Natura i struktura wszechświata w kosmologii św. Tomasza z Akwinu
Marcin Karas
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
RECENZENCI Dr hab. Roman Padoł Dr hab. Jacek Widomski
PROJEKT OKŁADKI Anna Kaszuba-Dębska
REDAKCJA Robert Mitoraj
KOREKTA Jadwiga Rolińska
SKŁAD I ŁAMANIE Wojciech Wojewoda
© Copyright by Marcin Karas & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2007
All rights reserved
Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy.
W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego
ISBN 978-83-233-2260-3
www.wuj.pl
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-81, tel./fax 012-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 012-631-01-97, tel./fax 012-631-01-98
tel. kom. 0506-006-674, e-mail: wydaw@if.uj.edu.pl
Konto: BPH PBK SA IV/O Kraków, nr 62 1060 0076 0000 3200 0047 8769
Wykaz zastosowanych skrótów ... 7
Oznaczenia dzieł Akwinaty ... 7
Inne skróty ... 9
Wprowadzenie... 11
0.1. Kosmologia jako nauka filozoficzna ... 15
0.2. Mediewistyczna problematyka kosmologiczna w historiografii ... 20
0.3. Podstawowe informacje chronologiczne dotyczące św. Tomasza i jego dzieł.... 23
0.4. Kosmologia w pismach św. Tomasza z Akwinu ... 26
0.5. Stan badań nad kosmologią św. Tomasza... 32
0.6. Struktura rozprawy i plan badań ... 37
0.7. Podziękowania ... 38
Rozdział 1. Natura wszechświata ... 41
1.1. Zagadnienie wieczności świata... 41
1.1.1. Rozważania św. Tomasza nad dorobkiem filozofii starożytnej... 42
1.1.2. Refleksja Akwinaty w świetle teologii chrześcijańskiej... 59
1.2. Struktura metafizyczna i niezniszczalność ciał niebieskich ... 68
1.2.1. Ruch i natura ciał niebieskich ... 69
1.2.2. Materia i forma substancji eterycznych ... 74
1.2.3. Kwestia jednostkowienia ciał niebieskich ... 83
1.3. Oddziaływanie ciał niebieskich na procesy zachodzące na Ziemi ... 87
1.3.1. Przyczynowość ciał niebieskich... 89
1.3.2. Powstawanie nowych jakości na Ziemi ... 93
1.3.3. Przyczynowość instrumentalna... 101
1.4. Wolność człowieka i możliwość zdarzeń niekoniecznych ... 112
1.4.1. Wolność człowieka ... 113
1.4.2. Zdarzenia niezależne od wpływu ciał niebieskich... 119
1.4.3. Wpływ planet i odparcie spekulacji astrologicznych... 124
Rozdział 2. Ogólna struktura wszechświata... 135
2.1. Kulistość wszechświata i jego względna doskonałość ... 135
2.1.1. Kulisty kształt wszechświata ... 135
2.1.2. Względna doskonałość wszechświata... 141
2.1.3. Lewa i prawa strona wszechświata ... 150
2.2. Problem skończoności przestrzennej wszechświata i wielości światów ... 155
2.2.1. Zagadnienie skończonych rozmiarów wszechświata... 155
2.2.2. Kwestia wielości światów... 161
2.3. Geocentryzm Arystotelesa czy Ptolemeusza? ... 174
2.3.1. System sfer niebieskich Arystotelesa ... 175
2.3.2. Obraz wszechświata u Ptolemeusza... 180
2.3.3. Kosmografia św. Tomasza ... 183
Rozdział 3. Poszczególne elementy wszechświata: Ziemia, sfery i ciała niebieskie 193 3.1. Ziemia jako część wszechświata... 193
3.1.1. Miejsce Ziemi w centrum wszechświata i problem jej spoczynku... 193
3.1.2. Kulisty kształt Ziemi... 203
3.2. Sfery niebieskie i natura gwiazd ... 212
3.2.1. Koncepcja sfer niebieskich ... 212
3.2.2. Natura gwiazd i ogrzewanie Ziemi ... 219
3.2.3. Regularność ruchu sfer nieba i pozorne nieregularności w ruchu planet.. 228
3.3. Słońce, Księżyc i planety... 232
3.4. Dziewiąta i dziesiąta sfera nieba. Precesja i trepidacja... 246
Rozdział 4. Zagadnienia teologiczne w kosmologii św. Tomasza... 255
4.1. Duchowi poruszyciele sfer niebieskich ... 256
4.1.1. Koncepcja poruszycieli sfer ... 256
4.1.2. Natura powiązania poruszycieli ze sferami ... 262
4.2. Najwyższe rejony kosmosu znane w teologii ... 267
4.2.1. Niebo empirejskie... 268
4.2.2. Niebo krystaliczne ... 280
4.3. Obraz świata w eschatologii św. Tomasza ... 287
4.3.1. Porządek wszechświata u kresu dziejów doczesnych... 289
4.3.2. Świadectwo na rzecz długiego oddziaływania poglądów Akwinaty... 302
Zakończenie... 305
Bibliografia... 311
1. Pisma św. Tomasza z Akwinu ... 311
2. Przekłady pism św. Tomasza... 313
3. Inne źródła... 313
4. Literatura filozoficzna... 315
5. Literatura teologiczna ... 318
6. Opracowania pomocnicze... 319
Summary ... 323
Indeks nazwisk ... 325
Podany poniżej wykaz zastosowanych skrótów ma za zadanie ułatwić cytowanie lite- ratury źródłowej oraz opracowań i korzystanie z przypisów, w których zostaną przyto- czone najczęściej wykorzystywane źródła i opracowania. Wprowadzone zostaną zatem następujące skróty:
Oznaczenia dzieł Akwinaty:
Compendium theologiae – św. Tomasz z Akwinu, Compendium theologiae ad fratrem Raynaldum [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 13–138.
Contra Gentiles – św. Tomasz z Akwinu, Liber de veritate catholicae Fidei contra errores infidelium seu Summa contra Gentiles, t. 1–3, ed. P. Marc, C. Pera, P. Caramello, Taurini 1961.
Contra impugnantes – św. Tomasz z Akwinu, Liber contra impugnantes Dei cultum et religionem [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 41, Roma 1970.
De 36 articulis – św. Tomasz z Akwinu, Responsio de 36 articulis ad lectorem Venetum [w:] S. Tho- mae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 199–208.
De 43 articulis – św. Tomasz z Akwinu, Responsio de 43 articulis ad magistrum Ioannem de Vercel- lis [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Theologica, t. 1, Taurini 1954, s. 211–218.
De aeternitate mundi – św. Tomasz z Akwinu, De aeternitate mundi [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.
De ente et essentia – św. Tomasz z Akwinu, De ente et essentia, ed. L. Baur, Monasterii Westfalorum 1933.
De iudiciis astrorum – św. Tomasz z Akwinu, De iudiciis astrorum [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.
De malo – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de malo [w:] S. Thomae Aquinatis, Quaes- tiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, ed. IX, Taurini 1953.
De mixtione elementorum – św. Tomasz z Akwinu, De mixtione elementorum ad magistrum Philip- pum de Castro Caeli [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976, s. 131–157.
De operationibus occultis – św. Tomasz z Akwinu, De operationibus occultis naturae ad quendam militem ultramontanum [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. ed- ita, t. 43, Roma 1976, s. 159–186.
De potentia – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de potentia Dei [w:] S. Thomae Aqui- natis, Quaestiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, ed. IX, Taurini 1953, s. 1–276.
De principiis naturae – św. Tomasz z Akwinu, De principiis naturae ad fratrem Sylvestrum [w:]
Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976, s. 37–47.
De rationibus Fidei – św. Tomasz z Akwinu, De rationibus Fidei contra Saracenos, Graecos et Armenos ad Cantorem Antiochiae [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 40 B, Roma 1969.
De regimine principum – św. Tomasz z Akwinu, De regimine principum ad regem Cypri [w:]
S. Thomae Aquinatis, Opuscula Philosophica, ed. R. Spiazzi, Taurini 1954, s. 257–358.
De sortibus – św. Tomasz z Akwinu, Liber de sortibus ad dominum Iacobum de Tonengo (Recensio vulgata) [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 43, Roma 1976.
De spiritualibus creaturis – św. Tomasz z Akwinu, Quaestio disputata de spiritualibus creaturis [w:]
S. Thomae Aquinatis, Quaestiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, ed. IX, Taurini 1953, s. 363–415.
De substantiis separatis – św. Tomasz z Akwinu, De substantiis separatis [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 40, Roma 1967–1968, pars D, Roma 1968, s. 1–80.
De unitate intellectus – św. Tomasz z Akwinu, De unitate intellectus contra Averroistas, ed.
L.W. Keeler [w:] S. Thomae Aquinatis, Opuscula Philosophica, ed. R. Spiazzi, Taurini 1954, s. 63–90.
De veritate – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de veritate [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 22 (cz. 1–3), Roma 1970–1976.
De virtutibus – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones disputatae de virtutibus in communi [w:] S. Tho- mae Aquinatis Quaestiones disputatae, t. 2, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, ed. IX, Taurini 1953.
Expositio Peryermeneias – św. Tomasz z Akwinu, Expositio libri Peryermeneias [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 1, pars 1, Roma 1955.
In De caelo – św. Tomasz z Akwinu, In libros Aristotelis De caelo et mundo expositio [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 3, Roma 1886.
