Konstantyn Wielki. Cesarz rewolucjonista?

(1)

Konstantyn Wielki. Cesarz rewolucjonista?

Wprowadzenie Przeczytaj

Linia chronologiczna Sprawdź się

Dla nauczyciela

Powstały w 315 r. łuk Konstantyna w Rzymie do dziś stanowi jeden z najbardziej rozpoznawalnych symboli epoki cesarstwa, a także całej kultury antycznej. Jest to również ostatni łuk triumfalny wybudowany w stolicy imperium. Zmiany w dziedzinie polityki, kultury i religii, które nastąpiły za panowania Konstantyna Wielkiego, na zawsze odmieniły oblicze cesarstwa, nie

(2)

Panowanie Dioklecjana na przełomie III i IV w. n.e. było czasem podnoszenia się Cesarstwa Rzymskiego z blisko pięćdziesięcioletniego kryzysu, który dotknął niemal każdą sferę państwa, w tym politykę, wojskowość oraz gospodarkę. Kompletne załamanie kraju pogłębiała jego wielkość, która uniemożliwiała władcom skuteczne zarządzanie imperium, a w szczególności – natychmiastowe reagowanie na najazdy sąsiadów. Te czynniki wpłynęły na decyzję Dioklecjana o utworzeniu systemu nazywanego tetrarchią, zgodnie z którym cesarstwo było równolegle zarządzane przez czterech władców posiadających własne

„dzielnice”.

Rozwiązanie to nie przetrwało długo. Dioklecjan, który w 305 r. dobrowolnie abdykował, przyglądał się upadkowi stworzonego przez siebie systemu ze swojego pałacu w Splicie. Głównym aktorem w tym

„spektaklu” był niejaki Gajusz Flawiusz Waleriusz Konstantyn, który do historii przeszedł jako Konstantyn Wielki.

Twoje cele

Wykażesz, że czasem boska interwencja wystarczy, aby zdobyć władzę.

Wyjaśnisz, że w IV w. n.e. powiedzenie „wszystkie drogi prowadzą do Rzymu” stało się nieprawdziwe.

Określisz, jak zmieniał się sposób patrzenia Rzymian na chrześcijan.

Konstantyn Wielki. Cesarz rewolucjonista?

polityki, kultury i religii, które nastąpiły za panowania Konstantyna Wielkiego, na zawsze odmieniły oblicze cesarstwa, nie tylko pod względem architektonicznym.

Źródło: Livioandronico2013, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

(3)

Przeczytaj

Ku jedynowładztwu. Upadek tetrarchii

Po abdykacji Dioklecjana szybko stało się jasne, że tetrarchię utrzymywała wyłącznie charyzma jej twórcy.

Nowi cesarze nie chcieli ani dzielić się ze sobą władzą, ani tym bardziej przystać na założenie, że należy się ona „najlepszym”, z pominięciem ich własnego potomstwa. Konstantyn był właśnie synem jednego z cesarzy, któremu system tetrarchii odmawiał dziedziczenia władzy po ojcu. Kiedy jednak ten ostatni zmarł w 306 r., jego wojsko natychmiast ogłosiło Konstantyna prawowitym cesarzem. Zasada tetrarchii została złamana, a sam ustrój ostatecznie upadł w latach 312–313, kiedy to rządy w imperium przejęło dwóch cesarzy: Licyniusz na Wschodzie i Konstantyn na Zachodzie.

W 312 r. w bitwie przy moście Mulwijskim Konstantyn pokonał swego rywala Maksencjusza i zjednoczył pod swym panowaniem zachodnią część imperium. Według legendy tuż przed starciem cesarz doznał objawienia: głos z niebios obiecał mu zwycięstwo, jeśli będzie walczyć pod znakiem Chrystusa. Znak chrystogram, pochodzący od pierwszych dwóch liter greckiego zapisu słowa

„Chrystus” (ΧΡΙΣΤΟΣ), miał zostać wymalowany na tarczach żołnierzy, a także umieszczony na labarum (sztandarach), takich jak ten na ilustracji.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Podział wpływów w cesarstwie nie satysfakcjonował jednak żadnej ze stron. Każdy z cesarzy pragnął wyłącznej władzy nad całym imperium. Zaczęły ich także dzielić poglądy na kwestie religijne. Podczas gdy Konstantyn trwał przy swojej przychylności wobec chrześcijan, Licyniusz zaczął ich prześladować.

