Witold Gumiński
Kultura Zedmar a kultura Narva. Razem czy osobno
(PI. 21-34)
Problemy taksonomiczne w badaniach
neolitu północno-wschodniej Europy
W badaniach wczesnoneolitycznych, lub raczej wczesnoceramicznych kultur północnej i wschodniej Europy problematyka taksonomiczno-terminologiczna jest nadal żywo dyskutowana. Nie zaakceptowano dotąd jednej nazwy dla całej tej strefy kulturowo-cywilizacyjnej, choć definiuje się ją z reguły w oparciu o podstawy gospo-darki, w której dominowało wciąż jeszcze przyswajanie (a nie produkowanie) zasobów pożywienia. Nazwy poszczególnych kultur tej strefy są z reguły niefrasobliwie tworzone i zmieniane, a kryjący się za nimi zakres znaczeniowy jest bardzo słabo definiowany, stąd też dosyć dowolnie łączony lub dzielony w najróżniejsze asocjacje (WERBART 1994; WERBART 1998; KEMPISTY 1969; KEMPISTY 1976: 249).
Tę strefę kulturową najczęściej określa się ter-minem: paraneolit, subneolit, mezolit ceramiczny lub neolit strefy leśnej. Najbardziej chyba trafne jest pierwsze określenie [paraneolit = nibyneolit] (KEMPISTY 1981: 436) i takie będzie stosowane w dalszej części artykułu. Najmniej zaś szczęśliwe wydaje się ostatnio wymienione. Po pierwsze, sugeruje ono, jakoby pod koniec okresu atlantyckiego tylko północno-wschodnia Europa porośnięta była lasem, w przeciwieństwie do (bezleśnej?!) Europy środkowej, gdzie rozprzestrzeniał się „klasyczny" wczesny neolit - typu „wstęgowego" lub „pucharowego". Po drugie, zjawisko paraneolitu w Europie północnej i wschodniej, identyfikowane przede wszystkim ostroden-ną ceramiką grzebykowo-dołkową i pokrewnymi, nie ogranicza się bynajmniej tylko do owej „strefy leśnej" (a właściwie tajgi i subtajgi), lecz występuje także w strefie leśno-stepowej a nawet stepowej (na południu) oraz w strefie tundry (na północy).
Wschodnioeuropejski paraneolit określa się też często mianem kręgu (lub strefy) kultur ceramiki grze-bykowo-dołkowej. Wyróżniane w jego obrębie kultury (a nawet kręgi) nazywane są najczęściej wzajemną kom-binacją określeń, mających precyzować charakter dominującego typu zdobnictwa ceramiki, przy czym prócz -grzebykowej i -dołkowej, może być jeszcze -nakłuwana i -nacinana. Tak więc ich odpowiedni dobór, liczba i kolejność ustawienia w nazwie ma decy-dować o jakiej jednostce taksonomicznej rangi kultury (lub kręgu) jest mowa. Dla przykładu można wymienić: kulturę ceramiki dołkowej, grzebykowo-dołkowej, dołkowo-grzebykowej, grzebykowo-nakłuwanej,
nakłu-wano-dołkowej, dołkowo-grzebykowo-nacinanej itd. (GURINA 1973: fig.4, 5).
Równie nietrafną próbą kulturowego podziału paraneolitu jest tworzenie nazw kultur od rzek, nad który-mi który-miały się one rozwijać. Niestety i w tej koncepcji po-tworzono nazwy złożone z dwóch rzek, albo z dodatkiem określającym odcinek rzeki (np. górna, środkowa). Jedna zatem rzeka mogła współtworzyć nazwy paru kultur archeo-logicznych. W ten sposób powołano np. kulturę górno-dnieprowską, dniepro-doniecką oraz średniodońską, albo kultury: kamską, wołgo-kamską, wołgo-uralską i górnowołżańską. Poprawy w nazewnictwie kultur nie przyniosła też próba łączenia obu rodzajów nazw (tj. typo-logicznej i geograficznej). W ten sposób wyróżniono np. przybałtycką kulturę ceramiki grzebykowo-dołkowej, turę dołkowo-grzebykowej ceramiki lasostepu, albo kul-turę wołgo-kamską z ceramiką nakłuwaną (OŠIBKINA ed. 1996: spis treści).