In De divinis nominibus – św. Tomasz z Akwinu, In librum Beati Dionysii De divinis nominibus expositio, ed. C. Pera, P. Caramello, C. Mazzantini, Taurini 1950.
In Physic. – św. Tomasz z Akwinu, In octo libros Physicorum Aristotelis expositio, ed. M. Maggiolo, Taurini 1954.
In psalmos – św. Tomasz z Akwinu, In psalmos Davidis expositio (Reportatio Reginaldi de Piperno) [w:] Sancti Thomae Aquinatis Opera omnia, t. 14, Parmae 1863, s. 148–312.
Meteor. – św. Tomasz z Akwinu, Meteorologicorum expositio [w:] S. Thomae Aquinatis, In Aristo- telis libros De caelo et mundo; De generatione et corruptione, Meteorologicorum expositio, ed.
R. Spiazzi, Taurini 1952.
Q. d. de anima – św. Tomasz z Akwinu, Quaestio disputata de anima [w:] Sancti Thomae Aquinatis Quaestiones disputatae, t. II, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, wyd. 9, Taurini 1953, s. 277–362.
Quodlibet – św. Tomasz z Akwinu, Quaestiones quodlibetales, ed. R. Spiazzi, wyd. 9, Torino 1956.
Sentencia De anima – św. Tomasz z Akwinu, Sentencia De anima, ed. A. Pirotta, Taurini 1959.
Sentencia De sensu – św. Tomasz z Akwinu, Sentencia De sensu et sensato, ed. A. Pirotta, Taurini 1949.
Sententia Ethic. – św. Tomasz z Akwinu, Sententia libri Ethicorum (2 vol.) [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 47, Roma 1969.
Sententia Metaphysicae – św. Tomasz z Akwinu, In duodecim libros Metaphysicorum Aristotelis expositio (Sententia libri Metaphysicae), ed. R. Cathala i R. Spiazzi, wyd. 1, Taurini 1950.
S. Th. – św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae cum Supplemento et commentariis Caietani [w:]
Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 4–12, Roma 1888–1906.
Super De causis – św. Tomasz z Akwinu, Super librum De causis expositio, ed. H.-D. Saffrey, Friburgi Helvetiorum 1954.
Super De Trinitate – św. Tomasz z Akwinu, Super Boetium De Trinitate, ed. B. Decker, Lugduni Batavorum 1959.
Super Gal. – św. Tomasz z Akwinu, Super Epistolam B. Pauli ad Galatas lectura [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 1, ed. R. Cai, wyd. 8, Taurini 1953, s. 563–649.
Super Heb. – św. Tomasz z Akwinu, Super Epistolam ad Hebraeos lectura [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 2, ed. R. Cai, wyd. 8, Taurini 1953, s. 335–506.
Super Is. – św. Tomasz z Akwinu, Expositio super Isaiam ad litteram [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 28, Roma 1965.
Super Io. – św. Tomasz z Akwinu, Super Evangelium S. Ioannis lectura, ed. R. Cai, Taurini 1952.
Super Mt. – św. Tomasz z Akwinu, Super Evangelium S. Matthaei lectura (Reportatio Petri de An- dria) [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 30, Roma 1969, oraz ed. R. Cai, Taurini 1951.
Super II Cor. – św. Tomasz z Akwinu, Super secundam Epistolam B. Pauli ad Corinthios lectura, Reportatio vulgata [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 1, ed. R. Cai, wyd. 8, Taurini 1953, s. 437–561.
Super Iob – św. Tomasz z Akwinu, Expositio super Iob ad litteram [w:] Sancti Thomae de Aquino Opera omnia iussu Leonis XIII P. M. edita, t. 26, Roma 1965.
Super Sent. – św. Tomasz z Akwinu, Commentum in libros Sententiarum magistri Petri Lombardi [w:] Sancti Thomae Aquinatis Opera omnia, vol. 6–8, Parma 1856–1858.
Super Rom. – św. Tomasz z Akwinu, Super Epistolam B. Pauli ad Romanos lectura [w:] S. Thomae Aquinatis, Super Epistolas S. Pauli lectura, t. 1, ed. R. Cai, wyd. 8, Taurini 1953.
Inne skróty:
Blanchette – O. Blanchette, The Perfection of the Universe According to Aquinas. A Teleological Cosmology, University Park, Pennsylvania 1992.
Braun – H. Braun, Der hl. Thomas und der gestirnte Himmel. Die Stellung des hl. Thomas von Aquin zu den astrophysikalischen Doktrinen seiner Zeit, „Angelicum”, 17 (1940), s. 32–76.
Cayré – F. Cayré, Patrologie et histoire de la théologie, t. I–III, Paris 1950–1955.
Crombie – A. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. 1–2, przeł. S. Łypace- wicz, Warszawa 1960.
Denzinger – H. Denzinger, Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, ed. 32, Freiburg 1963.
Dreyer – J. Dreyer, A History of Astronomy from Thales to Kepler, 2 ed., New York 1953.
Duhem – P. Duhem, Le système du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon à Coper- nic, t. V, Paris 1917.
Gilson – É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, przeł. S. Zalewski, wyd. II, Warszawa 1987.
Legrand – J. Legrand, L’univers et l’homme dans la philosophie de Saint Thomas, t. 1–2, Bruxelles 1946.
Litt – Th. Litt, Les corps célestes dans l’univers de saint Thomas d’Aquin, Louvain 1963.
North – J. North, Historia astronomii i kosmologii, przeł. T. i T. Dworak, Katowice 1997.
Patrologia Latina – Patrologiae cursus completus, series latina, sive bibliotheca universalis, integra omnium ss. patrum, doctorum scriptorumque ecclesiasticorum qui ab aevo apostolico ad Innocentii III tempora floruerunt, ed. J. P. Migne, t. 1–221, Parisii 1844–65.
Weisheipl – J. Weisheipl, Tomasz z Akwinu. Życie, myśl i dzieło, przeł. Cz. Wesołowski, Poznań 1985.
Wildiers – N. Wildiers, Obraz świata a teologia, od średniowiecza do dzisiaj, przeł. J. Doktór, War- szawa 1985.
Badania nad średniowieczną filozofią przyrody mają już wieloletnią tradycję. Podej- mowano liczne próby dokonania całościowej interpretacji tej filozofii w ujęciu różnych autorów, zwłaszcza działających w przełomowym okresie XII- i XIII-wiecznej recepcji dorobku Arystotelesa przez świat zachodni. Powstały także liczne studia monogra- ficzne nad poszczególnymi zagadnieniami. Wśród tematyki tych badań szczególnie ważne miejsce zajmuje postać św. Tomasza z Akwinu i jego dorobek, słusznie uzna- wany za klasyczny w okresie złotej scholastyki (XIII w.)
1. Ogrom problematyki filozo- fii przyrody w ujęciu Akwinaty wydaje się trudny do monograficznego przedstawienia ze względu na szerokie zainteresowania Doktora Anielskiego
2i duże rozmiary jego licznych dzieł. Natomiast możliwe zdaje się poddanie badaniom jednego z najistotniej- szych tematów omawianych przez św. Tomasza w jego komentarzach do Arystotelesa i w innych pismach poświęconych problematyce filozoficznej oraz teologicznej. Tym zagadnieniem jest obraz wszechświata w kosmologii (filozoficznej i teologicznej), w której u dominikańskiego uczonego spotyka się inspiracja chrześcijańska z ujęciem rzeczywistości w kategoriach filozofii greckiej, przejętej przede wszystkim od Stagi- ryty i jego komentatorów
3.
O rozwoju zainteresowań kulturą średniowieczną w ostatnich dziesięcioleciach na- pisano już wiele, ale pomimo powstania wielu wartościowych monografii i ważnych ustaleń poczynionych w różnych publikacjach ciągle utrzymują się uprzedzenia i prze- sądy dotyczące dorobku naukowego autorów średniowiecznych. Dotyczy to szczegól- nie potocznych opinii na temat historii nauk przyrodniczych, a zwłaszcza kosmologii
1 Por. np.: T. Borawska, K. Górski, Umysłowość średniowiecza, Warszawa 1993, s. 89–105.
2 O tytule „Doktor Anielski” zob.: Weisheipl, s. 408.
3 Należy przede wszystkim rozważyć, w jaki sposób św. Tomasz stosował się do swej zasady wyrażo- nej w rozprawie z zakresu angelologii w odniesieniu do recepcji zastanych poglądów: „ut si quid inveneri- mus fidei consonum, accipiamus; quae vero doctrinae repugnant Catholicae, refutemus”, De substantiis separatis, Proemium. Refleksja filozoficzna Akwinaty powinna także być rozpatrywana w świetle jego podstawowej deklaracji: „studium philosophiae non est ad hoc quod sciatur quid homines senserint, sed qualiter se habeat veritas rerum”, In De caelo, lib. 1, l. 22, n. 8. Zdanie to było m.in. użyte jako motto (wraz z cytatem z Jana Dunsa Szkota) w rozważaniach P. Chojnackiego pt.: Postulaty i logika budowy i rozbudo- wy filozofji tomistycznej, Warszawa 1932. Podstaw takiego podejścia do filozofii u Akwinaty należy szukać nie tylko w umiłowaniu prawdy, ale również w biblijnym nakazie św. Pawła, który do takiego umiłowania zachęcał: „omnia autem probate quod bonum est tenete”, 1 Tes 5, 21. W Księdze Mądrości można np.