Ostateczna rozprawa między nimi była więc nieunikniona i miała jej towarzyszyć atmosfera zderzenia dwóch ideologii: tradycyjnej rzymskiej, opartej na starych wierzeniach, oraz nowej – chrześcijańskiej.

Wojna ostatecznie wybuchła w 324 r. i zakończyła się zwycięstwem Konstantyna, który w wielkiej bitwie pod Chryzopolis rozbił siły Licyniusza, stając się tym samym niepodzielnym panem cesarstwa.

(4)

Giulio Romano. Bitwa przy Moście Mulwijskim, fresk z Pałacu Apostolskiego w Watykanie.

Konstantyn był świetnym dowódcą, a jego zaprawione w boju legiony - kluczem do jego politycznego sukcesu. Doświadczenie, jakie wojsko konstantyńskie zdobyło podczas żmudnych walk z Germanami na terenie Galii, sprawiło, że dominowało ono w starciach z rywalami Konstantyna: Maksencjuszem i Licyniuszem. Powyższa ilustracja przedstawia bitwę przy Moście Mulwijskim (312 r.), w wyniku której Konstantyn opanował zachodnią połowę Imperium.

Imperium Konstantyna. Reformy

Zmiany, które wprowadzał Konstantyn, były zasadniczo kontynuacją reform zapoczątkowanych jeszcze przez Dioklecjana. W centrum zainteresowania władcy nadal pozostawała armia, która jednak uległa daleko idącym przeobrażeniom. Przede wszystkim zdecydowano się na podzielenie sił imperium na dwie części: wojska przygraniczne (limitanei) oraz bardziej mobilny korpus rezerwowy (comitatenses),

stanowiący odtąd najważniejszy element armii rzymskiej, którego trzon stanowiła jazda w coraz większym stopniu rekrutująca się spośród barbarzyńców.

Liczebność tak zorganizowanego wojska sięgnęła ponad pół miliona żołnierzy, co wymagało ogromnych zasobów ﬁnansowych. Dla ich zapewnienia Konstantyn wykorzystał aparat biurokratyczny utworzony przez Dioklecjana. Ciężar nakładanych podatków był jednak często tak duży, że obywatele zaczęli masowo zmieniać miejsce pobytu. Aby temu zapobiec, wydano zarządzenia przywiązujące chłopów (kolonów) do ziemi. Kuriałom (członkom rad miejskich), którzy odpowiadali za wypłacanie zobowiązań miasta do państwowej kasy, narzucono z kolei dziedziczenie sprawowanych funkcji.

Imperium rzymskie w chwili śmierci Konstantyna Wielkiego w 337 r. Kolorem jasnoﬁoletowym oznaczono terytoria zależne:

tereny naddunajskie i Armenię. W jaki sposób taki kształt i wielkość państwa wpływały na zarządzanie nim?

Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

(5)

Konstantynopol. Drugi Rzym

W 324 r., tuż po zakończeniu konﬂiktu z Licyniuszem, w pobliżu miejsca zwycięskiej bitwy, która zapewniła Konstantynowi jedynowładztwo, wytyczył on granice nowej stolicy swego imperium – Konstantynopola, czyli „miasta Konstantyna”. Jego położenie było znakomite. Usytuowany na styku Europy i Azji, po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, Konstantynopol nie tylko posiadał świetne warunki obronne, lecz leżał także na przecięciu ważnych szlaków handlowych, co sprzyjało jego rozwojowi. Nowa stolica, uroczyście poświęcona w 330 r., w założeniu Konstantyna miała być czymś znacznie więcej niż tylko kolejnym ważnym ośrodkiem miejskim. Cesarz wyznaczył miastu rolę „nowego” Rzymu: powołał w nim senat, uruchomił rozdawnictwo zboża oraz zwolnił mieszkańców z płacenia podatków.

