Schneider D. Extracorporeal membrane differential filtration — a new and safe method to optimize hemorhe- ology in acute ischemic stroke. Acta Neurol. Scand. 1998; 97: 126–130.
131. Cicco G., Stingi G.D., Vicenti P., Tarallo M.S., Pirrelli A. Hemorheology and tis- sue oxygenation in hypertensives with lipoidoproteinosis and peripheral occlu- sive arterial disease (POAD) treated with sulodexide and pravastatine and eva- luated with laser assisted optical rotational red cell analyzer (LORCA) and trans- cutaneous oxymetry. Minerva Cardioangiol. 1999; 47: 351–359.
132. Mohler E.R. 3rd, Hiatt W.R., Creager M.A. Cholesterol reduction with atorvasta- tin improves walking distance in patients with peripheral arterial disease. Circu- lation 2003; 108: 1481–1486.
133. Bosch T., Wendler T., Jaeger B.R., Samtleben W. Improvement of hemorheolo- gy by DALI apheresis: acute effects on plasma viscosity and erythrocyte aggre- gation in hypercholesterolemic patients. Ther. Apher. 2001; 5: 372–376.
134. Mostaza J.M., Gomez M.V., Gallardo F. i wsp. Cholesterol reduction improves myocardial perfusion abnormalities in patients with coronary artery disease and average cholesterol levels. J. Am. Coll. Cardiol. 2000; 35: 76–82.
135. Hosokawa R., Nohara R., Linxue L. i wsp. Effect of long-term cholesterol-lowe- ring treatment with HMG-CoA reductase inhibitor (simvastatin) on myocardial perfusion evaluated by thallium-201 single photon emission computed tomogra- phy. Jap. Circ. J. 2000; 64: 177–182.
136. Miyamoto T., Niwa A., Sinoda T. State of percutaneous transluminal coronary artery angioplasty and effectiveness of low-density lipoprotein apheresis. Ther.
Apher. 2001; 5: 226–231.
137. Blessing F., Jaeger B.R., Oberhoffer M., Reichart B., Seidel D. Prevention of ear- ly graft occlusion after coronary bypass grafting by post-operative reduction of plasma fibrinogen by H.E.L.P. apheresis. First evaluation of 12 patients treated during our study (44 bypasses). Z. Kardiol. 2003; 92 (supl. 3): III42–III47.
138. Arntz H.R., Perchalla G., Roll D., Heitz J., Schafer J.H., Schroder R. Blood rhe- ology in acute myocardial infarction: effects of high-dose i.v. streptokinase com- pared to placebo. Eur. Heart J. 1992; 13: 257–280.
139. Ben-Ami R., Sheinman G., Yedgar S. i wsp. Thrombolytic therapy reduces red blood cell aggregation in plasma without affecting intrinsic aggregability. Thromb.
Res. 2002; 105: 487–492.
140. Woo K.S., Armiger L.C., White H.D., Norris R.M. Can streptokinase produce beneficial effects additional to coronary recanalization? Quantitative microvascu- lar analysis of critically injured reperfusion myocardium. Microvasc. Res. 2000;
60: 8–20.
141. Penco M., Romano S., Dagianti A. Jr, Tozzi-Ciancarelli M.G., Dagianti A. Modifi- cations of whole blood filterability during acute myocardial infarction. Clin.
Hemorheol. Microcirc. 2000; 22: 153–159.
142. Moriarty A.J., Hughes R., Nelson S.D., Balnave K. Streptokinase and reduced plasma viscosity: a second benefit. Eur. J. Haematol. 1988; 41: 25–36.
143. Stringer K.A. Beyond thrombolysis: other effects of thrombolytic drugs. Ann.
Pharmacother. 1994; 28: 752–756.
144. Tanahashi N., Fukuuchi Y., Tomita M., Matsuoka S., Takeda H. Ticlopidine im- proves the enhanced erythrocyte aggregability in patients with cerebral infarc- tion. Stroke 1993; 24: 1083–1086.
145. Tanahashi N., Tomita M., Kobari M., Takeda H., Yokoyama M., Fukuuchi Y.
Aspirin improves the enhanced erythrocyte aggregability in patients with cerebral infarction. J. Neurol. Sci. 1996; 139: 137–140.