przeczytać słowa dobrze znane św. Tomaszowi (por.: Super Mt., cap. 4, l. 1; Super Io., cap. 1, l. 3; Contra Gentiles, lib. 1, cap. 71, n. 10), do których starał się nawiązywać w swej pracy naukowej: „Neminem enim diligit Deus nisi eum qui cum sapientia inhabitat. Est enim haec speciosior sole et super omnem dispositio- nem stellarum, luci comparata, invenitur prior; illi enim succedit nox, sapientiam autem non vincit malitia”, Sap 7, 28–30.
i astronomii w tej epoce. Filozofowie chrześcijańscy bywają traktowani jako zwolen- nicy dosłownej egzegezy Pisma Świętego i wierni adherenci nieaktualnych od dawna poglądów Arystotelesa
4, których mieli bronić wbrew oczywistym świadectwom kolej- nych odkryć przyrodniczych oraz mimo nowych idei, chociażby wniesionych już przez przedstawicieli renesansowej filozofii przyrody
5. Z tego powodu filozofia przyrody św. Tomasza jest często traktowana jako mało oryginalny i zgoła nieaktualny aspekt jego poglądów, a nawet jako jedna z przyczyn zastoju nauk w późniejszych czasach w myśli chrześcijańskiej
6. Problem dalszych dziejów i odkryć w astronomii i teorii w kosmologii nie jest przedmiotem naszych badań, ale warto niekiedy nawiązać rów- nież do tej problematyki, aby ocenić rozwiązania sformułowane przez dominikańskie- go uczonego na tle późniejszej historii myśli ludzkiej.
Stan badań nad średniowieczną filozofią przyrody świadczy o poważnym rozwoju studiów mediewistycznych na przestrzeni XIX i XX wieku. Niestety, wyniki tych ba- dań pozostają często wyłącznie domeną specjalistów, a potoczne mniemanie na temat poziomu filozofii, a zwłaszcza filozofii przyrody i rozwoju nauk przyrodniczych utrzymuje się nierzadko nadal na poziomie renesansowych, oświeceniowych i pozyty- wistycznych uprzedzeń
7. Z tego powodu ważne wydają się źródłowe badania tych
4 Akwinata z jednej strony obszernie korzystał z dorobku Arystotelesa („ut magis sequamur verba Ari- stotelis”, Expositio Peryermeneias, lib. 1, l. 5, n. 20), ale z drugiej starał się dociec prawdy. Komentarze do dzieł Stagiryty nie są więc tylko wykładem poglądów greckiego uczonego, ale wyrażają poszukiwanie wiedzy tam, gdzie można się jej było spodziewać w dojrzałej i dopracowanej postaci. Zob.: P. Faucon, Aspects neoplatonicienes de la doctrine de saint Thomas d’Aquin, Lille 1975, s. 431.
5 Por.: J. Pieper, Scholastyka. Postacie i zagadnienia filozofii średniowiecznej, przeł. T. Brzostowski, Warszawa 2000, s. 9–19; Ch. Dawson, Szkice o kulturze średniowiecznej, przeł. J. Sulowski, Warszawa 1966, s. 151–182 (Rozwój naukowy kultury średnowiecznej); a także: „Some contemporary non-Catholic philosophers view the whole philosophical system of St. Thomas as an archaism of no more than mere historical interest”, H. Reith, The Metaphysics of St. Thomas Aquinas, ed. 2, Milwaukee, Wisconsin 1962, s. V; czy wreszcie: „St. Thomas Aquinas (...) is undervalued by those who think of him as being, outside theology, no more than an erratic commentator on Aristotle”, A. Kenny, Introduction [w:] tenże (ed.), Aquinas: A Collection of Critical Essays, London 1970, s. 1.
6 Por.: J. Pieper, Tomasz z Akwinu, przeł. Z. Włodkowa, Warszawa 1966, s. 20. Na temat poznania przyrodniczego u Akwinaty zob. tamże, s. 39 i 94. Św. Tomasz w różnych miejscach podkreśla znaczenie tego poznania. Por.: „Aristoteles vero a sensibilibus recedere nolens, ex sola consideratione motuum, ut supra dictum est, pervenit ad ponendum intellectuales substantias separatas: et ideo earum numerum coarc- tavit caelestibus motibus”, De substantiis separatis, cap. 4; „Aristoteles autem posuit plures substantias separatas (...) Nec ultra in eis ponendis processit, quia proprium philosophiae eius fuit a manifestis non discedere”, De spiritualibus creaturis, a. 5, co.
7 Poważną inspiracją do dezawuowania dorobku myślicieli średniowiecznych było polemiczne nasta- wienie pewnych środowisk do autorów katolickich. Tego rodzaju stanowisko reprezentowali zwolennicy naturalistycznych nurtów filozofii renesansu, pisarze reformacji, autorzy oświeceniowi, a także filozofowie marksistowscy i niektórzy zwolennicy liberalizmu, pozytywizmu i scjentyzmu. Najwyżsi pasterze Kościoła w stanowczych słowach odpierali ataki wymierzone w Kościół i w stworzoną w znacznej mierze przez niego kulturę. Por. zdecydowane słowa Leona XIII (niesłusznie uważanego za liberała, np. przez wydaw- ców zbioru: Leon XIII, Encykliki, t. I–II, Słupsk 1997, wstęp, s. V), odnowiciela tomizmu, z jego encykliki inauguracyjnej (wydanej na rozpoczęcie pontyfikatu) Quod apostolici muneris (1878): „To zuchwalstwo niewiernych ludzi, które zagraża świeckiemu społeczeństwu każdego dnia coraz poważniejszymi zniszcze- niami, które wywołuje lęk i zamęt we wszelkich umysłach, swoją przyczynę i początek bierze z zatrutych doktryn (...). Znacie przecież bardzo dobrze (...) tę okrutną wojnę, którą przeciwko wierze katolickiej toczą od XVI wieku innowatorzy. Celem ich jest usunięcie objawienia i obalenie całego porządku nadprzyrodzo- nego, co ma otworzyć dostęp do odkryć, a raczej szaleństw niczym niewspomaganego rozumu”, Leon XIII, encyklika Quod apostolici muneris, Warszawa 2002, s. 7.
tematów, mające na celu wyeliminowanie błędów i uproszczeń, a ugruntowanie ocen bliższych rzeczywistości niż poglądy potoczne
8. Można powiedzieć zatem, że badania mediewistyczne służą nie tylko poznaniu konkretnego tematu, ale również budowie obiektywnego obrazu tej epoki
9.
Postać św. Tomasza oraz jego dorobek naukowy zajmuje szczególne miejsce rów- nież w panoramie myśli filozoficznej naszych czasów ze względu na odrodzenie tomi- zmu u schyłku XIX wieku i jego rozwój w formie neotomizmu w XX stuleciu
10. Wiele zagadnień podejmowanych przez Akwinatę było wtedy rozważanych w nowym kon- tekście historycznym
11. Na polu teologii katolickiej św. Tomasz od stuleci zajmował szczególne, eksponowane miejsce
12i dopiero w ostatnich kilku dziesiątkach lat nastę- puje proces odchodzenia teologów katolickich od tomizmu wskutek ogólnych prze- mian podejmowanych pod hasłem dostosowania Kościoła katolickiego do zmieniają- cych się warunków naszych czasów (aggiornamento)
13. Wydaje się także, że głębokie
8 Jako pozbawione uzasadnienia należy oceniać stwierdzenia w rodzaju: „We wczesnym średniowieczu całe życie umysłowe było regulowane przez duchowieństwo, a poglądy na budowę świata były oparte w całości na podaniach biblijnych. Dopiero w okresie Odrodzenia poglądy te uległy zmianie”, E. Rybka, Astronomia ogólna, wyd. VII, Warszawa 1983, s. 16. Nader uproszony jest także opis historii astronomii średniowiecznej podany w tej samej książce (s. 540). Natomiast rzetelne podejście prezentuje np. Crombie, t. I, s. 98–124. Należy przecież „spojrzeć na filozofię średniowieczną jako na pełnoprawną spadkobierczy- nię i kontynuatorkę filozofii starożytnej i inspiratorkę filozofii nowożytnej”, M . K u r d z i a ł e k , Średniowiecze w poszukiwaniu równowagi między arystotelizmem a platonizmem, Lublin 1996, s. 5; zob.:
„Scholasticism (...) had done much to enlighten mankind by introducing the works of Aristotle into the western countries”, Dreyer, s. 281.
9 Por.: „Wszyscy mówią, że średniowiecze zawdzięcza bardzo wiele Grekom – ale i Grecy zawdzię- czają tak samo bardzo wiele średniowieczu, o czym się nie wspomina”, J. Pieper, Tomasz z Akwinu, dz.
cyt., s. 48; Wymownym przykładem nader fałszywych ocen jest rozdział szósty (Średniowieczna Europa) książki E. i P. Rybki, Kopernik. Człowiek i myśl, Warszawa 1972, s. 55–65, gdzie możemy przeczytać m.in.