„Stary” Rzym, mimo zachowania symbolicznego pierwszeństwa w hierarchii miast imperium, powoli przestawał pełnić funkcję faktycznej stolicy cesarstwa. Głównymi zmartwieniami władców imperium były w tym czasie nieustanne najazdy na tereny naddunajskie oraz „płonąca” granica perska.

W przeciwieństwie do Konstantynopola Rzym leżał z dala od tych miejsc i nie dawał cesarzom możliwości błyskawicznego reagowania na kolejne ataki.

Konstantynopol został zbudowany w miejscu starożytnego greckiego miasta Byzan on. Od tej nazwy nowożytna nauka ukuła miano „Bizancjum” na określenie wschodniej części imperium rzymskiego w późnym antyku oraz w średniowieczu.

Konstantyn Wielki i chrześcijaństwo

Na początku IV w. wyznawcy Chrystusa stanowili już znaczną część rzymskiego społeczeństwa. Ich Kościół był świetnie zorganizowany, a doktryna – jasna i prosta w swych założeniach, obiecywała wyznawcom zbawienie, kładąc nacisk na indywidualną moralność każdego wierzącego. Co więcej, chrześcijańskie poczucie wspólnoty, spajane nadrzędną ideą miłosierdzia, nie miało odpowiednika w świecie antycznym. Wszystkie te czynniki sprawiały, że tradycyjne rzymskie wierzenia przechodziły powoli do defensywy, gdyż skupiały się na rytuałach i obrzędach, a nie na problemach etycznych.

W przeciwieństwie do Dioklecjana Konstantyn od samego początku swego panowania otwarcie sprzyjał chrześcijanom. W 313 r. wspólnie z Licyniuszem ogłosił tzw. edykt mediolański, ustanawiający wolność wyznania w całym imperium. Zaledwie osiem lat później, w 321 r., ustanowił niedzielę, dzień wolny od pracy dla chrześcijan, świętem państwowym, a w 325 r., uczestniczył w pierwszym soborze

powszechnym w Nicei, na którym ustalono m.in. wyznanie wiary (tzw. credo).

Zgodnie z tradycją przyjmuje się, że cesarz ochrzcił się tuż przed swoją śmiercią w 337 roku.

Następcy Konstantyna. Julian Apostata

(6)

Synowie Konstantyna Wielkiego - Konstantyn II, Konstancjusz II oraz Konstans - panowali już jako cesarze chrześcijańscy. W czasie ich rządów religia chrześcijańska stała się wyznaniem dominującym w całym państwie rzymskim. Trend ten próbował odwrócić następca Konstancjusza II i jego kuzyn, Julian Apostata. W czasie swych krótkich rządów (361‑363 r.) promował on tradycyjną religię rzymską, próbując podnieść ją do rangi religii państwowej.

Przy okazji reformy szkolnictwa w 362 r. zabronił uczyć w szkołach publicznych chrześcijanom, przywrócił też z wygnania biskupów

chrześcijańskich, których pozostali przedstawiciele tego wyznania uznawali za heretyków. Nie wznowił jednak prześladowań wyznawców Chrystusa, co najczęściej tłumaczy się tym, że było ich już

zwyczajnie zbyt wielu. Następcy cesarza Juliana także byli chrześcijanami.

