Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio- oraz długoterminowej

Pełen tekst

(1)Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio- oraz długoterminowej.

(2)

(3) Efektywność, koszty produkcji i konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych obecnie i w perspektywie średnio- oraz długoterminowej Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr. hab. Wojciecha Józwiaka Autorzy: prof. dr hab. Wojciech Józwiak mgr inż. Adam Kagan dr inż. Grażyna Niewęgłowska dr inż. Aldona Skarżyńska mgr Jolanta Sobierajewska mgr inż. Marek Zieliński prof. dr hab. dr h.c. Wojciech Ziętara. 2014.

(4) Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych, w zadaniach: Moliwoci poprawy efektywnoci funkcjonowania poszczególnych grup polskich gospodarstw rolnych na tle dokona analogicznych grup gospodarstw z wybranych krajów unijnych Moliwoci rozwojowe rónych grup gospodarstw rolnych i ich zdolnoci konkurencyjne w perspektywie rednioterminowej Nadwyki ekonomiczne z wybranych produktów rolniczych, ich bieca analiza i ocena skali oraz zakresu zmian spodziewanych w perspektywie rednioterminowej Cz gówna pracy zawiera: szacunki liczby krajowych gospodarstw rolnych wyróniajcych si konkurencyjnoci, analiz ich sytuacji na tle analogicznych gospodarstw z kilku wybranych krajów Unii Europejskiej i analiz kosztów oraz opacalnoci produkcji wybranych produktów z lat 2005-2012. Na tej podstawie powstaa projekcja zmian liczby krajowych gospodarstw rolnych konkurencyjnych w perspektywie 2020 roku, za na podstawie literatury futurologicznej – wizja ewolucji tego zjawiska w dwóch nastpnych dekadach.. Recenzent prof. dr hab. Andrzej Kowalski Opracowanie komputerowe Zofia Mirkowska Korekta Barbara Walkiewicz Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-534-5. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci OD AUTORÓW .................................................................................................... 7 CZYNNIKI WARUNKUJCE WZROST KONKURENCYJNO CI POLSKICH GOSPODARSTW ROLNYCH ........... 10 Wstp ............................................................................................................... 10 Wprowadzenie teoretyczne ............................................................................ 11 Zmiana liczby gospodarstw rolnych ze zdolnoci konkurencyjn po 2004 roku.................................................................................................... 19 Przesanki przesdzajce o wzrocie liczby gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn .................................................................................................. 31 Lata 2004-2013 ............................................................................................. 31 Lata 2014-2020 ............................................................................................. 33 Po 2020 roku ................................................................................................. 34. Reasumpcja ...................................................................................................... 36 POZYCJA KONKURENCYJNA GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE I INNYCH KRAJACH UNIJNYCH .................................................................. 41 Wprowadzenie ................................................................................................. 41 Cel bada , róda i metody .............................................................................. 44 Efektywno i konkurencyjno gospodarstw w teorii i praktyce .................. 48 Potencja produkcyjny, efektywno i pozycja konkurencyjna gospodarstw . 50 Gospodarstwa typowo rolinne .................................................................... 50 Gospodarstwa sadownicze ........................................................................... 53 Gospodarstwa warzywnicze ......................................................................... 55 Gospodarstwa mleczne i inne bydlce ......................................................... 57 Gospodarstwa trzodowe i drobiarskie .......................................................... 60 Podsumowanie ................................................................................................. 62 ANEKS I ............................................................................................................. 69 KOSZTY, DOCHODY I OP

(6) ACALNO POZYSKIWANIA WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W LATACH 2006-2011 ORAZ W PERSPEKTYWIE REDNIOTERMINOWEJ ................................ 125 Wprowadzenie ............................................................................................... 125.

(7) Koszty uprawy zbó i rzepaku oraz projekcja opacalnoci ich uprawy w perspektywie 2015 roku ............................................................................. 126 Metodyka bada ......................................................................................... 128 Wyniki w latach 2006-2011 ...................................................................... 131 Projekcja dochodów na 2015 rok ............................................................... 135 Opacalno produkcji mleka w perspektywie rednioterminowej ............... 142 Zaoenia metodyczne rachunku ................................................................ 146 Wyniki projekcji opacalnoci produkcji mleka w 2015 roku ................... 147 Projekcja opacalnoci produkcji wybranych produktów rolniczych w 2020 roku ................................................................................................................ 153 Metodyka bada ......................................................................................... 154 Uzyskane wyniki ........................................................................................ 156 ANEKS II .......................................................................................................... 181 UWAGI KOCOWE ........................................................................................ 197.

(8) OD AUTORÓW Wielu autorów przywizuje uwag do analiz zwizanych z przeszoci, uwaajc, e pomog im one przewidzie przyszy stan sytuacji ekonomicznej krajowych gospodarstw rolnych. Ich otoczenie jest jednak coraz bardziej zoone, wic wnioskowanie na tej podstawie o przyszoci zaczyna budzi wtpliwoci. W tej niewielkiej ksice podjto zatem prób zwrócenia uwagi na wybrane zagadnienia, które wywieray i mog wywiera okrelony wpyw na przyszo tych gospodarstw. Od 2003 roku Polska jest coraz wikszym eksporterem netto produktów rolno-spoywczych, wic o tej przyszoci bd wspódecydowa wydarzenia zwizane nie tylko z krajow polityk gospodarcz i czonkostwem w Unii Europejskiej, lecz take z uwarunkowaniami natury globalnej. Chodzi o: zmiany klimatu i struktury wiekowej konsumentów ywnoci, wzrost kwoty PKB na mieszka ca, postp w technikach pozyskiwania produktów rolniczych itd. Chodzi te o wpyw na gospodarstwa rolne ewentualnej rewolucji naukowotechnicznej, jaka moe si dokona w polskiej gospodarce narodowej. O trwaoci gospodarstw rolnych w duszej perspektywie czasu decyduje ich zdolno konkurowania z innymi analogicznymi podmiotami na rynku: lokalnym, krajowym bd unijnym. Gospodarstwa konkurencyjne s wiksze, duo inwestuj, chon innowacje, osigaj nie tylko dochody, ale równie zyski z wasnego zainwestowanego kapitau, a nawet z zarzdzania. Poza tym czciej ni inne podejmuj grupow dziaalno umacniajc ich pozycj rynkow i stymulowane przez polityk przedsiwzicia chronice szeroko rozumiane rodowisko naturalne. S wic one wszystkie w istocie przedsibiorstwami, mimo e te bdce w posiadaniu osób fizycznych nie s objte w naszym kraju ustaw o dziaalnoci gospodarczej. W rozdziaach skadajcych si na t ksik gospodarstwa konkurencyjne bdce w posiadaniu zarówno osób fizycznych, jak i prawnych zwane s zatem zamiennie gospodarstwami bd przedsibiorstwami rolnymi. Ksika skada si z trzech rozdziaów merytorycznych. Pierwszy zawiera szacunki okrelajce zmiany liczby krajowych gospodarstw rolnych wyróniajcych si konkurencyjnoci w latach 2004-2012, a take wskazuje na czynniki, które wywr pozytywny i negatywny wpyw na ich liczb w 2020 roku i w kilku nastpnych dekadach. Drugi identyfikuje krajowe gospodarstwa rolne, istniejce w latach 2006-2011, i przedstawia je na tle ana7.

(9) logicznie wyodrbnionych podmiotów w wybranych krajach Unii Europejskiej. Trzeci rozdzia traktuje o kosztach produkcji wybranych produktów pochodzenia rolniczego, opacalnoci tej produkcji i jej efektywnoci w latach 2006-2011 i w perspektywie rednioterminowej. Podstaw przewidywa dotyczcych przyszoci gospodarstw (przedsibiorstw) rolnych stay si analizy dotyczce zaszoci, wykorzystujce gównie liczby zaczerpnite z wyników monitoringu ogólnounijnego i Polskiego FADN, ale take inne materiay empiryczne zgromadzonych przez autorów. Korzystano poza tym do tego celu z literatury tematu, a w charakterystyce wyobrae dotyczcych perspektywy dugoterminowej literatura tematu staa si ródem jedynym. W myleniu antycypacyjnym zwrócono uwag przede wszystkim na rednioterminow perspektyw czasow. Rzeczywisty stan sytuacji krajowych gospodarstw rolnych w perspektywie dugoterminowej moe jednak odbiega od tego, który zosta przedstawiony w tej ksice. Nie wzito w niej bowiem pod uwag innego scenariusza, który mona nazwa scenariuszem B. U jego podstaw tkwi mog przyczyny dwojakiego rodzaju. Pierwsza to skutki szybkiego tempa zmian zachodzcych w otoczeniu poszczególnych ludzi, poniewa ani nasza psychologia, fizjologia, ani struktury spoeczne nie s do tego przystosowane. Kada kolejna zmiana budzi wic u mniejszej lub wikszej liczby ludzi stres i frustracj, a w ich wyniku agresj bd apati, gdy skutki poprzedniej zmiany nie zostay jeszcze ocenione i brakowao czasu, by mona byo dopasowa si do nich. Nowoczesne rodki komunikacji umoliwiaj szybkie czenie si ludzi o takich postawach w grupy, niekiedy bardzo due, które s w stanie wywrze wpyw na kierunek dalszych przemian natury spoecznej i gospodarczej. Drug przyczyn wyzwalajc zaistnienie scenariusza B moe by zrónicowanie rozwoju gospodarczego krajów wiata. Cz pa stw dowiadczya skutków nie tylko rewolucji przemysowej, lecz take naukowo-technicznej, inne zaczynaj realizowa t ostatni bd – tak jak Polska – stoj przed tak perspektyw. Jeszcze inne, zamieszkae przez wiksz cz ludnoci wiata, przeywaj róne fazy rewolucji przemysowej. Dowiadczenie niezbyt odlegej w czasie historii Europy i Japonii uczy, e niekoniecznie musi temu towarzyszy denie jedynie do poprawy poziomu ycia spoecze stw. Zrónicowanie poziomu rozwoju krajów przeywajcych rewolucj przemysow sprzyja bowiem nasilaniu si zjawiska terroryzmu, ale take si politycznych dcych do rewizji granic pa stw ociennych o mniejszym stopniu rozwoju, co w konsekwencji moe zako czy wspóczesn faz pokojowego rozwoju wiata. Obserwacja sceny politycznej wskazuje, e zja8.