że „średniowiecze nie wniosło do astronomii żadnej nowej myśli”, s. 63 (tak samo w książce W. Zonna, Astronomia z perspektywy czasu, Warszawa 1974, s. 87). Nieco dalej czytamy, że „średniowiecze było mocno skrępowane więzami feudalizmu i władzy Kościoła” (s. 65). Pierwsza z tych opinii jest o tyle nie- sprawiedliwa, że generalizuje pogląd, obejmując nie tylko astronomię obserwacyjną, ale nawet metodologię tej nauki. Drugiej nie potrzeba komentować, chociażby z racji na znaczenie potępienia paryskiego z roku 1277 dla rozwoju nauk przyrodniczych. Na kartach wspomnianej właśnie książki znalazła się również opinia, że: „głównym czynnikiem niszczącym naukę był Kościół” (s. 58) i wypowiedzi tej także nie potrze- ba opatrywać komentarzem, gdyż jest wystarczająco niedorzeczna.
10 Por.: Leon XIII, encyklika Aeterni Patris, Warszawa 2003; M. Kowalewski, Wstęp do filozofii, Po- znań 1958, s. 162–178 (neotomizm).
11 Por. (zachowano pisownię oryg.): P. Chojnacki, Postulaty i logika budowy i rozbudowy filozofji tomi- stycznej, Warszawa 1932, s. 34–35: „od pięciu dziesiątek lat rozpoczęła się usilniejsza praca w kierunku odro- dzenia filozofji tomistycznej. Studja historyczne i krytyczne nad filozofją św. Tomasza budziły i umacniały przeświadczenie, iż jej pryncypja nadają się do autonomicznej syntezy filozoficznej coraz nowszych zdobyczy naukowych przy należytem uszanowaniu danych wiary i umożliwieniu teologji spekulatywnej”.
12 Por.: M. Sieniatycki, Apologetyka, czyli dogmatyka fundamentalna, Kraków 1932, s. 373–374: „Na Soborze Tryd[enckim] suma teologiczna św. Tomasza leżała obok Pisma św. na ołtarzu, by służyć razem z Pismem św. za podstawę przy formowaniu definicji Soboru. Sykstus V nazywa teologię scholastyczną twierdzą obronną przeciw herezjom, «niezwyciężonym przedmurzem wiary», «dziedzictwem naszych Ojców» (Bulla «Triumphantis» 1588). Pius IX oświadcza, iż cały Kościół czci «dawną Szkołę», mianowi- cie «naukę najznakomitszych jej mężów», «którą bardzo często najwyższymi pochwałami obdarzył, i polecał jako najsilniejsze przedmurze wiary i groźną broń przeciw swym nieprzyjaciołom» (...) Podobnie o scholastyce mówi Leon XIII (w encykl. «Aeterni Patris» i Pius X w enc[yklice] «Pascendi»)”.
13 Wbrew tendencji odchodzenia od tomizmu wypowiadali się jednak ojcowie II Soboru Watykań- skiego (1962–1965). Por.: „Teologię dogmatyczną tak należy rozplanować, aby najpierw były uwzględ-
przemiany w Kościele współczesnym ułatwiły przede wszystkim ograniczenie roli tomizmu nie tylko w teologii, ale również w filozofii. Nawet sam tomizm bywa dziś inaczej pojmowany, niż tradycyjnie (w dobie neotomizmu)
14. Również i te zagadnienia nie stanowią tematu naszych badań, ale także i do tych kwestii należy niekiedy nawią- zać, aby w pełniejszy sposób rozważać problemy tomistycznej filozofii przyrody.
Podstawowym pytaniem badawczym tej rozprawy będzie problem wzajemnych powiązań dwóch zasadniczych inspiracji św. Tomasza w ramach kosmologii, to znaczy refleksji nad wszechświatem (pojmowanym jako całość i uporządkowana struktura) w ramach naukowej i metafizycznej teorii Arystotelesa
15oraz w świetle inspiracji chrześcijańskiej, ufundowanej na Piśmie Świętym i Tradycji katolickiej (apostolskiej, patrystycznej i kościelnej – apostolica, patristica, ecclesiastica)
16. Naszym celem jest uchwycenie metody i sposobu wzajemnego pogodzenia tych inspiracji przez Akwinatę, a więc próby podania koherentnej wizji świata zbudowanej na tych dwóch zasadni- czych podstawach
17. W trakcie analizy szukać także będziemy innych wpływów (np.
platonizmu przekazanego w swoistej formie przez św. Augustyna i Pseudo- -Dionizego)
18. Ponadto będziemy dążyć do udzielenia odpowiedzi na pytanie: czy,
niane tematy biblijne. Trzeba ukazać alumnom, w czym Ojcowie Kościoła Wschodu i Zachodu przyczynili się do wiernego przekazania i wyjaśnienia poszczególnych prawd Objawienia, a także dalszą historię do- gmatu przy uwzględnieniu jej stosunku do ogólnej historii Kościoła; następnie dla możliwie pełnego wyja- śnienia tajemnic zbawienia, niech się alumni nauczą głębiej w nie wnikać i wykrywać między nimi związek za pomocą spekulacji, mając tu za mistrza św. Tomasza”, Dekret o formacji kapłańskiej «Optatam Totius», r. 16, Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, tekst polski, Poznań 1986, s. 296–297. Por.
także: Deklaracja o Wychowaniu Chrześcijańskim, «Gravissimum Educationis», r. 10, tamże, s. 321–322.
Problematyka ciągłości i zmiany w Kościele w XIX i XX wieku stała się przedmiotem naszych badań podejmowanych przy innej okazji od kilku już lat. Zob.: M. Karas, Zagadnienia religijne w ramach historii idei [w:] Definicja religii. Studia i szkice, Kraków 2002 (praca zbiorowa, red. M. Karas), s. 225–232.
14 Jak pisze anonimowy dominikański wydawca biografii św. Tomasza: „W ostatnich dziesięcioleciach tomizm przestał być traktowany jako postać kościelnej ideologii, ideologii Kościoła walczącego, zamknię- tego miasta otoczonego wrogim światem”, Weisheipl, s. 7. Motywy odejścia od pojmowania Kościoła jako Ecclesia militans podał Jan XXIII w swej mowie Gaudet Mater Ecclesia wygłoszonej na otwarcie II Sobo- ru Watykańskiego (11 października 1962 r.), gdzie powiedział m.in.: „Kościół (...) dzisiaj (...) woli posłu- giwać się raczej lekarstwem miłosierdzia, aniżeli surowością. Woli wyjść naprzeciw dzisiejszym potrze- bom, wskazując raczej na skuteczność swojej nauki, aniżeli występując z potępieniem”.
15 Stagiryta uprawiał nauki przyrodnicze w ścisłym związku z refleksją metafizyczną, a więc „Arysto- telesowska fizyka (a także znaczna część jego kosmologii) jest w gruncie rzeczy metafizyką tego co zmy- słowe”, G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. II, przeł. I. Zieliński, Lublin 1996, s. 451. Por. szerzej:
tamże, s. 438–451.
16 Pojęcie wielorakiej tradycji ma nader istotne znaczenie w badaniach nad teologią chrześcijańską i treścią jej przesłania. Por.: J. Herrmann, Institutiones theologiae dogmaticae, t. I, Romae 1897, s. 436–447 (De traditione). Podział Tradycji na jej różne kategorie bywa zróżnicowany (por.: tamże, s. 437), ale naj- ważniejsze jest traktowanie tego źródła nauki katolickiej jako: „transmissio alicuius doctrinae vel facti ab uno ad alium sive viva voce, sive scriptis, sive praxi”, tamże, s. 436.
17 O zwrocie do Arystotelesa w duchu realistycznym u Akwinaty por. np.: J. Pieper, Tomasz z Akwinu, dz. cyt., s. 27.
18 Warto przytoczyć, że np. Litt w rozdziale poświęconym źródłom, z których korzystał Akwinata (s. 268–280) wymienia obok Arystotelesa i św. Alberta Wielkiego także Awicennę, Pseudo-Dionizego oraz neoplatońską Liber de causis. Dominikański mistrz św. Tomasza, św. Albert, przygotował swego ucznia w znaczący sposób do refleksji nad Arystotelesem, chociaż sam jeszcze nie miał wyrobionego zdania w wielu kwestiach. Por.: „La source la plus proche est certainement S. Albert le Grand (...) il y a chez Albert beaucoup plus de formules dubitatives que chez S. Thomas”, Litt, s. 268. Trudno przecenić znacze- nie św. Alberta dla rozwoju naukowego Akwinaty, gdyż rzeczywiście „w całym zachodnim świecie nie
w jakim stopniu i w jaki sposób tomistyczna kosmologia (rozumiana jako całościowe spojrzenie na wszechświat)
19daje się odbudować w obliczu nowych odkryć nauk przy- rodniczych, które już u schyłku średniowiecza zdezawuowały arystotelizm jako nie- adekwatny opis rzeczywistości?
20. W tym celu konieczne jest odróżnienie elementów istotnych i przypadłościowych w tomistycznej kosmologii oraz ocena ich znaczenia.
0.1. Kosmologia jako nauka filozoficzna
Na wstępie podejmowanych badań należy wpierw rozważyć znaczenie samego terminu
„kosmologia”, gdyż nazwa tej gałęzi wiedzy ma kilka znaczeń i jest używana w róż- nych kontekstach
21. Trzeba zatem dokonać ścisłych rozróżnień między historycznym, współczesnym i przyjmowanym w tej rozprawie znaczeniem takich terminów, jak kosmologia, filozofia przyrody, astronomia, kosmografia i metafizyka świata material- nego
22.