Najwłaściwsze, bo jednoznaczne, jest tworzenie nazw kultur od stanowisk eponimicznych. W takim przy-padku, bez względu na mniej lub bardziej udaną werbal-ną definicję, potencjalnie może być ona stale wery-fikowalna materiałem z konkretnego stanowiska -epo-nimicznego (ewentualnie doń analogicznego). Takim korzystnym punktem wyjścia do rozważań o zasadności wydzielania poszczególnych kultur paraneolitycznych jest sytuacja w zachodniej, południowej i wschodniej strefie przybałtyckiej. Wyróżnione tam zostały trzy kultury para-neolityczne, odpowiednio: Ertebolle, Zedmar i Narva (pl. 21). Porównanie kulturowe inwentarzy owych stanowisk powinno w miarę jednoznacznie uzasadniać (bądź nie) podstawy wydzielenia owych kultur i wzajemnych relacji między nimi.
Najwcześniej, bo już w pierwszych latach XX w. wydzielono kulturę Ertebolle, która jest też bezsprzecznie najlepiej zdefiniowaną i poznaną kulturą paraneolityczną. Występuje ona w południowej Skandynawii (tj. na Jutlandii, wyspach duńskich i w Skanii) oraz w przy-brzeżnych rejonach północnych Niemiec. Stanowi ona najmłodsze ogniwo rozwojowe mezolitycznego kręgu maglemoskiego, zwanego też kręgiem północnym. Brak zdobnictwa grzebykowo-dołkowego na ostrodennej ceramice kultury Ertebolle był głównym powodem wyłączania jej ze wschodnioeuropejskiego paraneolitu.
W okresie międzywojennym na terenie byłych Prus Wschodnich wydzielono kulturę Zedmar. Najczęściej porównywano ją z kulturą Ertebelle, zwraca-jąc jednak uwagę na nietypową dla całego paraneolitu
ceramikę zedmarską, wyróżniającą się obecnością płaskich den.
Najpóźniej, bo dopiero od lat sześćdziesiątych wyodrębniana jest kultura Narva. Pierwotnie jej materiały łączono z kulturą ceramiki grzebykowo-dołkowej. Zresztą obie te kultury wyrosły na podłożu mezolitycznego kręgu kundajskiego, zwanego inaczej kręgiem północno-wschodnim. Kultura Narva zajmowała przede wszystkim kraje wschodniobałtyckie: Estonię, Łotwę i Litwę oraz najbliższe im tereny Rosji i Białorusi, a według niektórych autorów także Obwód Kaliningradzki oraz północno-wschodnią Polskę. Kultura Narva jest jedną z lepiej poz-nanych kultur paraneolitycznych, ale paradoksalnie jest słabo zdefiniowana. Najczęściej dzieli się ją na dwa tzw. typy (grupy, albo nawet osobne kultury): typ Narva (lub Osa) w Estonii i wschodniej Łotwie (grupa wschodnia) oraz typ Sarnate w zachodniej Łotwie i Litwie, przede wszystkim zaś u samych wybrzeży Bałtyku (grupa zachod-nia). Od połowy lat siedemdziesiątych wielu autorów za-licza jeszcze do kultury narvskiej uprzednio wydzieloną kulturę Zedmar. W takim ujęciu typ Zedmar przecią-gałby zasięg kultury Narva na południe aż do Pojezierza Mazurskiego włącznie.
Odosobnioną propozycją jest włączanie kultury Zedmar do kultury niemeńskiej ( R I M A N T I E N E 1992: 116; R I M A N T I E N E 1994 [1995]: 70-76). Kultura niemeńska, podobnie jak kultura narvska, wydzielona została również stosunkowo niedawno z kultury ceramiki grzebykowo-dołkowej. Rozwijała się ona głównie na Białorusi i w przyległych obszarach Litwy i Polski wschodniej (ČERNJAWSKIJ 1987; K E M P I S T Y 1983:
177-184).