146. Ciuffetti G., Lombardini R., Pirro M., Lupattelli G., Mannarino E. Clopidogrel:
hemorheological effects in subjects with subclinical atherosclerosis. 2001; 25:
31–39.
147. Ruggiero H.A., Castellanos H., Caprissi L.F., Caprissi E.S. Heparin effect on blood viscosity. Clin. Cardiol. 1982; 5: 215–218.
148. Feher G., Koltai K., Papp E. i wsp. Aspirin resistance: possible roles of cardiova- scular risk factors, previous disease history, concomitant medications and ha- emorrheological variables. Drug Angin. 2006; 23: 559–567.
149. Kesmarky G., Feher G., Koltai K., Horvath B., Toth K. Viscosity, hemostasis and inflammation in atherosclerotic heart disease. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2006;
35: 67–73.
150. Cecchi E., Marcucci R., Paniccia R. i wsp. Effect of blood hematocrit and eryth- rocyte deformability on adenosine 5’-diphosphate platelet reactivity in patients with acute coronary syndromes on dual antiplatelet therapy. Am. J. Cardiol. 2009;
104: 764–768.
151. Kobayashi S., Hamazaki T., Sawazaki S., Nakamura H. Reduction in the ADP release from shear-stressed red blood cells by fish oil administration. Thromb.
Res. 1992; 65: 353–364.
152. Golino P., Maroko P.R., Carew T.E. The effect of acute hypercholesterolemia on myocardial infarct size and the no-reflow phenomenon during coronary occlu- sion-reperfusion. Circulation 1987; 75: 292–298.
153. Lazar H.L., Bao Y., Zhang Y., Bernard S.A. Pretreatment with statins enhances myocardial protection during coronary revascularization. J. Thorac. Cardiovasc.
Surg. 2003; 125: 1037–1042.
154. Jung O., Jung W., Malinski T., Wiemer G., Schoelkens B.A., Linz W. Ischemic preconditioning and infarct mass: the effect of hypercholesterolemia and endo- thelial dysfunction. Clin. Exp. Hypertens. 2000; 22: 165–179.
155. Golino P., Maroko P.R., Carew T.E. Efficacy of platelet depletion in counterac- ting the detrimental effect of acute hypercholesterolemia on infarct size and the no-reflow phenomenon in rabbits undergoing coronary artery occlusion-reper- fusion. Circulation 1987; 76: 173–180.
156. Sakamoto S., Kashiki M., Imai N., Liang C.S., Hood W.B. Jr. Effects of short-term, diet-induced hypercholesterolemia on systemic hemodynamics, myocardial blood flow, and infarct size in awake dogs with acute myocardial infarction. Cir- culation 1991; 84: 378–386.
157. Pasceri V., Patti G., Di Sciascio G. Prevention of myocardial damage during co- ronary intervention. Cardiovasc. Hematol. Disord. Drug Tharget. 2006; 6: 77–83.
158. Dobrzycki S., Kożuch M., Kamiński K. i wsp. High cholesterol in patients with ECG signs of no-reflow after myocardial infarction. Rocz. Akad. Med. Białymst. 2003;
8: 118–122.
159. Iwakura K., Ito H., Kawano S. i wsp. Chronic pre-treatment of statins is associa- ted ith the reduction of the no-reflow phenomenon in the patients with reperfu- sed acute myocardial infarction. Eur. Heart J. 2006; 27: 534–539.
160. Gąsior M., Gierlotka T., Lekston A. i wsp. Relation between time of pain and long- -term outcome in patients with acute myocardial infarction transferred to prima- ry angioplasty or angioplasty facilitated with thrombolysis. J. Am. Coll. Cardiol.
2004; 43 (supl. A): 264A.
161. Mardi T., Aviv F., Rotstein R. i wsp. Detection of a thrombolysis-related reduc- tion in red blood cell adhesiveness/aggregation using a simple slide test. Car- diology 2002; 97: 226–229.