Kosmologia jako nauka o całym wszechświecie pojawiła się u samych początków refleksji filozoficznej, jako teoria opisująca tworzywo i porządek świata (pytanie o arché), a więc jej zakres pokrywał się z filozofią jako taką i była ona wówczas przede wszystkim filozofią przyrody. Pierwsze filozoficzne próby naukowego zbadania i opisania całej rzeczywistości podejmowane przez jońskich filozofów przyrody poło- żyły fundamenty pod późniejszą refleksję. Pierwszym przełomem w myśli filozoficz- nej było podjęcie rozważań nad człowiekiem (sofiści i Sokrates), a następnym – zbu- dowanie wieloaspektowych systemów metafizycznych przez Platona i Arystotelesa, którzy twórczo skorzystali z dorobku swych poprzedników. Równolegle rozwijały się matematycznie zorientowane badania przyrodnicze (np. Eudoksos, Kallippos, a później Ptolemeusz). Przez stulecia z filozofii wyodrębniały się samodzielne nauki, mające własny przedmiot badań
23.
można by było znaleźć dla Tomasza mistrza bardziej odpowiedniego i bardziej nowoczesnego”, J. Pieper, Tomasz z Akwinu, dz. cyt., s. 14.
19 O randze kosmologii w ramach filozofii świadczy fakt, że właśnie od dociekań kosmologicznych rozpoczęła się filozofia grecka w czasach Talesa, aby później ciągle już odgrywać ważną rolę w refleksji uczonych. Por.: K. Leśniak, Arystoteles, Warszawa 1965, s. 82: „Ciekawość ludzka skierowała się najpierw ku zdumiewającym dziełom świata fizycznego, ku planetom, prawidłowości ich ruchów, wiatrom, pioru- nom, błyskawicom i wielu innym tego rodzaju zjawiskom”.
20 Wildiers uważa (np. s. 56, zwłaszcza przyp. 92), że św. Tomasz był zbytnio uwikłany w kosmologię grecką, aby obiektywnie opisać świat i zbudować trwałą metafizykę. Wydaje się, że to pogląd nader uproszczony i wynikający przynajmniej po części z sympatii Wildiersa do koncepcji Teilharda de Chardina (1881–1955), zwolennika uniwersalnej ewolucji.
21 Por.: S. Mazierski, Elementy kosmologii filozoficznej i przyrodniczej, Poznań 1972, s. 34–49.
22 Por.: Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańską, opr.
A. Podsiad i Z. Więckowski, Warszawa 1983, kol. 189–190.
23 Daleko idąca specjalizacja badań w poszczególnych naukach w naszej epoce sprawia, że znawcy hi- storii filozofii mogą nie znać rezultatów badawczych nauk ścisłych, a przedstawiciele tych ostatnich mogą nie znać historii filozofii. Jako jeden z wielu przykładów można podać fakt, że zasadniczą nieznajomością filozofii przyrody Arystotelesa charakteryzuje się np. Słownik chemiczny (red. J. Chodkowski, wyd. VI, Warszawa 1982), w którym znalazło się hasło „quinta essentia (łac.: piąta istota)”. Czytamy tam: „pojęcie wprowadzone przez Arystotelesa (pozostałość po usunięciu z ciała czterech elementów Arystotelesa)”,
W filozofii budowanej przez przedstawicieli neotomizmu termin „kosmologia” jest synonimem filozofii przyrody nieożywionej i koncentruje się przede wszystkim na badaniach świata ziemskiego (ponadto rozróżnienie na świat ziemski i niebieski – zbu- dowany z eteru – utraciło swój sens)
24. Z kolei we współczesnych naukach przyrodni- czych kosmologia to nauka badająca „strukturę i ewolucję świata jako całości”
25.
Na kartach tej rozprawy przez kosmologię rozumieć będziemy naukę filozoficzną, która bada wszechświat jako całość i poszczególne elementy jego hierarchicznej struktury
26. Z kolei przez filozofię przyrody będziemy rozumieć tę dziedzinę wiedzy, która traktuje o procesach zachodzących na Ziemi, w zmiennej rzeczywistości zbudo- wanej (zdaniem włoskiego dominikanina) z czterech elementów. Odrębność świata ziemskiego od niebieskiego w filozofii Akwinaty uzasadnia ten podział. Tak rozu- miana filozofia przyrody nie będzie tematem naszych badań z powodu ogromnej obję- tości pism Doktora Anielskiego z obu tych dziedzin i rozległych zainteresowań samego Arystotelesa na polu różnych dziedzin przyrodoznawstwa, a także z tego powodu, że Ziemia jako część kosmosu uczestniczy w strukturze wszechświata, ale procesy prze- biegające w świecie sublunarnym zasadniczo różnią się (w opinii Stagiryty) od zjawisk niebieskich. Same tylko rozważania nad ciałami niebieskimi i ogólnymi zasadami me- tafizyki całego kosmosu zajmują u obu tych autorów sporo miejsca.
Pamiętając o znaczeniu problematyki metafizycznej w dorobku naukowym domini- kańskiego uczonego, nie będziemy prowadzić szczegółowych studiów nad poszczegól- nymi aspektami jego filozofii pierwszej, gdyż są to kwestie dobrze znane w polskiej i obcej literaturze filozoficznej. Z dorobku tych badaczy będziemy natomiast korzy- stać, gdyż refleksja nad wszechświatem podejmowana była przez św. Tomasza w ra- mach jego koncepcji istoty i istnienia, materii i formy, możności i aktu, przyczynowo- ści, hierarchii, celowości, a zwięźle rzecz ujmując – w obrębie jego metafizyki. Nader istotne miejsce w dziełach Akwinaty mają ponadto kwestie teologiczne, którym także poświęcimy sporo uwagi, gdyż nie sposób zrozumieć obrazu świata dominikańskiego uczonego bez odniesienia do teologii.
Z innych terminów o kluczowym znaczeniu, należy wspomnieć jeszcze kosmogra- fię, a więc opis struktury kosmosu, a dalej astronomię, która u św. Tomasza ma cha-
tamże, s. 478. Podobnie w monografii R. Sołoniewicza, Rozwój podstawowych pojęć chemicznych, War- szawa 1986, s. 36–37, można przeczytać dość niejasne słowa: „Piątą substancją, «quinta essentia», jest eter, który nie jest elementem, ale boską substancją niepodlegającą prawom pierwiastków ziemskich. Ta nie- materialna substancja miała być czynnikiem utrzymującym wszechświat, w którym poruszają się ciała niebieskie. Za bliższą eterowi i szlachetniejszą od czterech elementów uważana była «pneuma» – eteryczne tchnienie gorącej natury i przyczyna ognia gwiazd”.
24 Takie stanowisko zajmuje np. D. Nys, autor książki: Cosmologie ou étude philosophique du monde inorganique, t. II: La théorie scolastique, Louvain 1928. W tym obszernym tomie brak rozważań nad pro- blematyką astronomiczną. Z powodu tak wybranego obszaru zainteresowań w ramach kosmologii rozwa- żane są więc m.in. pojęcia przestrzeni, ciągłości, ilości materii, miejsca, czasu i ruchu. Por.: G. Blandino, Discussione di alcune questioni di cosmologia neo-tomista, „Aquinas”, 33 (1990), fasc. 1, s. 29–38.
25 Por.: S. Mazierski, Elementy kosmologii..., dz. cyt., s. 209; S. Reinstadler, Elementa philosophiae scholasticae, vol. I, ed. 5, Friburg 1911, s. 371: „Cosmologia (...) est scientia mundi per supremas eius causas naturali lumine comparata”.
26 Współcześnie kosmologia zwykle bywa uważana nie za naukę metafizyczną, ale występując w ramach astronomii bada „ogólne prawidłowości występujące we wszechświecie”, a więc jest nauką przy- rodniczą; por.: E. Rybka, Astronomia ogólna, dz. cyt., s. 19. We współczesnej nauce także można mówić, że „Cosmology deals with the whole universe, both observable and unobservable, while astronomy deals with the observable part”, K. Rudnicki, The Cosmological Principles, Kraków 1995, s. 7.
rakter wiedzy przyrodniczej i spekulatywnej, przekazanej przez Arystotelesa i jego komentatorów, a także późniejszych uczonych oraz metafizykę świata materialnego, która jest zbiorem zasad dotyczących rzeczywistości fizycznej.
Współczesne teorie kosmologiczne nie będą zasadniczo przedmiotem naszego za- interesowania, ale oceniając wkład św. Tomasza w metafizykę i metodologię badań naukowych, niekiedy nawiązywać będziemy do późniejszego rozwoju kosmologii i astronomii, aby stwierdzić, jak jego myśl ma się do przełomu kopernikańskiego i do późniejszych losów tej dziedziny wiedzy. Z tego powodu warto także (sporadycznie przynajmniej) sięgnąć do głównych wątków refleksji Kopernika, Keplera czy Newto- na, mimo że te zagadnienia należą już do innych epok. Najistotniejsze wydaje się zaś zbadanie, czy recepcja dorobku Arystotelesa była ważnym etapem w ciągłym rozwoju wiedzy przyrodoznawczej, czy raczej przeszkodą na drodze nadchodzącej rewolucji w ludzkim spojrzeniu na całą otaczającą nas rzeczywistość.