(10) wiska takie daj o sobie zna w duej czci krajów Azji i Afryki, nawet w Europie Wschodniej, lub znajduj w nich inspiracj. Ewentualne konflikty zbrojne mog mie wic szeroki zasig. Pocieszajce jest jednak to, e w czasie wojen ludzie te musz je, a to bdzie tworzy szans dla rolnictwa krajów, których konflikty zbrojne nie obejm.. 9.

(11) CZYNNIKI WARUNKUJCE WZROST KONKURENCYJNOCI POLSKICH GOSPODARSTW ROLNYCH. Wstp Polskie rolnictwo od dawna ma swoj specyfik na tle zdecydowanej wikszoci innych krajów europejskich. Poczynajc od lat szedziesitych ubiegego wieku, specyfika ta wyraaa si gównie duym odsetkiem niewielkich gospodarstw osób fizycznych z ograniczonym bd adnym kontaktem z rynkiem i tym, e posiadacze tych gospodarstw czerpali swoje dochody w czci lub w wikszoci z innych róde, gównie z pracy zarobkowej. Zmiana ustroju spoeczno-gospodarczego na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku zburzya ten schemat. Narastajce bezrobocie spowodowao, e niewielkie gospodarstwa rodzinne nie mogy bankrutowa i trway w biedzie oraz niedostatku, a zjawisku temu towarzyszya deprecjacja majtku trwaego. Byy jednak wyjtki. Rachunkowo rolna prowadzona w IERiG w 1999 roku w gospodarstwach bdcych we wadaniu osób fizycznych wskazywaa bowiem, e rozszerzon reprodukcj rodków trwaych wyróniay si midzy innymi gospodarstwa o wielkoci 16-100 ESU ze specjalizacj zboow i z produkcj mieszan rolinno-zwierzc. Bya to zapowied tego, e w razie poprawy warunków gospodarowania wzronie udzia krajowych gospodarstw rolnych osób fizycznych powikszajcych posiadany majtek i równolegle poziom uzyskiwanych dochodów. Istotnie, zdecydowana poprawa warunków gospodarowania zapocztkowana w 2004 roku doprowadzia do powstania takiego zjawiska. Na bazie majtku czci spódzielni produkcyjnych i byych pa stwowych gospodarstw rolnych powstaway bowiem nowe podmioty, w wikszoci prywatne, równie te zorganizowane w formie spóek. Z tej przyczyny ulegaa zmianie zbiorowo gospodarstw osób prawnych.. 10.

(12) Wprowadzenie teoretyczne Konkurencyjno gospodarstwa rolnego mona zdefiniowa jako jego atrybut, wynikajcy zarówno z wewntrznej jego charakterystyki, jak i zwizany z umiejtnoci adaptacji do zmian zachodzcych w otoczeniu, który pozwala mu na skuteczniejsze osiganie celów gównej grupy interesariuszy (wacicieli), w tym w perspektywie dugoterminowej, w stosunku do innych producentów rolnych lub uczestników procesu gospodarczego [Kagan 2013]. W ujciu systemowym w ramach konkurencyjnoci mona wyróni podsystemy tworzce zintegrowan cao, pozwalajce na dokonywanie modelowej oceny tego zjawiska w podziale na róne sfery [Stankiewicz 2002]. Jedn z nich jest potencja konkurencyjny rozumiany jako posiadane zasoby produkcyjne, a take umiejtnoci i moliwoci dostpu oraz korzystania z zasobów bdcych w otoczeniu gospodarstwa rolnego (schemat 1). Potencja konkurencyjny jest wic konfiguracj moliwoci, kompetencji, zdolnoci, mocy czy te wydajnoci i sprawnoci tkwicych w caoci materialnych i niematerialnych zasobów danego podmiotu moliwych do uruchomienia w procesie uytkowania [Lichtarski 1999]. Schemat 1: Zintegrowany model konkurencyjnoci gospodarstwa rolnego. pozycja konkurencyjna. elementy modelu niezalene od gospodarstwa rolnego. przewaga konkurencyjna. otoczenie gospodarstwa rolnego. strategia konkurencji. potencja konkurencyjny. oddziaywanie krótkookresowe oddziaywanie dugookresowe. ród o: opracowanie w asne na podstawie: [Flak i G ód 2012].. 11.

(13) Na potencja konkurencyjny nie skadaj si jednak wszystkie zasoby, ale gównie te, które gospodarstwo rolne wykorzystuje lub potencjalnie mogoby wykorzystywa do budowy, umacniania oraz utrzymywania przewagi konkurencyjnej. Najwyej w hierarchii potencjau produkcyjnego z uwagi na moliwo decydowania o konkurencyjnoci gospodarstwa rolnego znajduj si zasoby uznane za strategiczne. Do takich zaliczane s te, które speniaj nastpujce kryteria [Wo 2006]: x s rzadkie z uwagi na ilo lub jako, a wic trudne do pozyskania; x s unikatowe, a tym samym trudne do substytucji lub imitacji; x s cenne, a wic niezbdne do realizacji podstawowych funkcji gospodarstwa rolnego. . . . . . W rolnictwie mona zastosowa nastpujc klasyfikacj zasobów: przyrodnicze, w tym kapita naturalny i jego skadowe: ziemia rolna i jej jako, oraz inne cechy decydujce o jej produktywnoci (uksztatowanie terenu, stosunki wodne, warunki agroklimatyczne), posiadane rasy – linie produkcyjne – odmiany zwierzt, gatunki – odmiany rolin itp.; zwizane z czynnikiem ludzkim: wiedza, umiejtnoci, poziom zaangaowania oraz zmotywowania wacicieli gospodarstw rolnych i zatrudnionych w nich domowników i pracowników, wyznawane przez nich i ich rodziny wartoci oraz realizowane cele; zasoby majtkowe oraz zwizane z tym posiadanie specyficznych urzdze , maszyn, budynków i budowli. Bezporednio s one powizane z moliwoci stosowania pewnych unikatowych technik i technologii produkcji; zasoby organizacyjne zwizane ze struktur organizacji, systemem zarzdzania, ale równie z sieci powiza z dostawcami i odbiorcami produktów czy te innymi uczestnikami procesu gospodarczego, lub wynikajce z dostpu do infrastruktury; zasoby finansowe i struktura finansowania dziaalnoci.. Warunkiem umiejtnego wykorzystania potencjau produkcyjnego jest czsto opracowanie i realizacja odpowiedniej strategii dziaalnoci umoliwiajcej uzyskanie przewagi konkurencyjnej. W gospodarstwach osób fizycznych moe by ona niesformalizowana, a w maych podmiotach moe sprowadza si nawet do lu nego planu budowania i utrzymania potencjau konkurencyjnego [Odening i Bockelmann 2012].. 12.

(14) W duych gospodarstwach rolnych strategia konkurencji stanowi dugofalowy i kompleksowy plan dziaa maksymalizujcych wykorzystanie potencjau (zasobów) do realizacji przyjtych celów. Zazwyczaj okrela ona obszar, na jakim ma si rozgrywa konkurencja, wedug jakich regu ma by ona prowadzona i w jakim zakresie naley konkurowa [Porter 2000, Seinmann 2001]. Efektem umiejtnego wykorzystania potencjau konkurencyjnego przy zastosowaniu strategii konkurowania jest uzyskanie przewagi konkurencyjnej rozumianej jako wyróniajcej kompetencji gospodarstwa do realizacji celu na tle innych producentów rolnych [Flak i Gód 2012]. Niekiedy uzyskanie przewagi konkurencyjnej moe by wynikiem korzystnego zbiegu okolicznoci w sektorze lub na rynku ogólnym lub wynikiem interwencji pa stwa. Przykadem takiej sytuacji jest midzy innymi uzyskanie przewagi konkurencyjnej gospodarstw rolnych i przedsibiorstw rolno-spoywczych z Biaorusi w 2014 roku na skutek wprowadzenia embarga na ywno z krajów, które naoyy sankcje gospodarcze na Rosj. Decyzje polityczne, tzw. dalszego otoczenia gospodarstwa rolnego, zdecydoway o uzyskaniu przewagi wynikajcej z jego pooenia na terenie danego kraju. Nie oznacza to jednak, e gospodarstwo rolne posiadajce przewag konkurencyjn automatycznie wykazuje wysok efektywno ekonomiczn. Sama przewaga oznacza posiadanie skutecznych instrumentów do konkurowania w którym z wielu wymiarów funkcjonowania gospodarstwa rolnego [Flak i Gód 2012]. Pozycja konkurencyjna jest z kolei miar osigania przewagi konkurencyjnej, a wic znajduje si na szczycie hierarchii podsystemów konkurencyjnoci. Stanowi ona wskazanie – pomiar powodzenia realizowanego procesu gospodarczego w stosunku do konkurentów. Jednoczenie wpywa na potencja konkurencyjny gospodarstwa w kolejnych okresach jego funkcjonowania. Gospodarstwom uzyskujcym wysok efektywno ekonomiczn atwiej jest bowiem pozyska nowe lub utrzyma posiadane zasoby strategiczne. Proces pomiaru konkurencyjnoci gospodarstwa rolnego czsto jest upraszczany i sprowadzany do okrelenia jego pozycji konkurencyjnej, poprzez porównanie uzyskanych wyników ekonomicznych w okrelonych warunkach zewntrznych na tle wybranej grupy producentów rolnych. Biorc pod uwag a cuch przyczynowoci oraz sprzenie zwrotne w postaci du-. 13.