Poza wymienionymi wyżej kulturami paraneolity-cznymi w strefie wschodnio- i południowo-wschodnio-bałtyckiej wyróżnia się nadal tzw. typową przybałtycką kulturę ceramiki grzebykowo-dołkowej. Była ona zasad-niczo młodsza od kultury Narva, Zedmar i wczesnej fazy (tzw. Dubićaj) kultury niemeńskiej. Począwszy od środ-kowego neolitu kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej bezpośrednio lub pośrednio coraz intensywniej zaznaczała swoją obecność w strefie wschodnioprzybałtyckiej, prze-suwając się — jak się przyjmuje — z północy na południe (GURINA 1996; K E M P I S T Y 1983: 192-195).
Wróćmy jednak do kultury Zedmar. Obydwa jej stanowiska eponimiczne (Zedmar A i D) rozkopane na początku X X w. bez zważania na stratygrafię, dostarczyły
licznych zabytków tej kultury, ale łącznie z przymieszką materiałów grzebykowo-dołkowych i późnoneoli-tycznych sznurowych ( G A E R T E 1927). Mimo to, już w okresie międzywojennym charakteryzując kulturę Zedmar, bardziej zwracano uwagę na jej podobieństwa do kultury Ertebolle, niż do kultur grzebykowo-dołkowych ( K E M P I S T Y 1970: 246-252; K E M P I S T Y 1973: 5-12; O K U L I C Z 1973: 67-75). Postrzeganie kul-tury Zedmar jako odpowiednika Ertebclle na Pojezierzu Mazurskim zmieniło się radykalnie na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Kulturę Zedmar zaczęto wtedy marginalizować i łączyć z tradycją kultu-rową strefy wschodniobałtyckiej, a w szczególności ze stosunkowo niedawno wyodrębnioną kulturą Narva, ewentualnie niemeńską (WIŚLAŃSKI 1979: 3 2 0 - 3 2 4 ; B O R O W I K D Ą B R O W S K A , K E M P I S T Y 1981; K E M -P I S T Y 1981 [1984]; K E M -P I S T Y 1983: 1 8 6 - 1 9 1 ; K O Z Ł O W S K I 1989: 179; A. K E M P I S T Y 1989: 3 1 9 -323; G I R I N I N K A S 1994; S Z Y M C Z A K 1995: 140-144; R I M A N T I E N E 1992: 116; R I M A N T I E N E 1994 [1995]: 70-76).
Na tę radykalną zmianę poglądów w stosunku do „materiałów typu Zedmar" - jak to zaczęto teraz je określać — wpłynęły trzy czynniki. 1) Niemożność wery-fikacji dawnych hipotez ze względu na zaginięcie w czasie drugiej wojny praktycznie wszystkich znanych materiałów tej kultury. 2) Wznowienie badań na jednym z dwóch eponimicznych stanowisk (Zedmar D ) , w wyniku których uzyskane materiały i młodsze od oczekiwanych datowania C-14 zdawały się niweczyć wykreowany na wyrost(?) obraz tej kultury1. 3) Znaczny postęp badań na paraneolitycznych stanowiskach torfowych wschodniego pobrzeża Bałtyku i włączanie ich do niedawno wyodrębnionej kultury Narva. Niejako z rozpędu z tą
jed-nostką kulturową zaczęto łączyć również stanowiska typu Zedmar, uznając je co najwyżej za południowy wariant kultury Narva. Pogląd, że kultura Zedmar nie istniała, a Narva w swym zasięgu południowym obejmowała całość byłych ziem pruskich, ugruntował się już na dobre w świadomości większości archeologów zajmujących się epoką kamienia w strefie południowego i wschodniego Bałtyku. Ale czy słusznie?