Odpowiedź na pytanie o miejsce i charakter kosmologii w systemie św. Tomasza jest jednocześnie przyczynkiem do zagadnienia aktualności tomizmu dla naszych cza- sów
27. Rozważając problem aktualności metafizyki tomistycznej, trzeba skoncentrować uwagę na metodologii Akwinaty, który łączył poznanie przyrodnicze, metafizykę z refleksją teologiczną we wszechobejmującej wizji świata
28. U podstaw tej rozprawy tkwi przekonanie, że refleksja św. Tomasza z Akwinu nad zagadnieniami kosmologii i filozofii przyrody nie jest prostym przejęciem dorobku filozofii greckiej reprezento- wanej w osobie Arystotelesa, ale jej twórczym przemyśleniem w świetle wielowieko- wej i wielowątkowej tradycji chrześcijańskiej
29. Najpoważniejsze zastrzeżenia wobec konsekwentnego arystotelizmu wynikają u św. Tomasza z chrześcijańskiej inspiracji jego filozofii. Inspiracja ta jest pierwszym wyznacznikiem uprawianej przez niego filozofii i stanowi niejako przyczynę celową podejmowanych przez niego badań.
Z tego tylko powodu dominikański uczony nie mógłby przyjąć systemu Arysotelesa bezkrytycznie
30. Ponadto jednak – jako twórczy umysł – Akwinata rozważał każdy
27 Nader uproszczone i jednostronne jest stanowisko wyrażone przez Wildiersa (s. 66): „theologia pe- rennis jest tak samo niemożliwa jak philosophia perennis. Ludzką egzystencję i ludzkie myślenie cechuje historyczność”.
28 Por.: „Est etiam necessaria creaturarum consideratio non solum ad veritatis instructionem, sed etiam ad errores excludendos. Errores namque qui circa creaturam sunt, interdum a fidei veritate abducunt, secun- dum quod verae Dei cognitioni repugnant”, Contra Gentiles, lib. 2, cap. 3, n. 1. Na wkład Akwinaty w dzieje nauki zwrócił m.in. uwagę prof. kosmologii w Seaton Hall College w New Jersey, Stanley Jaki, oraz uczeni nawiązujący do jego dorobku. Por.: W. Grygiel, Stanleya Jaki koncepcja nauki o początkach nauki, Poznań 2004 (maszynopis pracy magisterskiej napisanej na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, z którego korzystamy dzięki uprzejmości Autora), s. 10: „w czasach, w których Akwinata konstruował swoją koncepcję nauki, to jest w XIII wieku, nauki empiryczne miały ograniczone zastosowanie, ponieważ ich metoda, a zwłaszcza szeroko wykorzystywany przez nie aparat matematyczny były wówczas prawie całkowicie nieznane. Nie oznacza to jednak, iż św. Tomasz deprecjo- nował jego wartość. Wręcz przeciwnie, w swoim komentarzu do De Caelo Arystotelesa wykazuje on przy- datność matematycznych demonstracji propter quid w opisie zjawisk przyrodniczych”.
29 O gruntownej znajomości pism Stagiryty przez św. Tomasza, świadczy np. wypowiedź dominikań- skiego uczonego, który mając przed oczyma jego cały dorobek, powiada: „fuit dictum etiam ab Aristotele, quamvis in eius libris quae apud nos habentur non inveniatur”, In Psalmos, 8, n. 3.
30 Por. opinię francuskiego tomisty, Jeana Daujata: „Na pewno jest prawdą, że św. Augustyn doskonale wykorzystał to, co było prawdziwe w filozofii Platona, a św. Tomasz – to, co było prawdziwe w filozofii Arystotelesa, ale należałoby także dodać, że właśnie św. Augustyn najlepiej skrytykował błędy Platona, a św. Tomasz najlepiej skrytykował błędy Arystotelesa”, Wprowadzenie ogólne [w:] Praca zbiorowa, Aktu- alność świętego Tomasza, przeł. L. Rutowska, Warszawa 1975, s. 13, zob. jeszcze: „Tomasz nie traktuje
niemal aspekt nauki greckiego uczonego, starając się rozwinąć i pogłębić wiele róż- nych zagadnień
31. Komentując poglądy Stagiryty i budując swą filozofię, korzystał także z dorobku swoich innych poprzedników: zarówno pogańskich autorów starożyt- nych (od przedsokratejskich filozofów przyrody aż do komentatorów pism Arystote- lesa epoki hellenistycznej), pisarzy żydowskich (np. Mojżesza Majmonidesa)
32i arab- skich (m.in. Awicenny i Awerroesa)
33, jak również chrześcijańskich pisarzy różnych epok, szczególnie zaś tych, którzy położyli zasługi w szeroko zakrojonym dziele re- cepcji arystotelizmu w myśli chrześcijańskiej Europy (zwłaszcza św. Albert Wielki, mistrz Akwinaty).
System św. Tomasza z Akwinu stał się w istocie syntezą myśli greckiej i chrześci- jańskiej, twórczym połączeniem refleksji różnych epok
34. W możliwość powstania takiej syntezy jeszcze w starożytności stanowczo wątpił Tertulian, podkreślający wza- jemną odrębność świata pogańskiego antyku i nowych czasów – epoki chrześcijaństwa, które jego zdaniem niepotrzebną uczyniły „próżną” ciekawość starożytnych (Nobis curiositate opus non est, post Christum Jesum)
35.
Poglądy Tertuliana nie zapanowały jednak w myśli chrześcijańskiej Europy, ale były charakterystycznym wyjątkiem. Apologeci, teologowie i filozofowie chrześcijań- scy szeroko korzystali z osiągnięć myśli greckiej. Zwycięstwo chrystianizmu nad po- gaństwem antycznym nie doprowadziło do zasadniczego zerwania w zakresie myśli
tekstu Arystotelesa tak jak tekstu Pisma”, M.-D. Chenu, Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. H.
Rosnerowa, Kęty 2001, s. 65.
31 Por.: A. Stöckl, J. Weingärtner, Historia filozofii w zarysie, przeł. i opr. K. Kwiatkowski, Kraków 1927, s. 209. Krytyczny stosunek św. Tomasza do Arystotelesa można łatwo zauważyć np. przy okazji krytyki dość arbitralnego argumentu Stagiryty na rzecz doskonałości liczby trzy, która miałaby implikować, że w świecie istnieją tylko trzy wymiary. W tym dowodzeniu grecki uczony powołuje się na (ogólnie trak- towanych) pitagorejczyków, zwykle przez niego krytykowanych: „quod nusquam alibi Aristoteles invenitur Pythagoricis rationibus utens ad propositum ostendendum; neque invenitur alibi per numerorum proprieta- tes aliquid de rebus concludere: et forte hoc hic facit propter affinitatem numerorum ad magnitudines, de quibus hic agitur. Videtur tamen quod haec probatio non sit efficax: non enim magis videtur sequi quod dimensiones sint tres, propter hoc quod ternarius est numerus totius et omnis: alioquin sequeretur per ean- dem rationem quod essent solum tria elementa, vel tres digiti manus. Sed sciendum est quod, sicut dicit Simplicius in commento, Aristoteles non procedit hic demonstrative, sed secundum probabilitatem: et hic modus sufficiens est post demonstrationes praemissas, vel praesuppositas ab alia scientia”, In De caelo, lib.
1, l. 2, n. 7.
32 Por.: J. Ochmann, Historia filozofii żydowskiej, t. II: Średniowieczna filozofia żydowska, Kraków 1995, s. 151–180 (Mojżesz Majmonides).
33 Por. Wł. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Warszawa 1993, s. 80–84.
34 Por.: „Wartość dzieła życiowego św. Tomasza polega na tym, że powiązał on najgłębsze zagadnienia filozoficzno-teologiczne w jedną jednolitą całość, czym przewyższył mistrza swego, św. Alberta”, F. Kwiatkowski, Filozofia wieczysta w zarysie, t. I, Kraków 1947, s. 108. Wyrazem optymistycznego spoj- rzenia na dorobek Akwinaty są słowa amerykańskiego uczonego: „It is not my intention to write an apology for the metaphysics of St. Thomas. His philosophy is its own best apology”, H. Reith, The Metaphysics of St. Thomas..., dz. cyt., s. V.
35 Por.: Tertulian, Liber de praescriptionibus adversus haereticos, cap. VII: „Fuerat Athenis, et istam sapientiam humanam, affectatricem et interpolatricem veritatis, de congressibus noverat, ipsam quoque in suas haereses multipartitam varietate sectarum invicem repugnantium. Quid ergo Athenis et Hierosolymis?
quid Academiae et Ecclesiae? Quid haereticis et Christianis? Nostra institutio de Porticu Salomonis est, qui et ipse tradiderat «Dominum in simplicitate cordis esse quaerendum» (Sap. I, 1). Viderint, qui stoicum et platonicum et dialecticum Christianismum protulerunt. Nobis curiositate opus non est, post Christum Je- sum; nec inquisitione, post Evangelium. Cum credimus, nihil desideramus ultra credere. Hoc enim prius credimus, non esse quod ultra credere debeamus”, Patrologia Latina, t. 2, kol. 20–21.
filozoficznej. Jako przykład wystarczy podać św. Augustyna, św. Ambrożego, św. Hieronima czy Orygenesa, a nawet patrystykę traktowaną jako całość, począwszy od św. Justyna, aż do upadku Cesarstwa Rzymskiego na Zachodzie w V wieku
36.