(15) gookresowego oddziaywania pozycji konkurencyjnej na przyszy potencja konkurencyjny, takie uproszczenie jest uzasadnione. W przypadku przedsibiorstw o charakterze korporacyjnym dziaajcych w sektorze pozarolniczym okrelenie pozycji konkurencyjnej podmiotu odbywa si poprzez ustalenie jego siy rynkowej (najczciej wykorzystywanym wska nikiem jest zmiana udziau w rynku) oraz sytuacji finansowej [Piercionek 2011]. Z uwagi na du liczb podmiotów dziaajcych w tym ogniwie a cucha gospodarski ywnociowej, z punktu widzenia mikroekonomicznego pomiar udziau pojedynczego gospodarstwa rolnego w rynku zbywanych produktów nie ma uzasadnienia. Jedynie w przypadku analizy danych agregowanych na poziomie mezo- i makroekonomicznym zmiana udziau danej grupy gospodarstw rolnych w strukturze wadania ziemi roln jako specyficznym czynnikiem produkcji, lub w strumieniu dostarczanych produktów na rynek, moe wiadczy o zmianie jej pozycji konkurencyjnej. Badajc gospodarstwa rolne na poziomie mikroekonomicznym, ograniczono si wic gównie do analizy finansowej uzyskanych wyników, pomijajc oznaczenie jego siy rynkowej. Schemat 2: Gówne aspekty finansowe funkcjonowania gospodarstw rolnych i paszczyzny ich pomiaru Czynnik czasu:. Gówne aspekty. Bezpieczestwo finansowe. w krótkim okresie. w dalszej perspektywie. Analiza pynnoci finansowej Pozwala stwierdzi, jaka jest zdolno do regulowania najpilniejszych (biecych) zobowiza finansowych. Analiza wypacalnoci dugoterminowej Daje moliwo oceny, jaka jest zdolno podmiotu do regulowania zobowiza w dugim okresie czasu. Analiza rentownoci i dochodowoci Daje moliwo oceny, jakie s Korzyci korzyci finansowe z prowadzedla wacicieli nia dziaalnoci rolniczej oraz z posiadanych czynników produkcji ród o: [Kagan 2013].. 14. Analiza inwestycji Pozwala stwierdzi, czy zostanie zachowany, poszerzony czy te ograniczony potencja produkcyjny gospodarstwa rolnego w przyszoci.

(16) Pomiar efektywnoci finansowej gospodarstwa rolnego sprowadza si zazwyczaj do oceny dwóch gównych aspektów jego funkcjonowania, a mianowicie poziomu zapewnienia bezpiecze stwa dziaalnoci oraz wielkoci osiganych korzyci przez wacicieli – grup najbliszych interesariuszy [Nowak 2008]. Oba obszary rozpatrywane s najczciej równolegle, ale rozcznie. Wczenie czynnika czasu pozwala poszerzy pola analizy zarówno w sferze bezpiecze stwa finansowego, jak równie korzyci dla wacicieli (schemat 2). Dostpno do zasobów finansowych, a jednoczenie wybór róda finansowania biecej dziaalnoci gospodarczej oraz strategia ksztatowania wysokoci utrzymywanych aktywów obrotowych w relacji do zapotrzebowania kapitau pracujcego s wanym aspektem funkcjonowania gospodarstwa rolnego. Decyduje bowiem o jego bezpiecze stwie w zakresie biecej wypacalnoci finansowej, a w perspektywie dugoterminowej o poziomie zaduenia i poziomie d wigni finansowej W przypadku maych i rednich gospodarstw rolnych osób fizycznych wystpuje jednak problem z klasycznym pomiarem pynnoci. Brak jest bowiem moliwoci oddzielenia sfery finansowej gospodarstwa rolnego (wpywów finansowych i zobowiza biecych) od finansów gospodarstwa domowego [Tomczak 2006]. Okrelanie bezpiecze stwa podmiotu jedynie na podstawie sytuacji gospodarstwa rolnego (struktury aktywów i pasywów bilansowych) jest wic powanie obcione. Biorc pod uwag awersj do ryzyka kredytowego maych i rednich gospodarstw osób fizycznych oraz zakres korzystania z tzw. kredytu kupieckiego, naley stwierdzi, i tej grupy podmiotów nie dotyczy problem nieoptymalnego doboru struktury kapitau w celu osigania wikszych korzyci z gospodarstwa rolnego. Poprawa wyniku finansowego kosztem bezpiecze stwa jego funkcjonowania (zwikszone ryzyko finansowe) moe wystpowa jedynie w podmiotach majcych cechy redniej wielkoci lub duego przedsibiorstwa, a wic w duych gospodarstwach osób fizycznych oraz gospodarstw rolnych osób prawnych [Kagan 2011]. W analizie konkurencyjnoci pominito wic sfer bezpiecze stwa finansowego koncentrujc si na korzyciach osiganych przez wacicieli gospodarstw rolnych. Dokonujc segmentacji podmiotów, wykorzystano zarówno ocen biecych korzyci dla waciciela z gospodarstwa rolnego (rentowno dziaalnoci), ale równie zdolno gospodarstwa do odtwarzania majtku produkcyjnego – jego zdolno do ksztatowania przyszych poytków dla wacicieli. Inwestycje mog bowiem pociga za sob rezygnacj 15.

(17) przez wacicieli gospodarstwa rolnego z konsumpcji (reinwestowania nadwyki finansowej), ogranicza pynno (zmniejszenie wielkoci aktywów obrotowych), ale zazwyczaj generuje dodatkowe koszty finansowe, np. koszty obsugi pozyskanego kapitau obcego na sfinansowanie inwestycji, czy te dodatkowy koszt amortyzacji. Koszty te obciaj biec dziaalno, ale czsto s niezbdnym warunkiem osigania zysku finansowego w przyszoci. S wic miar ksztatowania przyszego potencjau konkurencyjnego gospodarstwa. Zakadajc jednoczenie stao innych czynników, zyski gospodarstw w kolejnych latach (pozycja konkurencyjna) s warunkowane wielkoci potencjau konkurencyjnego i wielkoci inwestycji majtkowych. Wykorzystujc oba parametry, tj. rentowno dziaalnoci gospodarczej i zakres reprodukcji majtku gospodarstwa (rónica wartoci inwestycji brutto i kwoty amortyzacji), zbiorowo gospodarstw rolnych podzielono na cztery grupy (schemat 3). Schemat 3: Schemat segmentacji gospodarstw rolnych w zalenoci od ich zdolnoci konkurencyjnej Kryteria Wynik finansowy segmentacji Zysk finansowy netto (dodatni wynik finansowy). Reprodukcja majtku: dodatnia Gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn. Rentowno dziaalnoci. Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej ród o: na podstawie opracowania W. Józwiaka. Strata finansowa netto (ujemny wynik finansowy). ujemna Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej Gospodarstwa bez zdolnoci konkurencyjnej. Pierwsza grupa to gospodarstwa znajdujce si w najkorzystniejszej sytuacji i okrelane jako „gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn”. Uzyskuj one dodani wynik finansowy (zysk netto), a zarazem charakteryzuj si dodatni reprodukcj majtku trwaego. Waciciele takiego gospodarstwa uzyskuj niezbdne biece poytki z jego funkcjonowania i s w stanie opaci wszystkie czynniki produkcji, w tym w gospodarstwach osób fizycznych mog zapewni niezbdn opat pracy wasnej, ale zarazem nie ograniczaj majtku (potencjau konkurencyjnego) na nastpny okres funkcjonowania. 16.

(18) W najgorszej sytuacji z punktu widzenia konkurencyjnoci znajduj si gospodarstwa ze strat finansow netto i ujemn reprodukcj majtku. Brak zdolnoci konkurencyjnej w ich przypadku wynika nie tylko z oczekiwanego w przyszoci ograniczenia majtku produkcyjnego (potencjau konkurencyjnego), ale dalszego zmniejszenia wielkoci wygenerowanej nadwyki finansowej. Trzecia grupa to gospodarstwa, które w badanym okresie osigny zysk finansowy netto, ale charakteryzuj si ujemn reprodukcj majtku. Z rónych wzgldów w ich przypadku w kolejnych okresach naley wic oczekiwa ograniczenia potencjau produkcyjnego. W konsekwencji nastpi pogorszenie wielkoci strumienia uzyskiwanych korzyci finansowych z posiadania gospodarstwa. Moliwoci, a wic szanse na odwrócenie niekorzystnego zjawiska w tym zakresie wynikaj z posiadania biecych rodków finansowych na zmian wielkoci potencjau produkcyjnego w przyszoci. Grupa takich gospodarstw posiada zatem potencjalne moliwoci uzyskania zdolnoci konkurencyjnej. W sytuacji, kiedy gospodarstwa wykazuj straty finansowe, a jednoczenie charakteryzuje je reprodukcja rozszerzona majtku trwaego, równie zostay zaliczone do grupy z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej. Jednak w tym przypadku nastpuje powikszenie potencjau produkcyjnego pomimo braku opaty w penej wysokoci wszystkich czynników produkcji. Jedn z przyczyn takiego zjawiska jest pozytywna ocena przyszej perspektywy funkcjonowania jednostki, a wic oczekiwanie na popraw wyników finansowych gospodarstwa na tyle, aby nie tylko w przyszoci zapewni pen opat wszystkich czynników produkcji, ale równie zrekompensowa biece straty finansowe. Takie postpowanie prowadzi do ograniczenia biecej konsumpcji w gospodarstwach osób fizycznych na rzecz rozwoju jednostki, a w spókach do pomniejszenia wartoci kapitau wasnego podmiotu. Sama kondycja finansowa (konkurencyjno) gospodarstwa rolnego warunkowana jest wieloma czynnikami, których charakterystyka i kierunek oddziaywania jest zrónicowany, czsto trudny do wydzielenia. W badaniu modelowym czynniki te mona grupowa powodujc uproszczenie, a jednoczenie uatwiajc pomiar ich oddziaywania. W prowadzonej analizie wydzielono trzy grupy czynników, w których ogniskuje si oddziaywanie bardzo duej liczby pozostaych elementów majcych wpyw na konkurencyjno gospodarstw rolnych (schemat 4):. 17.