Słownik

Dioklecjan

cesarz rzymski panujący w latach 284–305 kolon

w Cesarstwie Rzymskim drobny rolnik uprawiający ziemię dzierżawioną u wielkich posiadaczy ziemskich (latyfundystów); taki system użytkowania ziemi w odniesieniu do późnego antyku nazywamy kolonatem

kryzys III w. w imperium rzymskim

seria wydarzeń i zjawisk o charakterze politycznym, gospodarczym i militarnym w latach 235–284;

okres ten cechowały duża liczba uzurpacji, liczne najazdy barbarzyńców i Persów, a także silne załamanie gospodarki

Licyniusz

cesarz rzymski rządzący w czasach tetrarchii; między 308 a 313 r. sprawował władzę nad Recją i Panonią (współcześnie tereny południowych Niemiec, Szwajcarii, Austrii, Węgier oraz Chorwacji);

w wyniku porozumienia zawartego z Konstantynem opanował całą wschodnią część imperium; po przegranej w 324 r. zdał się na łaskę Konstantyna Wielkiego, który najpierw zagwarantował mu życie, jednak kilka miesięcy później kazał go zamordować

prześladowanie chrześcijan za Dioklecjana

szereg działań wymierzonych w społeczność chrześcijan przez władze rzymskie od roku 303; był to ostatni akt prześladowania chrześcijan w epoce cesarstwa

sobór nicejski I

pierwsze powszechne zgromadzenie biskupów chrześcijańskich, które odbyło się w małoazjatyckiej miejscowości Nicea; sobór miał ogromny wpływ na rozwój religii chrześcijańskiej, m.in. sformułowano na nim wyznanie wiary, ustalono datę obchodów świąt Wielkanocy i potępiono arianizm (tj. doktrynę nieuznającą dogmatu Trójcy Świętej)

comitatenses

Podobizna cesarza Juliana na brązowej monecie z syryjskiej An ochii. Jak myślisz, kto nadał mu przydomek "Apostata"?

Źródło: Classical Numisma c Group, Inc., licencja: CC BY-SA 3.0.

(7)

(od. łac. comitus - orszak, świta) mobilne oddziały armii późnorzymskiej złożone przede wszystkim z jazdy i stacjonujące w głębi imperium.

limitanei

(od łac. limes - granica) typ wojsk z okresu późnego cesarstwa, które stacjonowały na jego granicach (czyli wzdłuż limesu).

apostazja

(od grec. apostasis - odstąpienie) pełne odrzucenie wiary chrześcijańskiej przez jej dotychczasowego wyznawcę.

Słowa kluczowe

chrześcijaństwo, Dioklecjan, edykt mediolański, Konstantyn Wielki, sobór nicejski, tetrarchia

Bibliograﬁa

Christ K., Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań‑Gniezno 2016.

Jaczynowska M., Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

Ziółkowski A., Historia Rzymu, Poznań 2008.

(8)

Linia chronologiczna

Polecenie 1

Zapoznaj się z linią chronologiczną. Nadaj jej tytuł i uzasadnij swoją propozycję.

Twoja propozycja tytułu i uzasadnienie

Polecenie 2

Na podstawie informacji z multimedium wskaż, czy poniższe zdania są prawdziwe, czy fałszywe.

Zdanie Prawda Fałsz

Rzymianie od początku zdawali sobie sprawę, kim byli chrześcijanie i jakie były ich

wierzenia.

□ □

Prześladowania chrześcijan nie zawsze miały takie samo

podłoże i niekoniecznie wynikały z konﬂiktów natury

religijno-społecznej.

□ □

W przypadku prześladowania chrześcijan przedstawiciele

władz rzymskich mieli sprecyzowany protokół

postępowania.

□ □

Fakt, że w II w. n.e. pogański ﬁlozof podjął w swym traktacie

tematykę wiary chrześcijańskiej, świadczy o jej

rosnącym wpływie w Cesarstwie Rzymskim.

□ □

Na początku IV w. Kościół chrześcijański był słaby i źle

zorganizowany.

□ □

Treść edyktu mediolańskiego świadczy o tym, że największą

z prześladowanych dotąd w imperium mniejszości byli

chrześcijanie.