Warto także przypomnieć, że u schyłku antyku jeden z ostatnich greckich apologe- tów, Teodoret z Cyru (ok. 393–ok. 466)
37posiłkował się w swym pisarstwie dziełami filozofów pogańskich, a wśród nich zwłaszcza Platona
38. U podstaw filozofii Teodoreta tkwiło przekonanie o pogłębieniu i twórczej kontynuacji dorobku filozofów starożytnych przez autorów chrześcijańskich. Podobna postawa stała się podstawą recepcji starożyt- nych nauk przyrodniczych. Osiągnięcia te, przechowane w środowiskach klasztornych Zachodu i w Bizancjum w dobie kryzysu, spowodowanego upadkiem Cesarstwa Rzym- skiego na Zachodzie, a następnie przekazywane kolejnym pokoleniom Europejczyków dały początek rozwojowi nauk w Europie średniowiecznej, która korzystała z różnych źródeł (greckich, arabskich i żydowskich), aby wnet samodzielnie podjąć się ich rozwi- nięcia. Renesans XII stulecia przebiegał pod znakiem interpretacji platonizmu, a później- szy rozwój filozofii w wieku XIII (tzw. złota scholastyka) stanowi w dziejach kultury zachodniej okres pełnej recepcji antycznej filozofii Stagiryty
39.
36 Por.: Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka, przeł. S. Stomma, Warszawa 1962, s. 27–229. Jako przykład nader uproszczonej, a nawet w wielu miej- scach powierzchownej, fałszywej i jednostronnej wizji historii kosmologii patrystycznej i średniowiecznej mogą posłużyć stosowne fragmenty w książce Artura Koestlera pt. Lunatycy. Historia zmiennych poglądów człowieka na wszechświat (przeł. T. Bieroń, Poznań 2002), której autor nie tylko nie przedstawia solidnie udokumentowanej historii tej dziedziny wiedzy, ale nawet ulega licznym przesądom. Z braku miejsca zacytujmy tylko kilka przykładów: „Średniowieczne życie w swych typowych aspektach przypomina rytualne zachowania osoby cierpiącej na nerwicę natręctw” (s. 103), natomiast wypowiedzi Arystotelesa
„w dziedzinie nauk fizycznych był to stek bzdur” (s. 109). Z kolei koncepcję aktu i możności określono mianem „przerażających akrobacji słownych” (tamże). Oceniając poglądy św. Augustyna, autor powiada zaś, że „cień przez niego rzucany był mroczny i ponury. Przesłonił nawet resztki zainteresowania naturą czy zamiłowania do nauki” (s. 87). Kolejne rozdziały mają już znacznie wyższy poziom (np. nader wartościowa prezentacja Galileusza wolna od oświeceniowej retoryki).
37 Por.: Dictionnaire de Théologie catholique, red. A. Vacant i in., t. 15, Paris 1946, kol. 299–326.
38 Por.: „Łączność dwóch światów i systemów wartości: greckiego i chrześcijańskiego, nazwanych kie- dyś przez Tertuliana przenośnie Atenami i Jerozolimą jest, jak pokazuje Teodoret z Cyru, bardzo szeroka.
Obydwa systemy poznania świata często sięgają po te same treści i zawierają te same idee. Pozwala to autorowi apologii liczyć, że poganie zrozumieją, jeśli nie w całości, to chociaż częściowo, jaka jest istota i cel nauki chrześcijańskiej”, M. Karas, Rola Platona w apologii Teodoreta z Cyru, „Filomata”, nr 435–436 (1996), s. 182.
39 Por. syntetyczną opinię: „gdy w XII wieku na nowo przedostały się na Zachód dzieła Platona, Arystotelesa, Ptolemeusza i innych autorów greckich, zaznaczyła się świadoma dążność do możliwie pełnego włączenia dawnego obrazu świata do myśli teologicznej, co swój punkt szczytowy i najpełniejsze urzeczywistnienie miało znaleźć w XIII wieku w dziele wielkich scholastyków”, Wildiers, s. 10; zob.: tamże, s. 20. Warto również pamiętać, że „Rewolucja myślowa, która dokonała się w XII wieku i z której korzystały wieki późniejsze, umożliwiła zatem powstanie filozofii przyrody autonomicznej i niezależnej od dogmatu i wykładni Pisma św.”, W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średnio- wieczną, dz. cyt., s. 140. W dalszych słowach Autor wskazuje na ograniczenia tej filozofii przyrody, gdyż kosmos Platona bądź Arystotelesa, „cechuje (...) rygorystyczne poddanie świata założeniom metafizycznym przyjętym przez obu autorów oraz prawidłom dialektycznej argumentacji. Dlatego też scholastyka łacińska stworzyła filozofię natury, nie wydała jednak fizyki we współczesnym tego słowa rozumieniu” (tamże).
0.2. Mediewistyczna problematyka kosmologiczna w historiografii
Zagadnienia kosmologiczne w ujęciu autorów średniowiecznych zajmują względnie niewiele miejsca w ogólnych opracowaniach historii filozofii tej epoki, chociaż kwestie te były często podejmowane przez ówczesnych filozofów, którzy przypisywali pro- blematyce kosmologicznej istotne znaczenie
40. Niedostatek publikacji to ważna moty- wacja do podjęcia badań monograficznych w tym zakresie
41. Do cennych wyjątków w tej materii należy klasyczne już dzisiaj dzieło Philotheusa Boehnera i Etienne’a Gilso- na Historia filozofii chrześcijańskiej. Od Justyna do Mikołaja Kuzańczyka
42, którego autorzy poświęcili sporo uwagi kosmologii o inspiracji biblijno-platońskiej (popularnej przed recepcją arystotelizmu). Jednakże kosmologia uprawiana na podstawie źródeł biblijnych i arystotelesowskich nie została przedstawiona na kartach tego obszernego dzieła. Podobnie w książce tej nie pojawiło się np. ani imię Eudoksosa, ani Ptoleme- usza.
Znaczącym dokonaniem w dziedzinie pogłębionych studiów nad średniowieczną kosmologią i nad znaczeniem nauki średniowiecznej w dziejach jest monumentalne dzieło Pierre’a Duhema (1861–1916) Le système du monde
43. Autor ten przekonująco opisał zasługi autorów średniowiecznych w rozwoju nauk przyrodniczych i ukazał, jak istotne było potępienie z 1277 roku dla późniejszego postępu przyrodoznawstwa i na- rodzin nauki nowożytnej
44.
40 Por.: E. Grant, Physical Science in the Middle Ages, Cambridge 2001, gdzie na s. 106–107 zawarta jest krótka bibliografia. Zob. też: „wielcy scholastycy XIII wieku wykazywali duże zainteresowanie pro- blemami kosmologicznymi i bardzo dokładnie je studiowali, oczywiście w ramach możliwości, jakie ist- niały w ich epoce”, Wildiers, s. 9. Warto zatem zbadać zarówno te możliwości, jak i osiągnięcia w zakresie gromadzenia materiału przyrodniczego (jeszcze raczej drogą recepcji nauki starożytnej, niż poprzez własne obserwacje) oraz w dziedzinie koncepcji metafizycznych.
41 Ogromny dorobek Akwinaty skłania ciągle badaczy do podejmowania pogłębionej refleksji nad sys- temem tomistycznym. Dlatego nawet tematy dobrze przebadane są na nowo przedmiotem zainteresowania historyków. Kosmologia zaś św. Tomasza należy do kwestii mniej poznanych. Słusznie więc (chociaż może ze zbyt silnym sceptycyzmem) powiada współczesny biograf Doktora Anielskiego: „Nigdy nie doczekamy się prawdopodobnie wyczerpującego studium dotyczącego jego życia i dzieł, że nie wspomnę nawet o doktrynie Tomasza”, Weisheipl, s. 9.
42 Ph. Boehner, É. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej, dz. cyt. Książka posiada wielopoziomowy podział na księgi, części, rozdziały, paragrafy i dwa rodzaje zagadnień, oznaczanych liczbami rzymskimi i arabskimi. Kosmologia (zgodnie ze stanem nauk w XII w.) została omówiona w rozdziale czwartym księgi drugiej („Średniowieczny obraz świata”), s. 305–312. Na s. 312 możemy przeczytać: „Badanie przyrody przy pomocy Arystotelesowskiej fizyki stworzy podstawę rozwoju nowoczesnej nauki, z której powstanie z czasem nowoczesna wiedza przyrodnicza”. We wspomnianym opracowaniu nie została przed- stawiona kosmologia św. Tomasza i innych autorów XIII–XIV w., którzy dokonali recepcji i początków krytyki myśli Stagiryty.
43 Por.: P. Duhem, Le système du monde. Histoire des doctrines cosmologiques de Platon a Copernic, t. I–X, Paris 1913–1954 (zwłaszcza t. V, wydany w r. 1917). Można też skorzystać z angielskiego przekła- du wybranych fragmentów tego dzieła: P. Duhem, Medieval Cosmology, opr. R. Ariew, Chicago 1987 (600 stron).
44 Por.: H. Butterfield, Rodowód współczesnej nauki 1300–1800, przeł. H. Krahelska, Warszawa 1963, s. 19: „dzieło Duhema odegrało ogromną rolę w dziedzinie, która nas tu interesuje, a mianowicie zmieniło stosunek historyków do wieków średnich. Jednym z wątków procesu, który rozpatrujemy, jest postęp doko- nany w zakresie samego myślenia scholastycznego. Innymi słowy, świat nowożytny jest w pewnym sensie
W jednym z najnowszych syntetycznych opracowań filozofii późnośredniowiecz- nej, Cambridge History of Later Medieval Philosophy
45, problematyka kosmologiczna i astronomiczna niemal zgoła nie występuje, pomimo że dzieło to (składające się z wielu monografii problemowych) dotyczy okresu od 1100 aż do 1600 roku, a więc epoki szczególnie ważnej recepcji i następnie stopniowego przezwyciężania arystotele- sowskiego obrazu świata
46.