(19) warunki rynkowe rozumiane jako relacje cen produktów sprzedawanych przez gospodarstwa rolne w stosunku do jednostkowych kosztów nabywanych rodków produkcji; efektywno techniczna, a uwzgldniajc czynnik czasu równie wzrost produktywnoci nakadów w gospodarstwie rolniczym. Postp w tym zakresie mierzony jest najczciej relacjami wielkoci produkcji do wyraonych ilociowo wielkoci nakadów; transfery budetowe netto, zwaszcza od okresu integracji naszego kraju z UE. Obejmuj one dopaty obszarowe, subwencje do produkcji, jak równie patnoci celowe przekazywane w formie bezporedniej pomocy publicznej na rzecz gospodarstw rolnych. Schemat 4: Uproszczony schemat czynników determinujcych kondycj finansow (konkurencyjno) gospodarstwa rolnego Efektywno techniczna Wielko produkcji i jej relacje do wyraonych ilociowo nakadów. Warunki rynkowe Ceny produktów sprzedanych w stosunku do jednostkowych kosztów czynników produkcji. Sprawno systemu zarz dzania gospodarstwem rolnym. Transfery bud etowe netto Wielko dopat i subwencji budetowych pomniejszone o p o datki, opaty, kary na rzecz pa stwa i jego instytucji rodowisko naturalne. ród o: [Kulawik i in. 2012].. Wszystkie trzy zagregowane czynniki naley traktowa jako stymulanty konkurencyjnoci gospodarstw rolnych jedynie w przypadku rozpatrywania ich bezporedniego oddziaywania na wyniki finansowe. Naley jednak podkreli, e pomidzy nimi wystpuj równie interakcje, a wic ich oddziaywanie porednie moe mie odmienny kierunek w stosunku do wpywu bezporedniego na konkurencyjno. Poprzez negatywny wpyw na pozostae czynniki mog wic porednio pogarsza pozycj konkurencyjn zarówno w perspektywie krótko-, jak i dugoterminowej. 18.

(20) Przykadem negatywnego wpywu jest porednie oddziaywanie dopat bezporednich na warunki rynkowe (relacje cenowe) oraz efektywno techniczn. Przyjmuje si, e transfery budetowe w postaci dopat bezporednich z jednej strony hamuj wzrost cen surowców rolnych, z drugiej – poprzez popraw sytuacji finansowej gospodarstw rolnych stymuluj wzrost ceny rodków nabywanych do produkcji rolnej [Kukua i Czyewski 2011]. Istotn kwesti z punktu widzenia konkurencyjnoci dugoterminowej pozostaje oddziaywanie dopat i subwencji budetowych na techniczne wykorzystanie zasobów produkcyjnych pochodzenia rynkowego w rolnictwie i kapita naturalny. Wyniki dotychczasowych bada wskazuj, e pomoc publiczna, zwaszcza w postaci dopat bezporednich, w tym niepowizanych z wielkoci produkcji, wpywa negatywnie na techniczne wykorzystanie zasobów i produktywno rolnictwa [Kagan 2012]. Pozytywnie wpywa z kolei na zasób kapitau naturalnego i oddziaywanie gospodarstw rolnych na rodowisko naturalne [Kulawik i in. 2013]. Ostateczne jednak oddziaywanie transferów budetowych jest uzalenione nie tylko od samego instrumentu wsparcia (na jakie dziaania przeznaczane s rodki budetowe), warunków uzyskania pomocy publicznej i wielkoci strumienia rodków, jakie zasilaj dane gospodarstwo rolne. Efekty wpywu tego czynnika, podobnie jak pozostaych, s determinowane równie sam sytuacj finansow gospodarstwa rolnego, przyjtym systemem zarzdzania i wraliwoci na zmian warunków zewntrznych oraz elastycznoci i zdolnociami do podejmowania procesów dostosowawczo-adaptacyjnych zwaszcza w warunkach zmian otoczenia [Kagan 2012]. Zmiana liczby gospodarstw rolnych ze zdolnoci konkurencyjn. po 2004 roku Analiza i szacunek sporzdzone na podstawie materiaów empirycznych zaczerpnitych z wyników monitoringu Polskiego FADN gospodarstw osób fizycznych [Józwiak 2012] wykazay, e w latach 2006-2008 funkcjonowao okoo 90 tys. gospodarstw osób fizycznych z dziaalnoci rolnicz i powierzchni uytków rolnych powyej 1 ha, które miay cechy gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn. Analiza wykazaa ponadto, e wród gospodarstw pozostaych, z reguy mniejszych, byy takie, które miay przesanki, by móc zdolno t osign. Do tej oceny wykorzystano wska niki efektywnoci technicznej VRS (variable return to scale) ustalone z wykorzy19.

(21) staniem metody DEA w wariancie ukierunkowanym na nakady i zyski z zarzdzania, liczone jako rónic dochodu rolniczego i opaty pracy wasnej pracy oraz wasnej ziemi i kapitau liczonych wedug stawek rynkowych obowizujcych w rolnictwie.

(22) cznie oceniono, e w Polsce w latach 2006-2008 funkcjonowao okoo 290 tys. gospodarstw osób fizycznych, które wyróniay si zdolnoci konkurencyjn lub miay przesanki, by t zdolno móc osign w niezbyt odlegym terminie. Liczby powysze postanowiono zweryfikowa uywajc bardziej przekonywujcej metody i zarazem dokona oceny zmian, jakie zaszy w okresie poakcesyjnym w liczbie gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno s w stanie rycho osign. W tym celu sporód gospodarstw objtych monitoringiem Polskiego FADN wyodrbniono 5387 takich, które w latach 2005-2012 prowadziy nieprzerwanie rachunkowo roln. Kade z tych gospodarstw scharakteryzowano kierujc si kwotami zysku osiganego z wasnego majtku i wartoci inwestycji netto. Zysk z wasnego majtku policzono jako rónice dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego i opaty pracy wasnej w gospodarstwie liczonej wedug stawek rynkowych obowizujcych w rolnictwie. Wyjtkiem bya opata jednej osoby pracujcej w gospodarstwie w penym wymiarze czasu pracy (cznie praca wykonawcza i zarzdcza) policzona wedug stawek parytetowych. Odpowiednie rachunki umoliwiajce segmentacj zbiorowoci gospodarstw rolnych sporzdzono na danych z lat 2005-2007 i 2010-2012. Liczby charakteryzujce struktur gospodarstw analizowanego panelu w latach 2005-2007 i odpowiadajce jej liczby gospodarstw w kraju zawiera tabela 1. Wynika z niej, e wczeniej przedstawiony szacunek przeceni liczb gospodarstw, które miay przesanki, by móc osign zdolno konkurencyjn. W latach 2005-2007 liczba gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn wyniosa bowiem okoo 91 tysicy, natomiast z potencjaln moliwoci uzyskania takiej zdolnoci tylko okoo 84 tys. W ostatniej grupie dominoway gospodarstwa osigajce zysk finansowy netto i ujemn reprodukcj majtku – 68,5 tys. podmiotów (82% liczebnoci grupy), natomiast jednostki ze strat finansow netto, a jednoczenie dodatni reprodukcj majtku byy reprezentowane przez 15 tys. obiektów (18% liczebnoci grupy).

(23) cznie zatem w latach tu po akcesji funkcjonowao okoo 174 tys. gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno mogy osign.. 20.

(24) Tabela 1 Struktura gospodarstw analizowanego panelu i odpowiadajca jej liczba gospodarstw osób fizycznych w Polsce w latach 2005-2007 Struktura Odpowiadajca gospodarstw strukturze liczba Grupy gospodarstw analizowanego gospodarstw w kraju panelu (%) (tys.) Gospodarstwa ze zdolnoci 41,4 90,7 konkurencyjn Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci 40,0 83,8 konkurencyjnej w tym: - z zyskiem i ujemn 33,0 68,5 reprodukcj majtku - ze strat finansow i dodatni 7,0 15,3 reprodukcj majtku Gospodarstwa bez zdolnoci 20,3 1567,1 konkurencyjnej Razem. 100,0. 1741,6 a. a. rednia powierzchnia uytków rolnych gospodarstw rolnych w analizowanym panelu wynosia 31,4 ha. Liczbie tej odpowiadao 219,2 tys. najwikszych obszarowo gospodarstw osób fizycznych, co ustalono na podstawie opracowania pt. „Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r.”. ród o: obliczenia J. Sobierajewskiej i W. Józwiaka sporzdzone na podstawie wyników monitoringu Polskiego FADN i danych liczbowych publikowanych przez GUS.. Analogiczne ustalenia sporzdzone na liczbach zaczerpnitych z wyników monitoringu Polskiego FADN obejmujcych lata 2010-2012 i opracowane wyniki z Powszechnego Spisu Rolnego przeprowadzonego w 2010 roku [GUS 2012] wskazay, e liczba gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn utrzymaa si niemal na tym samym poziomie jak w latach 2005-2007, ale nastpi wzrost ich udziau w zbiorowoci generalnej (tabela 2). O ile stanowiy bowiem nieco ponad 5% w 2007 roku, to ich udzia w populacji gospodarstw osób fizycznych w 2010 roku wzrós do ponad 7%. Przyrost liczby gospodarstw i zwikszenie udziau w strukturze caej zbiorowoci nastpio w przypadku grupy „z potencjalnymi moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej”. W latach 2010-2012 takich gospo21.

(25) darstw osób fizycznych byo bowiem ju ponad 119 tys. (wzrost o ponad 42% wzgldem lat 2005-2007), a ich udzia w populacji zwikszy si do 8%. Byo to wynikiem zwikszenia liczby gospodarstw, które osigay zysk finansowy netto, ale charakteryzoway si ujemn reprodukcj majtku.