□ □

(9)

Polecenie 3

W jaki sposób przedstawianio chrześcijan w poszczególnych tekstach i od czego to mogło zależeć?

Twoja odpowiedź

(10)

Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Uporządkuj wymienione wydarzenia w kolejności chronologicznej.

sobór nicejski I

ostatnie masowe prześladowania chrześcijan bitwa przy moście Mulwijskim

ogłoszenie edyktu mediolańskiego abdykacja Dioklecjana

bitwa pod Chryzopolis upadek tetrarchii

podział imperium w ramach tetrarchii

輸

Ćwiczenie 2

Powiąż pojęcie historyczne z jego deﬁnicją.

system dzierżawienia ziemi latyfundialnej przez drobnych rolników, rzymskie wojska przygraniczne, rzymskie wojska rezerwowe, system rządów w późnym Cesarstwie Rzymskim wprowadzony przez Dioklecjana, polegający na równoległych rządach czterech cesarzy

kolonat tetrarchia limitanei comitatenses

輸

Ćwiczenie 3

Odwołując się do własnej wiedzy oraz cytowanej deﬁnicji, wskaż, które z wymienionych niżej elementów „systemu konstantyńskiego” przetrwały upadek świata starożytnego.

kolonat

edykt mediolański dominat

niedziela jako dzień wolny

輸

Słownik internetowy PWN

Feudalizm – system społeczno‑gospodarczy w średniowiecznej Europie, w którym istniała zależność wasali od seniorów i chłopów od feudałów.

Źródło: Słownik internetowy PWN, dostępny w internecie: sjp.pwn.pl, hasło: feudalizm.

“

(11)

Ćwiczenie 4

Wyjaśnij symboliczne znaczenie zamieszczonego niżej XVII‑wiecznego obrazu autorstwa Petera Paula Rubensa, który przedstawia Konstancjusza, ojca Konstantyna Wielkiego, przekazującego władzę synowi.

Peter Paul Rubens, Konstancjusz mianuje Konstantyna swoim następcą, 1622 r.

醙

Ćwiczenie 5

Zaznacz na przedstawionej niżej monecie z czasów panowania Konstantyna Wielkiego element, który wskazuje, że została ona wybita po bitwie na moście Mulwijskim. Uzasadnij swój wybór.

Twoje uzasadnienie

醙

□

(12)

Ćwiczenie 6

Jeśli za fakt historyczny uznaje się informację potwierdzoną w dwóch niezależnych źródłach, to jakie trzy informacje przekazane w tekstach A i B można uznać za fakty?

Tekst A

Tekst B

難

Zosimos

Nowa historia

W ten sposób władza cesarska przeszła w ręce Konstantyna i Licyniusza. Nie minęło wiele czasu, a doszło między nimi do sporów. Licyniusz nie był winien, Konstantyn zaś jak zwykle nie dotrzymywał układów i chciał odłączyć kilka ludów znajdujących się pod panowaniem Licyniusza. Kiedy ich wrogość stała się jawna, obaj zgromadzili wojska i stanęli do walki.

Źródło: Zosimos, Nowa historia, ks. II, XVIII.

“

Euzebiusz z Cezarei

Historia kościelna

Lecz zawiść, pełna nienawiści do dobrego, i demon, w złem rozmiłowany, nie mógł na takie spoglądać widowisko. Tak samo i dla Licyniusza zgoła nie wystarczało to, co spotkało wyżej wymienionych tyranów, by go nauczyć rozumu i rozsądku. Aczkolwiek w swych rządach pełnem cieszył się

powodzeniem, chociaż dostąpił godności zajmowania drugiego po Wielkim Konstantynie miejsca, tudzież zaszczytu powinowactwa i najdostojniejszego pokrewieństwa, nie dbał o to, by go w dobrem naśladować, ale poszedł z zapałem za tyranów bezbożnych niegodziwą przewrotnością. Z nienawiści do swego największego dobroczyńcy wydał mu wojnę zbrodniczą i niezwykle zaciekłą, depcząc natury prawa, niepomny w swem sercu na przysięgi, na krew ani na zawarte umowy. Dał mu bowiem Konstantyn, jako najlepszy z cesarzy, dowód szczerej swej życzliwości.