Wznowione w latach osiemdziesiątych systematy-czne i wieloaspektowe badania stanowisk typu zed-marskiego zaczęły dostarczać coraz więcej przekonywują-cych danych na rzecz powrotu do dawnej hipotezy. Według
1 Pierwsze trzy otrzymane daty C-14 zamykały się w przedziale 1979: 320-324; BOROWIK-DĄBROWSKA, KEMPISTY 2300 - 2050 lat conv. b.c. (DOLUCHANOV, TIMOFEEV, 1981).
Kultura Zedmar a kultura Narva...
bezpośrednich badaczy tych stanowisk nie ulega już dziś wątpliwości, że należy je razem wyodrębniać w osobną jed-nostkę taksonomiczną rangi kultury, tradycyjnie zwaną Zedmar (GUMIŃSKI, F I E D O R C Z U K 1988: 145, fig. 18; GUMIŃSKI, F I E D O R C Z U K 1989 [1990]: 64-67; G U M I Ń S K I 1995: 3941; G U M I Ń S K I 1999a; T I M O -F E E V 1991; T I M O -F E E V 1996; T I M O -F E E V 1998a; T I M O F E E V , ZAITSEVA, P O S S N E R T 1994). Co więcej, uważam nawet, że kultura Zedmar wykazuje bliższe związ-ki z niżowymi kulturami środkowoeuropejszwiąz-kimi, niż z kul-turami paraneolitycznymi wschodniej strefy przybałtyckiej. Będę zatem starał się wykazać, że kultura Zedmar i Narva (z którą najczęściej jest łączona) należą do całkiem odrębnych kręgów kulturowych.
Ceramika - technologia
W kulturze Narva dominuje ceramika z domieszką muszli. Prócz niej stosowano także sieczkę roślinną, piasek lub kamienny tłuczeń — ten ostatni jed-nak (odwrotnie niż w kulturze Zedmar) dopiero w późnych fazach ( R I M A N T I E N E 1994: 78; R I M A N T I E N E 1992: 101; GIRININKAS 1990: 45; GIRININKAS 1982: 19-20; L O Z E 1988: 207; JAA-N I T S 1984: 18, 20). Ceramika jest z reguły dobrze wypalona, twarda, ciemnoszara.
W kulturze Zedmar ceramikę wytwarzano z gliny schudzanej różnymi, często mieszanymi domieszkami organicznymi lub organiczno-mineralnymi, takimi jak: sierść, muszle, rośliny, szamot i kamienny tłuczeń, z tym, że ten ostatni składnik zawsze łączono z domieszką roślinną. Prócz tego, występuje jeszcze ceramika bez widocznej (makroskopowo) domieszki, co wynikało prawdopodobnie ze stosowania jakiejś silnie roztartej domieszki organicznej, ewentualnie szamotowej. W rozważaniach dotyczących genezy ceramiki zedmarskiej istotna jest obserwacja, że ceramika „bez domieszki" występuje wyłącznie w najstarszym okresie tej kultury — co poświadczone jest stratygraficznie i radiowęglowo ( G U M I Ń S K I 1999a: 69-70; G U M I Ń S K I 1995: 14; G U M I Ń S K I , F I E D O R C Z U K 1 9 8 9 [1990]: 64). Natomiast ceramika z domieszką kamienno-roślinną stosowana była przez cały okres osadnictwa zedmarskiego. Pojawia się ona niemal od samego początku, a w każdym razie nie później niż ceramika z domieszką muszli ( G U M I Ń S K I 1999a: 72; T I M O F E E V , ZAITSEVA, P O S S N E R T 1994: 127; T I M O F E E V 1991: 17). Cramika zedmarska, bez względu na rodzaj domieszki, odznacza się wyjątkowo słabym wypałem, przez co jest bardzo krucha i łatwo ścierająca się. Powierzchnie zewnętrzne są zwykle jasnopopielate.