(26) cznie liczba gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno mogy rycho osign, wyniosa w latach 2010-2012 okoo 209 tys. Nastpi zatem jej wzrost o 1/5 w stosunku do sytuacji z lat 2005-2007. Tabela 2 Liczba gospodarstw osób fizycznych ze zdolnoci konkurencyjn i tych z przesankami, by j móc osign w latach 2005-2007 i 2010-2012 oraz ich specyfikacja Lata 2005-2007 2010-2012 Grupy gospodarstw udzia udzia liczba liczba a b (tys.) (tys.) (%) (%) Gospodarstwa ze zdolnoci 90,7 5,2 90,3 7,1 konkurencyjn Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania 83,8 4,8 119,1 8,0 zdolnoci konkurencyjnej w tym : - z zyskiem i ujemn 68,5 4,0 110,1 7,4 reprodukcj majtku - ze strat finansow i dodatni 15,3 0,8 9,0, 0,6 reprodukcj majtku Gospodarstwa bez zdolnoci 1567,1 90,0 1270,8 84,9 konkurencyjnej a. Udzia w krajowej populacji gospodarstw o powierzchni powyej 1 ha uytków rolnych wedug danych z 2007 r. b Udzia w krajowej populacji gospodarstw o powierzchni powyej 1 ha uytków rolnych wedug danych z 2010 r. ród o: jak w tabeli 1.. Oszacowano, e gospodarstwa ze zdolnoci konkurencyjn i z potencjalnymi moliwociami jej uzyskania uytkoway w 2010 roku okoo 52,5% powierzchni uytków rolnych bdcych w posiadaniu gospodarstw rolnych osób fizycznych, ale ich udzia w krajowej towarowej produkcji rolniczej by prawdopodobnie wikszy. Na tle gospodarstw bez zdolnoci konkurencyjnej wyróniay si znacznie wiksz redni powierzchni uytków rolnych przypadajc na jeden podmiot, a co za tym idzie – skal dziaalnoci (tabela 3). 22.

(27) Tabela 3 Struktura posiadania uytków rolnych przez poszczególne grupy gospodarstw osób fizycznych w 2010 roku Grupy gospodarstw rednia Powierzchnia Udzia powierzchnia (tys. ha) (%)a gospodarstwa (ha) Gospodarstwa ze zdolnoci 3187 24,1 35,3 konkurencyjn Gospodarstwa z potencjalnymi moliwociami uzyskania 3757 28,5 31,5 zdolnoci konkurencyjnej w tym: - z zyskiem i ujemn 3589 27,2 32,6 reprodukcj majtku - ze strat finansow i dodat168 1,3 18,7 ni reprodukcj majtku Gospodarstwa bez zdolnoci 6250 47,4 4,9 Konkurencyjnej Razem/rednio. 13194. 100,0. 9,4. ród o: jak w tabeli 1.. Naley doda, e warunki, jakie nastpiy w latach 2010-2012 róniy si od tych z lat poprzednich. Stawki dopat bezporednich w roku 2011 i 2012, wyraone w euro, przestay rosn, ale utrzymay si na poziomie z 2010 roku, a wzrost cen produktów rolniczych przesta wyprzedza wzrost cen rodków produkcji (skumulowany wska nik „noyc cen” w latach 2012-2013 utrzyma si znacznie poniej 100). To pogorszenie koniunktury mogo zniechci cz gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn do realizacji inwestycji na skal zapewniajc reprodukcj rozszerzon i w rezultacie ich przejcie do grupy gospodarstw majcych przesanki, by odzyska t zdolno w razie poprawy warunków (wykres 1). Za takim domniemaniem przemawia gównie to, e wska nik reprodukcji majtku trwaego zmniejszy si w gospodarstwach ze zdolnoci konkurencyjn o 5,0 punktów procentowych, z 7,3% w latach 2005-2007 do 2,3% w latach 2010-2012.. 23.

(28) Wykres 1 Ksztatowanie si wska nika relacji cen (noyce cen) w latach 1995-2013 oraz trend jego zmian 115 % 110,2 107,7. 107,3. 102,6. 103,0 101,8. 102,0. 99,1. 100 96,0. 97,5. 97,5 96,0. 96,0. 98,3. 95,8 91,5. 91,0. 90,9. 91,4. 85 `95 `96 `97 `98 `99 `00 `01 `02 `03 `04 `05 `06 `07 `08 `09 `10 `11 `12 `13 Lata ród o: opracowanie w asne na podstawie danych GUS.. Na drugim biegunie natomiast znajdowao si w 2010 roku okoo 1687 tysicy gospodarstw z dziaalnoci rolnicz1, lecz o cechach wskazujcych na brak zdolnoci konkurencyjnej. Wikszo z nich prowadzia produkcj rolnicz2, ale ich liczba zmniejszya si w latach 2002-2010 a o okoo 29%. Dla okoo 7% gospodarstw tej grupy natomiast nie udao si ustali rodzaju prowadzonej produkcji rolniczej. Cz z nich nie prowadzia zapewne tej produkcji, a jedynie utrzymywaa grunty w stanie gotowoci produkcyjnej.. 1.

(29) cznie z tymi o powierzchni do 1 ha uytków rolnych wcznie. Poza gospodarstwami wyróniajcymi si zdolnoci konkurencyjn, takimi, które t zdolno mogy szybko osign i pozostaymi prowadzcymi dziaalnoci rolnicz, odnotowano w 2010 roku jeszcze 383 tys. gospodarstw, które nie prowadziy dziaalnoci rolniczej.. 2. 24.

(30) Mona wnosi na powyszej podstawie, e dopaty, z których korzystay gospodarstwa o cechach wskazujcych na brak zdolnoci konkurencyjnej, nie byy przeznaczane na wzrost wartoci majtku i rozwijanie produkcji, lecz gównie na popraw warunków bytu posiadaczy gospodarstw i ich rodzin bd na jeszcze inne cele niepowizane z prowadzon dziaalnoci rolnicz. Taki sam wniosek wynika te z monografii B. Chmielewskiej [2013]. Podobn metod segmentacji wykorzystano do analizy gospodarstw osób prawnych, czyli gównie prywatnych spóek kapitaowych, rolniczych spódzielni produkcyjnych i gospodarstw rolnych sektora publicznego. Wyniki tej segmentacji (tabela 4) informuj o innej sytuacji ni w gospodarstwach osób fizycznych. W latach 2007-2009 zdecydowanie wikszy by udzia gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i takich, które t zdolno mog rycho zyska (93-94%), a w tym okoo poow zajmoway te pierwsze. Z tego wynika, e gospodarstwa bez zdolnoci konkurencyjnej miay udzia mieszczcy si w granicach tylko 6-7%. Przyczyn bya prywatyzacja prowadzona po zmianie systemu spoeczno-gospodarczego w ostatniej dekadzie XX wieku. Zmiany dotkny gównie podmioty o ujemnym wyniku finansowym i dodatniej reprodukcji majtku. Jednak nie mona tego zjawiska bezporednio utosamia z sam konkurencyjnoci i jej zmian. Proces ten by spowodowany kontynuowaniem procesu prywatyzacji gospodarstw sektora publicznego, w tym zwaszcza gospodarstw pomocniczych, dziaajcych przy rolniczych szkoach, po przekazaniu ich nadzoru urzdom wojewódzkim. W procesie przeksztace wasnociowych powstaway gównie gospodarstwa osób fizycznych, a wic nastpowaa zmiana prawna sytuacji gospodarstwa, lub ich podzielony majtek w wyniku prywatyzacji nabywali lokalni rolnicy indywidualni.. 25.

(31) Tabela 4 Struktura posiadania uytków rolnych przez poszczególne grupy gospodarstw osób prawnych w latach 2007-2012 Lata Grupy gospodarstw. 2007-2009 liczba udzia powierzchnia liczba (tys. ha) (%)a. 2010-2012 udzia powierzchnia (%)a (tys. ha). Gospodarstwa ze zdolnoci 1939 47,7 878,7 1845 50,9 684,5 konkurencyjn Gospodarstwa z potencjalnymi 1862 45,8 844,0 1606 44,4 596,1 moliwociami uzyskania zdolnoci konkurencyjnej w tym: - z zyskiem i ujemn 1475 36,3 668,8 1488 41,1 552,2 reprodukcj majtku - ze strat finansow 387 9,5 175,2 118 3,3 43,9 i dodatni reprodukcj majtku Gospodarstwa bez zdolnoci 264 6,5 119,8 169 4,7 62,7 konkurencyjnej ród o: obliczenia A. Kagana sporzdzone na podstawie wyników monitoringu wielkotowarowych gospodarstw rolnych i danych liczbowych publikowanych przez GUS.. Trzeba podkreli aktywno adaptacyjn wikszych polskich gospodarstw rolnych od integracji Polski z UE w zestawieniu na przykad z gospodarstwami wgierskimi. Tabela 5 zawiera wska niki charakteryzujce rentowno kapitau wasnego i poziom reprodukcji rodków trwaych w gospodarstwach o wielkoci 16 i wicej ESU w latach 2004-2006. Dodatnia wielko pierwszego z tych wska ników informuje, e uzyskiwane przez gospodarstwa dochody pozwalay opaca na poziomie rynkowym nakady pracy rodzin rolniczych w gospodarstwie, a nadwyka bdca w istocie zyskiem informuje o uzyskiwanej opacie kapitau wasnego (cznie ziemi i zasobów innych rodków produkcji). Zysk ten odniesiony do wartoci kapitau wasnego pozwala oceni poziom tej opaty. Dodatni wska nik reprodukcji rodków trwaych informuje o reprodukcji rozszerzonej, równy zeru – o reprodukcji prostej, a ujemny – o deprecjacji posiadanych rodków trwaych.. 26.