162. Jan K.M., Powers E., Reinhart W. i wsp. Altered rheological properties of blood following administrations of tissue plasminogen activator and streptokinase in patients with acute myocardial infarction. Adv. Exp. Med. Biol. 1990; 281: 409–
–417.
163. Pindur G., Sen C., Wenzel E. i wsp. Modern strategies for treatment of acute myocardial infarction: significance of haemostaseological and rheological fin- dings. Adv. Exp. Med. Biol. 1990; 281: 389–394.
164. Bell W. Objectives of thrombolytic therapy in acute myocardial infarction.
Am. J. Med. 1987; 83: 11–14.
165. Smith E.F. 3rd, Nichols A.J., Sellers T.S. i wsp. Reduction in myocardial ische- mic/reperfusion injury and neutrophil accumulation after therapeutic administra- tion of streptokinase. J. Cardiovasc. Pharmacol. 1991; 18: 729–738.
166. Hoffmann J.J., Bonnier J.J., Melman P.G., Bartholomeus I. Blood viscosity du- ring thrombolytic therapy with anistreplase in acute myocardial infarction. Am.
J. Cardiol. 1993; 71; 14–18.
167. Ishihara M., Kojima S., Sakamoto T. i wsp.; Japanese Acute Coronary Syndro- me Study Investigators. Acute hyperglycemia is associated with adverse outco- me after acute myocardial infarction in the coronary intervention era. Am. Heart J. 2005; 150: 814–820.
168. Shen X.H., Jia S.Q., Li H.W. The influence of admission glucose on epicardial and microvascular flow after primary angioplasty. Chin. Med. J. 2006; 119: 95–
–102.
169. Prasad A., Stone G.W., Stuckey T.D. i wsp. Impact of diabetes mellitus on my- ocardial perfusion after primary angioplasty in patients with acute myocardial in- farction. J. Am. Coll. Cardiol. 2005; 45: 508–514.
170. Danesh J., Collins R., Peto R., Lowe G.D. Haematocrit, viscosity, erythrocyte sedimentation rate: meta-analyses of prospective studies of coronary heart di- sease. Eur. Heart J. 2000; 21: 515–520.
171. Bonetti P.O., Lerman L.O., Lerman A. Endothelial dysfunction: a marker of athe- rosclerotic risk. Arterioscler. Thromb. Vasc. Biol. 2003; 23: 168–175.
172. Widlansky M.E., Gokce N., Keaney J.F. Jr, Vita J.A. The clinical implications of endothelial dysfunction. J. Am. Coll. Cardiol. 2003; 42: 1149–1160.
173. Prado C.M., Ramos S.G., Elias J. Jr, Rossi M.A. Turbulent blood flow plays an essential localizing role in the development of atherosclerotic lesions in expe- rimentally induced hypercholesterolaemia in rats. Int. J. Exp. Pathol. 2008; 89:
72–80.
174. Podolecki T., Wasilewski J., Poloński L. Potencjalna rola żelaza w etiopato- genezie choroby wieńcowej. Choroby Serca i Naczyń 2009; 6: 180–183.
175. Wasilewski J., Szyguła B., Głowacki J. No-reflow i no-reperfusion — dwie przy- czyny braku reperfuzji mięśniowej po przezskórnej interwencji wieńcowej. Po- stępy w Kardiologii Interwencyjnej 2006; 2: 290–293.
176. Wasilewski J., Turczyński B., Słowińska L., Kowalik V., Osadnik T., Poloński L.
Haemorheological factors and myocardial reperfusion in patients with ST-ele- vation myocardial infarction undergoing primary coronary intervention. Kardiol.
Pol. 2007; 65: 778–785.
177. Chia S., Senatore F., Raffel O.C., Lee H., Wackers F.J., Jang I.K. Utility of car- diac biomarkers in predicting infarct size, left ventricular function, and clinical outcome after primary percutaneous coronary intervention for ST-segment ele- vation myocardial infarction. JACC Cardiovasc. Interv. 2008; 1: 415–423.
178. Wasilewski J. Hemorheological abnormalities in stable angina and acute coro- nary syndromes. Clin. Hemorheol. Microcirc. 2009; 41: 81–82.