Źródło: Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna, ks. X, 7.

“

(13)

Ćwiczenie 7

Podczas obrad soboru nicejskiego I jednym z głównych punktów spornych była tzw. kontrowersja ariańska. Na podstawie zamieszczonej niżej jej deﬁnicji (tekst A) udowodnij, że ustalone na tymże soborze credo (wyznanie wiary; tekst B) wyraża potępienie tejże kontrowersji.

Tekst A

Tekst B

難

Ariańska kontrowersja, spór w chrześcijaństwie o stosunek łączący Syna Bożego i Boga Ojca. Wywołała go na pocz. lat 20. IV w. nauka aleksandryjskiego kapłana Ariusza, który głosił, że Syn Boży nie jest równy Bogu Ojcu, gdyż

został przez niego stworzony, a zatem nie jest przedwieczny jak Ojciec.

Cytat za: Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012, s. 63.

“

Wyznanie wiary

Wierzymy w jednego Boga Ojca Wszechmogącego, Stworzyciela wszystkich rzeczy widzialnych i niewidzialnych. I w jednego Pana Jezusa Chrystusa, Syna Bożego zrodzonego z Ojca, jednorodzonego, to jest z istoty Ojca, Boga z Boga, Światłość ze Światłości, Boga prawdziwego, zrodzonego, a nie uczynionego, współistotnego Ojcu, przez którego wszystko się stało, co jest w niebie i co jest na ziemi.

Źródło: Wyznanie wiary.

“

(14)

Ćwiczenie 8

Na poniższym średniowiecznym fresku z 1247 r. (źródło A) przedstawiono papieża Sylwestra I (zm. 335 r.) oraz Konstantyna Wielkiego. Oceń, czy dzieło to ilustruje ideę dominatu (źródło B)? Uzasadnij odpowiedź.

Źródło A

W wyciągniętej dłoni Konstantyna widzimy tzw. frygium (frygierz), cesarskie nakrycie głowy.

Źródło: San Silvestro Chapel, domena publiczna.

Źródło B

難

Słownik kultury antycznej

Dominat stanowił formę ustroju, w którym cesarz miał władzę absolutną nad wszystkimi mieszkańcami imperium.

Źródło: Słownik kultury antycznej, red. Ryszard Kulesza, Warszawa 2012, s. 145.

“

(15)

Dla nauczyciela

Autor: Bartosz Krzymiński Przedmiot: historia

Temat: Konstantyn Wielki. Cesarz rewolucjonista?

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy Podstawa programowa:

zakres podstawowy

IV. Społeczeństwo, życie polityczne i kultura starożytnego Rzymu.

Uczeń:

4) wyjaśnia genezę chrześcijaństwa i zmiany sytuacji chrześcijan w państwie rzymskim Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji, kompetencje cyfrowe,

kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się, kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje kolejne etapy rozwoju chrześcijaństwa w imperium rzymskim,

porównuje tradycyjne wierzenia grecko‑rzymskie z założeniami wiary chrześcijańskiej,

wyjaśnia przyczyny sukcesów religii chrześcijańskiej wśród mieszkańców Cesarstwa Rzymskiego.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka,

analiza tekstu źródłowego, dyskusja dydaktyczna.

Formy zajęć:

praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach,

praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputer z dostępem do internetu,

zasoby multimedialne zawarte w e‑materiale, tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda, projektor.

Przebieg zajęć:

(16)

Faza wstępna

1. Nauczyciel przedstawia uczniom temat lekcji - Imperium rzymskie w czasie rządów Konstantyna Wielkiego. Następnie nauczyciel z udziałem uczniów ustala kryteria sukcesu.