(32) Tabela 5 Wska niki rentownoci kapitau wasnegoa i reprodukcji rodków trwaychb w polskich i wgierskich gospodarstwach rolnych osób fizycznych o wielkoci 16 oraz wicej ESU (rednie wielkoci z lat 2004-2006) Typy produkcyjne gospodarstw. Wska niki rentownoci kapitau Wska nik reprodukcji rodków wasnegoa (%) trwaychb (%) w gospodarstwach w gospodarstwach polskich wgierskich polskich wgierskich. Zboowy. 6,8. 9,1. 3,7. 1,5. Mleczny. 9,1. 9,0. 5,3. -0,3. 7,0. 4,7. 4,0. -0,2. 11,4. 6,5. 16,8. 2,5. 8,6. 7,3. 7,4. 0,9. Z trzod chlewn i/lub drobiem Z rón produkcj rolinn i zwierzc rednia arytmetyczna a. Rónica midzy dochodami przedsibiorców rolnych (dochody rolnicze gospodarstw osób fizycznych i zyski gospodarstw osób prawnych) a oszacowan na poziomie rynkowym opat pracy wasnej, wykonawczej i zarzdczej, odniesiona do wartoci kapitau wasnego. b Warto inwestycji netto (warto inwestycji brutto pomniejszona o kwot amortyzacji) w relacji do wartoci rodków trwaych. ród o: [Józwiak i in. 2013].. Liczby z tabeli 5 wskazuj, e wiksze gospodarstwa polskie i wgierskie wszystkich czterech analizowanych typów produkcji byy rentowne w caym analizowanym okresie (lata 2004-2006). Byy wic w stanie opaci nakady pracy na poziomie rynkowym i zostawa im zysk na opacenie wasnych rodków angaowanych w procesy produkcyjne. redni wska nik rentownoci kapitau wasnego w gospodarstwach polskich by nieco wikszy (o 1,3 punktu procentowego) ni w wgierskich, ale redni wska nik reprodukcji rozszerzonej majtku trwaego by wikszy a o 6,5 punktu procentowego. Jest prawdopodobne, e przyczyn tego zjawiska bya presja ze strony przedsibiorstw i firm polskiego przemysu spoywczego wywierana na gospodarstwa rolne. Dziki temu nastpia znaczca zmiana struktur produkcyjnych rolnictwa i poprawa jakoci wytwarzanych dóbr, przy do stabilnej strukturze agrarnej [Urban 2010]. Wymagao to jednak nasilenia procesów inwestycyjnych. Gospodarstwa rolne reagoway na zmian warunków równie w inny sposób. Specjalizoway produkcj i chony rónego rodzaju innowacje, a take rezygnoway z uprawy uytków rolnych o niekorzystnych warunkach gospoda27.

(33) rowania i chowu zwierzt na ma skal (zazwyczaj nieefektywnego). Z liczb z tabeli 6, ustalonych w cenach staych, wynika, e koszty zuycia poredniego byy w latach 2006-2010 wiksze o 2,3% ni w latach 1998-2002, ale zjawisku temu towarzyszy kilkakrotnie szybszy wzrost przychodów. Oznacza to, e w analizowanym okresie nastpi wzrost efektywnoci ponoszonych kosztów produkcji charakteryzowanego rodzaju. Z jednostki kwoty kosztów zuycia poredniego uzyskiwano w latach 2006-2010 wikszy o 10,5% wolumen przychodów ni w latach 1998-2002. Tabela 6 Zmiany efektywnoci kosztów zuycia poredniego w polskim rolnictwie w latach 1998-2010 (ceny stae z 2003 roku) Wyszczególnienie. rednie roczne wielkoci w latach 1998-2002 2006-2010. Przychody w cenach bazowycha (mln PLN) Koszty zuycia poredniego (mln PLN)b Warto dodana bruttoc (mln PLN) Kwota przychodów w PLN na 100 PLN kwoty zuycia poredniego. Wielkoci z lat 19982002=100. 52852. 59751. 113,0. 34685. 35482. 102,3. 18167. 24269. 133,6. 152,4. 168,4. 110,5. a. Warto produkcji i dopaty do produktów okrelonego rodzaju. Koszty rodków produkcji i usug produkcyjnych (bez kosztów podatków i obcych czynników produkcji). c Rónica przychodów i kosztów zuycia poredniego ród o: [Józwiak 2012a]. b. Specjalizacja bya jednym z waniejszych czynników ograniczajcych jednostkowe koszty produkcji w gospodarstwach o niewielkiej skali produkcji, a wic w wikszoci polskich gospodarstw rolnych. Ograniczya ona koszty jednostkowe pozyskiwania informacji uatwiajcych efektywne zarzdzanie, a take koszty transakcyjne zwizane ze zbytem gotowych produktów, zakupem rodków produkcji, ubieganiem si o kredyty i dopaty itd. Ponadto gospodarstwa o wyspecjalizowanej produkcji nie wymagay tak duego wyposaenia w maszyny i urzdzenia jak gospodarstwa z produkcj wielostronn, a wic niewyspecjalizowan. W gospodarstwach o wyspecjalizowanej produkcji zatem mniejsze byy koszty amortyzacji i eksploatacji tych rodków. O roli specjalizacji wiadcz nastpujce liczby. W latach 200228.

(34) -2010 liczba gospodarstw rolnych ogóem zmniejszya si o 24,3%, ale spadek gospodarstw specjalistycznych wyniós tylko 6,5%, podczas gdy liczba gospodarstw z produkcj niewyspecjalizowan (z rónymi rodzajami upraw, z chowem rónych gatunków zwierzt i z produkcj mieszan rolinno-zwierzc) ulega zmniejszeniu o 47,3%. Zapewne cz gospodarstw niewyspecjalizowanych znikna, inne natomiast ograniczyy zakres prowadzonej produkcji i zasiliy liczebnie gospodarstwa specjalizujce si w produkcji okrelonych dóbr. Gospodarstwa absorboway innowacje przynoszce postp: techniczny, biologiczny, z zakresu marketingu i zarzdzania. Mimo e innowacje te znalazy zastosowanie najprawdopodobniej tylko w 18-19% ogóu gospodarstw, to dysponoway one nieco ponad poow krajowego obszaru uytków rolnych [Józwiak i in. 2013]. Efekty ekonomiczne rolnictwa byy, poczynajc od 2008 roku, ograniczane rosncymi obcieniami (ponoszone koszty produkcji i ograniczanie wolumenu produkcji), wynikajcymi z realizacji zasady wzajemnej zgodnoci, polegajcej na przestrzeganiu regu dobrych praktyk rolniczych [Niewgowska 2011]. Rosy te obcienia powizane z wdraaniem regu rzdzcych dobrostanem zwierzt, które zaczy obowizywa w 2012 roku [Józwiak i in. 2013b]. Korzyci wynikajce z przestrzegania tych regu pojawiay si z opó nieniem i tylko czciowo równowayy poniesione wczeniej koszty. Mimo to trend wyraajcy si wzrostem dochodów w rolnictwie trwa nadal. Niepokój budzi poziom zrównowaenia gospodarstw rolnych, okrelajcy trwao gospodarstw w duszym okresie czasu. Chodzi o czn ocen sytuacji ekonomicznej i wpywu prowadzonej produkcji rolniczej na rodowisko przyrodnicze. Analiza wykazaa [Wrzaszcz 2013], e w 2008 roku wród gospodarstw osób fizycznych i wielkoci 2 oraz wicej ESU zaledwie 13% mona byo uzna za zrównowaone. Na tej podstawie i na podstawie danych GUS, charakteryzujcych liczb i wielko gospodarstw z dziaalnoci rolnicz, mona oszacowa, e byo to 5-6% ogóu gospodarstw o powierzchni 1 i wicej ha uytków rolnych. Wikszo z nich miaa wielko mieszczc si w granicach 16-40 ESU. Produkcja zrównowaona nie tworzy wikszych zagroe dla otoczenia przyrodniczego, a uzyskiwane dochody daj – wedug cytowanej autorki moliwo modernizacji gospodarstw i utrzymanie rolników oraz ich rodzin na poziomie nie mniejszym ni rodzin pracowników ze redni pac w caej gospodarce narodowej. Nie mona zatem wykluczy tego, e udzia gospo29.

(35) darstw wyróniajcych si zrównowaeniem byby wikszy, gdyby w ocenie tego zjawiska przyjto „opat” pracy wasnej na poziomie przyjtym w rachunku przedstawionym wyej, który suy do ustalenia liczby gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn. Wikszy by oczywicie udzia gospodarstw, które realizuj jedynie wybrane dziaania skadajce si na zrównowaenie caociowe. Analiza wykazaa [Zieli ski 2014] na przykad, e 74,0% gospodarstw ze specjalizacj w produkcji zbó oraz rolin technologicznie podobnych i objtych monitoringiem Polskiego FADN charakteryzowao si w latach 2005-2010 dodatnim saldem magazynowania (sekwestracji) dwutlenku wgla w glebie. Prowadzcy te gospodarstwa ograniczali zatem negatywny wpyw prowadzonej produkcji rolniczej na klimat. Powysze oznacza, e cz polskich gospodarstw rolnych moe tworzy zagroenie dla rodowiska, które wyraa si midzy innymi: postpujc mineralizacj glebowej substancji organicznej, skaeniem wód powierzchniowych i wgbnych, sukcesj dzikiej i niepodanej rolinnoci na tereny dotd uytkowane rolniczo w sposób ekstensywny itd. Podobne zjawiska zachodz w jeszcze mniejszym nasileniu w gospodarstwach rolnych na obszarach objtych ochron przyrody.

(36) cznie obejmuj one 32,5% powierzchni kraju, co powoduje, e nasz kraj postrzegany jest jako „zielona wyspa” unijnego ugrupowania, a to uatwia i bdzie uatwia w przyszoci nasz handel zagraniczny artykuami rolno-spoywczymi. Dostpne charakterystyki gospodarstw objtych Europejsk Sieci Ekologiczn Natura 2000 informuj, e uytki rolne zajmuj tu okoo 2,5 mln ha, a uytkuje je niespena 303 tys. gospodarstw. Dua liczba nakazów i zakazów, koszty spenienia wymaga wzajemnej zgodnoci w zakresie ochrony rodowiska oraz ograniczone zasoby wolnych rodków finansowych wymuszaj na wikszoci gospodarstw kontynuowanie tradycyjnego sposobu prowadzenia produkcji rolniczej. Cechuje je te brak zainteresowania realizacj programu rolnorodowiskowego. W sumie ogranicza to przyrost dochodów i tym samym zainteresowanie modego pokolenia przejmowaniem gospodarstw od pokolenia rodzicielskiego. Dochody niewielkiej czci innych gospodarstw, z reguy wikszych, s natomiast uzupenione dochodami z: agro- i ekoturystyki, produkowania wyrobów regionalnych, czy te ze wiadczeniem usug rónego rodzaju, ale praktyka wskazuje, e istnieje te inne rozwizanie. Nieliczne na razie wiksze gospodarstwa rolne zaczynaj powiksza uytkowany obszar oraz inten30.