Wśród współczesnych historyków filozofii aktywnych na polu badań nad kosmolo- gią sporo opublikował amerykański uczony z Indiana University, Edward Grant
47. Na temat kosmologii i jej rozwoju w kolejnych okresach kultury średniowiecznej i w cza- sach późniejszych wiele informacji zebrał także Alistair C. Crombie, profesor historii nauki Uniwersytetu w Oksfordzie, autor dwutomowego opracowania pt.: Nauka śre- dniowieczna i początki nauki nowożytnej
48.
kontynuacją świata średniowiecznego, a nie wyłącznie reakcją na niego”. Nader słuszne jest więc stanowi- sko, które polega na tym, że „niektórzy historycy nauki próbują modyfikować tradycyjną koncepcję Odro- dzenia i wywodzić ciągłą linię rozwojową myśli zachodniej, począwszy już od XI czy XII stulecia” (tamże).
45 Cambridge History of Later Medieval Philosophy, ed. by N. Kretzmann, A. Kenny, J. Pinborg, Cam- bridge 2000 (ponad 1000 stron). Jak słusznie zauważyła A. Kijewska (w swej monografii pt.: Księga Pisma i Księga Natury. Heksaemeron Eriugeny i Teodoryka z Chartres, Lublin 1999, s. 14), książka ta została napisana „w obrębie szeroko pojętego nurtu filozofii analitycznej”, a „konsekwencją takiego podejścia było skoncentrowanie się na średniowiecznej problematyce logiczno-epistemologicznej” i dlatego problematyka kosmologiczna nie mogła znaleźć należytego miejsca na kartach tego dzieła.
46 Ważnym wyjątkiem jest krótki fragment rozdziału The Medieval Interpretation of Aristotle (s. 80–98, autorstwa C. H. Lohra SJ, badacza z Uniwersytetu we Fryburgu Bryzgowijskim). Na s. 93–94 możemy bowiem przeczytać: „While the professional astronomers of the period adopted Ptolemy’s theory of eccen- trics and epicycles and paid little attention to Aristotle’s theory of homocentric spheres, the theologians, who had to threat the question in their commentaries on Book II, dist. 14 of Lombard’s Sentences, were very disturbed by the contradiction between Ptolemy’s mathematical astronomy which claimed to save the phenomena and Aristotle’s physical theory which was presented as a deduction from first principles”. Do dalszych, kontrowersyjnych rozważań C. Lohra na temat rozwiązania tego dylematu przez św. Tomasza powrócimy przy okazji analizy konkretnych fragmentów z dzieł Doktora Anielskiego (m.in. komentarz do De caelo), ale już teraz warto podkreślić, że wspomniany fragment Tomaszowego komentarza do Sentencji ma szczególnie ważne znaczenie w kontekście rozważań na strukturą kosmosu widzianego w świetle nauk przyrodniczych, spekulacji filozoficznej i tradycji biblijno-patrystycznej. Niestety, Lohr nie cytuje zgoła powyższego fragmentu, w którym Akwinata przedstawia również swe założenia metodologiczne.
47 Por.: E. Grant, Celestial Incorruptibility in Medieval Cosmology 1200–1687 [w:] S. Unguru (ed.), Physics, Cosmology and Astronomy, 1300–1700: Tension and Accomodation, Dordrecht 1991, s. 101–127 (artykuł koncentruje się na zagadnieniach z XVI i XVII stulecia); E. Grant, Physical Science..., dz. cyt., s. 60–82 (kosmologia); E. Grant, The Foundations of Modern Science in the Middle Ages. Their Religious, Institutional, and Intellectual Contexts, Cambridge 1996 (rozwój nauk od czasów rzymskich do końca średniowiecza).
48 A. Crombie, Nauka średniowieczna i początki nauki nowożytnej, t. I–II, przeł. S. Łypacewicz, War- szawa 1960. Zob. rozdziały w t. 1: s. 25–52, 98–124, a w t. 2: 207–272. Jest to jedno z niewielu tego ro- dzaju dzieł istniejących w literaturze naukowej, chociaż autor nie ustrzegł się pewnych pomyłek, np. podpis pod ilustracją nr I, po s. 160 powinien brzmieć „Kosmologia scholastyczna, arystotelesowska z uzupełnieniami wynikającymi z refleksji religijnej”, nie zaś „Kosmologia Arystotelesa”, gdyż rycina przedstawia sfery Stagiryty oraz scholastyczne niebo empirejskie, primum mobile i niebo krystaliczne. Na rysunku przedstawiono łącznie jedenaście sfer nieba. Ten sam rysunek i błąd powtarza się również w art.:
H. Ostrowski, Wprowadzenie do kosmografii św. Tomasza [w:] Św. Tomasz z Akwinu, Suma teologiczna, t. 5, przeł. i opr. P. Bełch, Londyn 1979, Dodatek III, s. 304; Podobnie w książce Stevena Shapina, Rewolu- cja naukowa, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 2000, rys. 4 na s. 27 przedstawiono kosmos scholastyków (jedenaście sfer) i zatytułowano „Kosmos Ptolemeusza”. Rysunek pochodzi tym razem od Jana Heweliusza (Selenografia).
Istotne zagadnienia dotyczące rozwoju nauk przyrodniczych, a więc również astro- nomii i kosmologii w rozważanym tutaj okresie, można odnaleźć w drugim tomie książki A History of Magic and Experimental Science, autorstwa Lynna Thorndika
49. Problematyce kosmologicznej w ujęciu autorów scholastycznych, zwłaszcza pojmo- wanej jako tło i podstawa rozwoju ogólnej refleksji teologicznej, sporo uwagi poświę- cił Norbert M. Wildiers w rozprawie Obraz świata a teologia
50. Warto wszakże zauwa- żyć, że książka została napisana z założeniem przeciwstawienia tradycyjnej, tomi- stycznej i scholastycznej wizji wszechświata (w ramach teologii) i nowemu ujęciu w duchu Teilharda de Chardina (ewolucjonizm) oraz Alfreda N. Whiteheada (filozofia procesu). Z tego powodu Wildiers usilnie podkreśla związek pomiędzy arystotelesow- skim (a szerzej – starożytnym) obrazem świata i refleksją teologiczną. Jego zdaniem sztuczne i skazane na niepowodzenie są rozróżnienia pomiędzy fizyką i metafizyką tomistyczną, a więc obie te dziedziny winny być zdezawuowane jako nieaktualne.
Podobnie oceniane jest pojęcie ordo, które leży u podstaw scholastycznej refleksji nad Bogiem, światem i człowiekiem. Problem wydaje się polegać na tym, że Wildiers od- rzuca statyczną – jego zdaniem – wizję świata zawartą w pojęciu ordo oraz hierar- chiczne pojmowanie rzeczywistości, a przyjmuje dynamizm, ewolucję i egalitaryzm oraz monistyczne tendencje Teilharda, co rzutuje na podejmowane przez niego oceny.
Z drugiej strony autor ten powiada, że „hipoteza uniwersalnego porządku świata two- rzy podstawę naukowego badania natury”
51, a tak właśnie postępował Akwinata w ramach swej filozofii przyrody
52. Mimo tego nastawienia Wildiersa, jego książka zachowuje dużą wartość w obrębie historii kosmologii.
W badaniach nad kosmologią dominikańskiego uczonego pomocne są ponadto opracowania z teologii katolickiej, które ilustrują nie tylko poglądy św. Tomasza, ale dowodzą ponadto recepcji jego myśli w teologii katolickiej różnych epok. Jako przy- kład można przywołać trzytomowe dzieło Jana Herrmanna, Institutiones theologiae dogmaticae
53.
49 L. Thorndike, A History of Magic and Experimental Science, t. II, New York 1923. Autor poświęca sporo miejsca problematyce magii, poglądy Akwinaty są przedstawione na s. 593–615. Zagadnieniom kosmologicznym poświęcono jednak nader mało miejsca (por.: s. 601 i przypis 3 [tamże] o komentarzu do De caelo et mundo). Thorndike koncentruje się na zagadnieniach z pogranicza filozofii i teologii (np. roz- waża problem wpływu gwiazd na wolność człowieka).
50 N. Wildiers, Obraz świata a teologia, od średniowiecza do dzisiaj, przeł. J. Doktór, Warszawa 1985.
Autor poświęca sporo miejsca koncepcjom św. Tomasza (s. 53–61, a właściwie aż do s. 65). Istotnym źródłem była dla Wildiersa monografia Th. Litta Les corps célestes dans l’univers de saint Thomas d’Aquin, Louvain 1963, z której często korzystamy w naszych badaniach.
51 Por.: Wildiers, s. 189.
52 Por.: „Christian synthesis is central to the understanding of science as an integral part of the classical Western world view. In it all beings are perceived as purposefully ordered in their natures towards their ultimate goal, which is the glory and praise of God”, W. Grygiel, Quantum Mechanics: A Dialectical Ap- proach to Reality, „The Thomist” 65 (2001), s. 224.
53 J. Herrmann, Institutiones theologiae dogmaticae, t. I–III, Romae 1897.