2. Prowadzący pyta uczniów, czy mają jakieś skojarzenia z postacią Konstantyna Wielkiego. Osoba wskazana lub chętna zapisuje na tablicy propozycje pozostałych uczniów.

3. Po uzyskaniu odpowiedzi (uczniowie prawdopodobnie wymienią kwestię chrztu cesarza bądź chrystianizacji samego imperium) nauczyciel podkreśla, że właśnie sprawy religijne będą w centrum ich uwagi na tych zajęciach.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel poleca uczniom, aby w parach wypisali w kilku punktach kolejne etapy rozwoju chrześcijaństwa w państwie rzymskim. Następnie prosi jedną z par o przeczytanie odpowiedzi, a resztę klasy o ich ewentualne uzupełnienie. Udziela uczniom informacji zwrotnej.

2. Nauczyciel pyta uczniów o ich zdanie na temat fenomenu chrześcijaństwa. Może zadać pytanie: Jaka była przyczyna tak wielkiego sukcesu religii, która powstała jako pewien wariant judaizmu? Jeśli uczniowie nie znają odpowiedzi, nauczyciel zadaje pytania pomocnicze: Czym charakteryzowała się tradycyjna religia grecko‑rzymska? Jaki aspekt chrześcijaństwa mógł przemawiać do wyznawców kultów grecko‑rzymskich? Uczniowie zgłaszają swoje propozycje.

3. Następnie nauczyciel dzieli uczniów na pięć grup. Każda z nich zapoznaje się z innym „wpisem” z linii chronologicznej z multimedium (grupa nr 1 czyta dwa pierwsze wpisy ze względu na ich zwięzłość).

Grupy otrzymują fragmenty tekstów źródłowych na przygotowanych wcześniej kartkach, które nie zawierają informacji na temat autorstwa oraz daty powstania materiału źródłowego.

4. Nauczyciel poleca uczniom aby zapoznali się z rozdanymi materiałami. W międzyczasie wyświetla na projektorze linię chronologiczną w ten sposób, aby widoczne były wyłącznie daty. Następnie prosi każdą z grup o przygotowanie krótkich wystąpień przed klasą, w których przedstawią one swój materiał źródłowy. Nauczyciel prosi, aby jedna osoba zapisywała najważniejsze informacje na tablicy pod numerem grupy (1–5).

5. Nauczyciel miesza członków każdego zespołu w taki sposób, aby w każdej nowej grupie znajdowała się przynajmniej jedna osoba z każdej z wcześniejszych grup, która opracowywała dany materiał.

Następnie prosi grupy o uszeregowanie poszczególnych „wpisów” w kolejności chronologicznej.

Nauczyciel sprawdza z uczniami poprawność ich odpowiedzi, a następnie udziela informacji zwrotnej i wyłania zwycięzcę (bądź zwycięzców).

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel prosi uczniów o wykonanie polecenia 1 z multimedium.

2. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu.

Czego się uczniowie nauczyli? Na koniec prosi chętnego ucznia o podsumowanie i – jeśli to potrzebne – uzupełnia informacje.

3. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej grupy oraz słownej oceny pracy klasy.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują polecenie 2 z multimedium.

Materiały pomocnicze:

K. Christ, Historia Cesarstwa Rzymskiego. Od Augusta do Konstantyna, Poznań–Gniezno 2016.

M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995.

C. Odahl, Konstantyn i chrześcijańskie Cesarstwo, Oświęcim 2015.

A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2008.

(17)

oraz źródła do historii starożytnej.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Przypisane do konkretnych dat fragmenty źródłowe z linii chronologicznej można wymieszać i poprosić uczniów o ich uporządkowanie, tak jak ma to miejsce w scenariuszu lekcji. Można również poprosić uczniów w fazie podsumowującej o określenie przynależności wyznaniowej autorów poszczególnych

„wpisów”.