(37) sywno produkcji i staj si gospodarstwami w peni rynkowymi. Gównie te wiksze gospodarstwa rolne z obszarów objtych ochron przyrody staj si gównymi beneficjentami programu rolnorodowiskowego. Przesanki przes dzaj ce o wzrocie liczby gospodarstw ze zdolnoci. konkurencyjn. Lata 2004-2013 Otwarcie dostpu do rynku Unii Europejskiej byo nie do przecenienia dla polskich producentów ywnoci, poniewa do owej chwili rynek ten by chroniony przez systemy celne i pozataryfowe. Poniewa koszty produkcji i ceny wikszoci towarów spoywczych w rozwinitych gospodarczo krajach dawnej UE-15 byy wiksze ni w Polsce, ujawniy si polskie przewagi komparatywne. Rozwój eksportu z Polski by zatem szybszy ni si spodziewano, za zagroenie importem byo mniejsze [Urban 2010]. Istotne byo te to, e stan dostosowa krajowego przemysu spoywczego do integracji by wikszy ni oczekiwano wczeniej. W wyniku przeksztacania i modernizacji przemysu spoywczego nastpio: jego wczenie w procesy globalizacji wyprzedzajce wprowadzenie systemów regulacji gównych rynków rolnych (zblione do unijnych) i stopniowe dostosowywanie do standardów unijnych, gównie dotyczcych jakoci wytwarzanej ywnoci. Wsparcie finansowe producentów rolnych zwizane z akcesj miao charakter warunkowy. Unijne organy administracyjne narzuciy bowiem warunki prowadzenia produkcji rolniczej w taki sposób, by zbliy optimum prywatne (rozumiane jako odpowiedni poziom korzyci ekonomicznych uzyskiwanych przez producentów rolnych) do optimum spoecznego, który uwzgldnia interes przyszych pokole , biorc w ochron istniejce ekosystemy [Zegar 2012] i inne elementy rodowiska, a take dobrostan zwierzt. Zgodnie z oczekiwaniami objcie wspóln polityk roln polskiego rolnictwa przynioso znaczcy wzrost subwencji (dopat) powikszajcych dochody gospodarstw rolnych (wykres 2). Subwencje te liczone w cenach staych byy w 2004 roku okoo omiokrotnie wiksze ni rednio rocznie w latach 1998-2003, a w 2005 roku i w piciu kolejnych latach rosy nadal. Wywary one wpyw midzy innymi na udzia subwencji w dochodach przedsibiorców rolnych (dochody rolnicze gospodarstw osób fizycznych i zyski przedsibiorstw rolnych). Udzia ten wynosi blisko 10% w 2003 roku, rok pó niej wzrós do okoo 23%, by w 2011 roku osign poziom 49,4%. 31.

(38) Wykres 2 Warto produkcji towaroweja rolnictwa polskiego oraz bezporedniego wsparcia budetowego i tytuem ONW w latach 2004-2013 (ceny biece) mld z. dopaty bezporednie i z tytuu ONW. 80. 77,9. 72,3. skorygowana warto produkcji towarowej. 67,6. 70 55,0. 54,9. 60. 52,9. 48,9 42,6. 50. 39,2. 41,3. 40 30 20 7,7. 8,2. 9,7. 9,9. 2005. 2006. 2007. 10,3. 13,9. 14,4. 15,7. 15,0. 14,9. 10 0 2004. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. Lata Towarowa produkcja zostaa skorygowana o dopaty i subwencje bezporednio powizane z danym rodzajem dziaalnoci. ród o: opracowanie w asne na podstawie GUS, sprawozda ARiMR oraz ARR.. a. Dopaty nie byy jedynym czynnikiem zewntrznym powikszajcym dochody producentów rolnych. Korzystnie uoyy si te zmiany relacji cen produktów rolniczych do cen rodków produkcji nabywanych przez gospodarstwa rolne. wiadczy o tym skumulowany wska nik tzw. noyc cen, który w 2011 roku wyniós 108,3 wzgldem 2003 roku przyjtego za 100. Do najwaniejszych przesanek sprzyjajcych w latach 2004-2013 powstawaniu polskich gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno mog rycho osign, nalea zatem wzrost dochodów. Umoliwi to wzrost dopat dla gospodarstw rolnych, które powikszyy ich dochody i wspieray dziaalno inwestycyjn. Drug istotn przesank sta si rozwój przemysu spoywczego i niski poziom pac, które doprowadziy do wzrostu eksportu produktów spoywczych, to za wpyno na relatywnie szybki wzrost cen produktów pochodzenia rolniczego. Mona jednak sformuowa 32.

(39) opini, e warunki te w takiej skali i w takim zakresie nie powtórz si z ca pewnoci w nastpnych latach. Do powstania gospodarstw ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które mog j szybko osign – jak to wskazano wyej przyczynia si równie aktywna postawa czci producentów rolnych, która polegaa na poszukiwaniu i realizowaniu rónego rodzaju dziaa proefektywnociowych. Niektóre sporód nich miay form „prostych racjonalnoci” polegajcych na ograniczaniu wydatków nieprzynoszcych dostatecznych dochodów. Zasób tych „prostych racjonalnoci” uleg wic zmniejszeniu i tylko w ograniczonym stopniu moe przyczyni si do poprawy sytuacji gospodarstw w latach nastpnych. Lata 2014-2020 Mona przyj bez obawy popenienia wikszego bdu, e cz polskich producentów rolnych bdzie nadal wykorzystywa dla usprawnienia wasnego gospodarstwa postp, jaki wynika z: wdraania rónorakich innowacji, specjalizowania produkcji i wzrostu jej skali i innych rozwiza proefektywnociowych. Wiemy te, e dopaty mie bd mniejsze znaczenie w przyrocie dochodów ni w latach poprzednich. Bdzie jednak trwaa ko cowa faza obecnej wiatowej recesji gospodarczej, poczona ze wzrostem popytu na produkty pochodzenia rolniczego w krajach rozwijajcych si w wyniku globalizacji gospodarki wiatowej, przy jednoczenie ograniczonych moliwociach wzrostu poday tych dóbr spowodowanych zmianami klimatu. Dowiadczenia ostatnich kilku lat wskazuj ponadto, e prawdopodobnie nastpi wzrost popytu na ywno ekologiczn, cho jej udzia w krajowej produkcji ywnoci bdzie niewielki w ostatnim roku charakteryzowanego okresu [Drewnowska 2014]. Wszystko to przeoy si na koniunktur na produkty rolnicze i spoywcze, a poniewa Polska od 2003 roku uczestniczy w wiatowym podziale pracy w tym zakresie, wic zyskaj na tym take polscy producenci rolni. Nie mona jednak cakowicie wykluczy rozwoju sytuacji wedug scenariusza pesymistycznego gównie z powodu przeduajcej si recesji gospodarczej, na co wskazuje sytuacja gospodarcza krajów poudniowej flanki Unii Europejskiej – Grecji, Portugalii, Hiszpanii i Woch [Sta czuk 2014]. Do przeduenia si recesji mog take przyczyni si napicia, jakie zaistniay w Europie Wschodniej i w czci muzuma skich krajów Bliskiego Wschodu. Wszystko to moe wywiera negatywny wpyw na sytuacj gospodarcz krajów unijnych przez kilka kolejnych lat. Ograniczy to koniunktur 33.

(40) na produkty rolno-spoywcze. W Polsce nao si na to inne zjawiska. W wyniku wyborów parlamentarnych moe doj do zmiany ukadu si politycznych, która doprowadzi do odkadanej od lat krajowej reformy ubezpieczenia spoecznego dla ludnoci rolniczej i systemu podatkowego dla gospodarstw rolnych. Okrelone skutki na dochody czci gospodarstw rolnych wywrze te likwidacja limitów mlecznych i ewentualny zakaz importu pasz wytworzonych z tzw. rolin GMO. Oczywicie mona liczy na zdolnoci adaptacyjne krajowego przemysu spoywczego i krajowych gospodarstw rolnych. Mimo to w takiej sytuacji prawdopodobne bdzie ograniczenie tempa wzrostu liczby gospodarstw charakteryzujcych si zdolnoci konkurencyjn, a nawet nie mona wykluczy zmniejszenia tej liczby w wyniku przechodzenia do grupy tych, które maj przesanki, by t zdolno móc odzyska w razie poprawy koniunktury. Po 2020 roku Cz kwestii dotyczcych pocztku okresu podanego w tytule podrozdziau nie wymaga prognoz, poniewa ju obecnie s przedmiotem ustale. politycznych. Do waniejszych naley kwestia ograniczenia emisji gazów cieplarnianych w ramach Unii Europejskiej do 2030 roku. Polska jest ich znaczcych emitentem w relacji do wytwarzanego PKB, wic zarówno brak inwestycji ukierunkowanych na ograniczenie tej emisji (pacenie kar umownych), jak i podejmowanie takich inwestycji ze rodków publicznych mog spowolni gospodark polsk na pewien okres, a to wywrze negatywny wpyw na popyt wewntrzny na produkty rolno-ywnociowe i w konsekwencji na liczb krajowych gospodarstw rolnych ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno bd w stanie osign. Zaczyna si poza tym coraz czciej i coraz powaniej mówi o potrzebie dokonania nowych przemian modernizacyjnych w najbliszym wierwieczu w polskiej gospodarce i w poziomie ycia obywateli Polski, poniewa wyczerpuj si efekty przemian, jakie dokonay si w ostatnim dwudziestoleciu [Józwiak 2014b]. Na te przysze przemiany ma zoy si midzy innymi wyanianie si spoecze stwa kreatywnego i budowanie gospodarki opartej na stale narastajcej wiedzy pozyskiwanej metodami naukowymi. Powodzenie w realizacji tych przemian, a w istocie skoku modernizacyjnego uatwi rozwizywanie problemów powodowanych: zmianami klimatu, starzeniem si spoecze stwa i ewentualnie innych. Bd wic rosn pace w gospodarce narodowej, co spowoduje odchodzenie od prowadzenia maych gospodarstw 34.

(41) rolnych. W rolnictwie dojdzie w efekcie do dominacji gospodarstw ze redni i du koncentracj produkcji, z których wikszo bdzie wyrónia si zdolnoci konkurencyjn albo bdzie posiada cechy wskazujce, e t zdolno mog osign. Na zako czenie mona pokusi si o wskazanie jeszcze dalszej perspektywy czasowej. Futurolodzy przecie formuuj prognozy, by wskaza przysze potencjalne zagroenia i moliwoci dalszego rozwoju. W mediach czsto jestemy epatowani katastroficznymi obrazami dotyczcymi wyywienia ludnoci wiata i rozwoju rolnictwa w przyszoci, ale istniej przesanki wskazujce na ich nieprawdziwo. Okoo 2/3 posiadaczy gospodarstw rolnych w skali wiata wada bardzo maymi obszarowo gospodarstwami rolnymi, które uprawiane s z uyciem narzdzi rcznych. Dochody z nich ledwie zapewniaj minimalny poziom ycia posiadaczom oraz ich rodzinom i nie wystarczaj na zakup rodków intensyfikujcych produkcj. Ta sytuacja ulega jednak zmianie. Globalizacja nasila procesy urbanizacji, co prowadzi do koncentracji ziemi w malejcej liczbie gospodarstw, wzrostu intensyfikacji produkcji i wzrostu dochodów ludnoci rolniczej, podobnie jak to byo wczeniej w krajach obecnie rozwinitych gospodarczo. Urbanizacja ma jeszcze jeden wany aspekt dla tego rozumowania. Prowadzi ona do spadku dzietnoci kobiet, a tym samym take do wolniejszego wzrostu popytu na ywno. Procesy koncentracji ziemi w malejcej liczbie gospodarstw w krajach rozwinitych gospodarczo schodz natomiast na plan dalszy i nie ma w tym nic nadzwyczajnego. Liczba ludnoci tu niemal nie wzrasta, a znaczenia nabiera komfort ycia. Wana staje si zatem ochrona rodowiska, z podkreleniem zabiegów sucych ograniczaniu emisji gazów cieplarnianych. Stechnicyzowane rolnictwo wywiera bowiem niekorzystny wpyw na rodowisko, a w tym na najwaniejszy jego aspekt klimat. Zmiana celów polityki gospodarczej w tych krajach niekoniecznie musi jednak prowadzi do spadku poday dóbr pochodzenia rolniczego. W pewnym stopniu bowiem zabiegi zwizane z sekwestracj czci gazów cieplarnianych (gównie dwutlenku wgla) w glebie s komplementarne co do skutków wzgldem dochodów rolniczych [Zieli ski 2014], a te przecie s dodatnio skorelowane z wielkoci produkcji rolniczej. Z powyszych wzgldów wybitny futurolog – Jonger Randers [2014] – jest przekonany, e w poowie biecego wieku (a wic za okoo 35 lat) ywnoci w skali wiata wystarczy dla kadego. Inaczej natomiast przedstawia si kwestia dostpu do niej, bowiem nie kady potencjalny 35.

(42) konsument bdzie mia za co j kupi. Rolnictwo zatem moe wtedy odczu skutki spadku koniunktury. Ale w Polsce, podobnie jak w wielu innych rozwinitych krajach wiata, bdzie to wówczas rolnictwo charakteryzujce si niskim zatrudnieniem i z gospodarstwami o skali produkcji duo wikszej ni obecnie. S przesanki, które wskazuj, e bdzie to te rolnictwo realizujce cele rodowiskowe w wikszym stopniu ni obecnie. Reasumpcja Wzrost konkurencyjnoci polskich gospodarstw rolnych to proces polegajcy na rosncym udziale gospodarstw wyróniajcych si zdolnoci konkurencyjn, a wic osigajcych dochody zaspokajajce aspiracje posiadaczy co do poziomu ycia i inwestujce w prowadzone gospodarstwo rolne. Rolnictwo polskie kontynuowao w 2004 roku i w latach nastpnych procesy adaptacyjne zapocztkowane wczeniej, ale uruchomione zostay nowe pod wpywem istotnego wzrostu dopat i oddziaywania stosunkowo dobrze rozwinitego krajowego przemysu spoywczego. Obecnie (lata 2010-2012) kilkanacie procent krajowych gospodarstw rolnych osób fizycznych wyrónia si zdolnoci konkurencyjn lub ma przesanki, by t zdolno móc osign w razie poprawy warunków gospodarowania. Szacuje si, e dostarczaj one okoo poowy wartoci krajowej produkcji rolniczej. Porównanie z sytuacj na Wgrzech wskazuje, e wiksze polskie gospodarstwa rolne osób fizycznych adaptoway si aktywniej do zmian warunków zachodzcych w otoczeniu w latach 2004-1012. Z analiz i sporzdzonych na ich podstawie szacunków wynika, e pogorszenie warunków ekonomicznych ogranicza tempo przyrostu liczby gospodarstw wyróniajcych si zdolnoci konkurencyjn na rzecz wzrostu liczby tych, które maj przesanki, by t zdolno móc osign w razie zaistnienia koniunktury. O dalszym przyrocie liczby gospodarstw rolnych ze zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno mog rycho osign bd decydowa odmienne warunki ni te, które istniay w latach 2004-2012. Kadorazowo jednak chodzi bdzie o to, czy warunki te bd sprzyja koniunkturze na produkty pochodzenia rolniczego czy te nie. Nominalne kwoty rodków przyznane w ramach wspólnej polityki rolnej w nowej perspektywie finansowej (do 2020 roku) róni si niewiele od tych, które istniay w latach 2010-2013. Zagroenie dla dalszego rozwoju 36.

(43) polskiego rolnictwa wie si z ewentualnym przeduaniem si okresu recesji wiatowej. Zagroenie moe te pyn z polityki krajowej. Ograniczone wpywy do budetu pa stwa mog bowiem doprowadzi do rewizji systemu ubezpieczenia spoecznego osób pracujcych w posiadanych gospodarstwach rolnych i opodatkowania gospodarstw rolnych podatkiem dochodowym. Okrelony negatywny wpyw wywrze na czci krajowych gospodarstw rolnych take likwidacja tak zwanych limitów mlecznych narzucona krajom czonkowskim Unii Europejskiej i ewentualny wewntrzkrajowy zakaz importu pasz wytworzonych z rolin GMO. Wszystko to moe ograniczy korzystny trend, jaki zarysowa si po 2004 roku w polskim rolnictwie, polegajcy na wzrocie liczby gospodarstw rolnych wyróniajcych si zdolnoci konkurencyjn i tych, które t zdolno s w stanie rycho osign. Okoo 2030 roku wzrosn zapewne w Polsce koszty noników energii, co bdzie wynika z polityki Unii Europejskiej ukierunkowanej na ograniczanie emisji gazów cieplarnianych. Prawdopodobnie zachodzi te bdzie proces wyaniania si spoecze stwa kreatywnego i tworzenia gospodarki opartej na bazie rewolucji naukowo-technicznej (stale narastajcej wiedzy pozyskiwanej metodami naukowymi). Oba te zjawiska doprowadz do wzrostu w gospodarce narodowej kosztów noników energii i pac. W rezultacie nasili si selekcja drobniejszych i nieefektywnie funkcjonujcych gospodarstw rolnych, co stworzy przesanki do umacniania si gospodarstw rolnych ze zdolnoci konkurencyjn i tych z przesankami umoliwiajcymi osignicie takiej zdolnoci. Nie jest wykluczone, e bd one musiay boryka si z niekorzystn koniunktur na produkty pochodzenia rolniczego i tak moe by do poowy biecego wieku.. 37.

(44) Bibliografia 1. Charakterystyka gospodarstw rolnych, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2012. 2. Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa 2008. 3. Chmielewska B.: Ekonomiczno-spo eczna sytuacja gospodarstw domowych rolników po akcesji Polski do Unii Europejskiej, Studia i Monografie, nr 158, IERiG-PIB, Warszawa 2013. 4. Drewnowska B.: Boom na ywno ekologiczn, Rzeczpospolita z 14.10.2014 r. 5. Flak O., Gód G.: Konkurencyjni przetrwaj, Difin, 2012. 6. Józwiak W.: Przewagi komparatywne polskich gospodarstw rolniczych, IERiG, Warszawa 2003. 7. Józwiak W.: Polskie rolnictwo i gospodarstwa rolne w pierwszej i drugiej dekadzie XXI wieku, Program Wieloletni 2011-2014, nr 53, IERiG-PIB, Warszawa 2012a. 8. Józwiak W.: Rolnictwo wgierskie poszukuje drogi rozwoju, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4 (333), Warszawa 2012b. 9. Józwiak W.: Stan i przewidywania ekonomiczno-spo ecznych uwarunkowa rozwoju rolnictwa w Polsce, artyku przyjty do druku w periodyku Woda- rodowisko-Obszary Wiejskie, Falenty 2014a. 10. Józwiak W.: wiat, Unia Europejska i Polska 2050 – refleksje nad paradoksami futurologii, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, 2014b. 11. Józwiak W., Kagan A., Mirkowska Z.: Innowacje w polskich gospodarstwach rolnych, zakres ich wdraania i znaczenie, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 3, Warszawa 2012. 12. Józwiak W., Kowalski A., Wrzaszcz W.: Oczekiwania, korzyci i zagroenia cz onkostwa w Unii Europejskiej dla polskiego rolnictwa, IERiG-PIB, maszynopis, Warszawa 2013a. 13. Józwiak W., Niewgowska G., Jabo ski K.: Koszty realizacji zasady wzajemnej zgodnoci a dochody w rolnictwie polskim, [w:] Z bada nad rolnictwem spo ecznie zrównowaonym (20). Wybrane zagadnienia zrównowaonego rozwoju rolnictwa, Program Wieloletni 2011-2014, nr 93, IERiG-PIB, Warszawa, 2013b. 14. Kagan A.: Efektywno produkcyjno-ekonomiczna przedsibiorstw rolnych, ze szczególnym uwzgldnieniem spó ek, w których prawa z udzia ów wykonuje agencja na tle procesów restrukturyzacji, IERiG-PIB, Warszawa 2011. 38.