Tak więc wspólnym elementem technologicznym ceramiki obu kultur, tj. Narva i Zedmar pozostaje właściwie tylko domieszka muszli, która po pierwsze występuje jeszcze w innych kulturach neolitycznych, a po
drugie pojawia się dopiero w rozwiniętej fazie kultury Zedmar. Natomiast najstarsza ceramika „bez domieszki" może być w istocie nieudolnym naśladownictwem tzw. szlamowanej ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej, charakteryzującej się bardzo drobną i niewielką domieszką roślinną lub szamotu (cf. C Z E R N I A K 1994: 58, tab 1; S O S N O W S K I 1990: 16-17; K I R K O W S K I 1987). Długotrwałe osadnictwo tej kultury na ziemi chełmińskiej może uprawdopodobniać tę tezę, aczkolwiek istnienie luki czasowej ok. 3 0 0 - 4 0 0 lat między zanikiem tej kultury a pojawieniem się rodzimej ceramiki zed-marskiej, zdaje się jej przeczyć. Zanik kultury ceramiki wstęgowej rytej na ziemi chełmińskiej nie musiał jednak oznaczać definitywnego zaniechania takiej receptury tech-nologicznej (KIRKOWSKI, S O S N O W S K I 1994).
Formy naczyń
Zestaw form naczyń w kulturze Narva nie odbie-gał od powszechnie występującego w całym paraneolicie
(pl. 22-24).
Składały się nań przede wszystkim naczynia ostrodenne, słabo profilowane, zwykle bez wyodrębnionej szyi, i w całości przypominające ścięte od góry jajo. Wylew mógł być uformowany cylindrycznie, zagięty do środka lub nieznacznie wychylony na zewnątrz. Prócz tego typu czasz lub garnków występowały jeszcze tzw. wanienki, czyli owalne w widoku z góry (podłużne) misy o nieckowatych dnach. Jedynie w późnej fazie i tylko na stanowiskach z południowych rubieży tej kultury pojawiają się nieliczne garnki o dnach płaskich (pl. 2 3 ) (GIRININKAS 1990: 46-60; R I M A N T I E N E 1979: 171, fig. 107, 114; R I M A N T I E N E 1994: 81). Istotnym szczegółem naczyń narvskich - a nie spotykanym na naczyniach zedmarskich — jest pogrubianie od wewnątrz samego wylewu i jego skośne ścięcie, przez co wytwarzał się specyficznie uformowany wewnętrzny gzyms (pl. 24). Podstawowym wyróżnikiem naczyń kultury Zedmar są płaskie dna (pl. 25, 2 8 ) . Ich obecność poświadczona jest od samych początków rodzimej wytwórczości ceramicznej. Sporadyczne wyjątki (tj. ostre dna) zdarzają się tylko w okresie schyłkowym osad-nictwa zedmarskiego i ze względu na pewne odmien-ności technologiczne należy je interpretować jako świadectwa penetracji terenu przez inne ugrupowania paraneolityczne ( T I M O F E E V 1991: 17; G U M I Ń S K I 1999a: 71-72). Naczynia zedmarskie to garnki, czasze lub czarki o esowatym profilu, z wywiniętą na zewnątrz szyją, albo puchary z wyraźnie wyodrębnionym i rozchy-lonym kołnierzem(pl. 25-28).
Inną istotną cechą naczyń w kulturze Zedmar jest brak owalnych mis, tak charakterystycznych dla wielu kultur paraneolitu, w tym również dla kultury Ertebelle. Jedną z nielicznych wspólnych cech dla form naczyń obu rozpatrywanych kultur jest brak naczyń z uchami oraz naczyńwąskoot-worowych. Obydwie te cechy są zresztą wyróżnikiem dla wszystkich kultur paraneolitycznych.
Zestaw form naczyń w kulturze Zedmar niewiele odbiega od typowego inwentarza z fazy sarnowskiej kul-tury pucharów lejkowatych. Analogie do naczyń zedmars-kich istnieją również w odniesieniu do kręgu lendzielsko-polgarskiego a przede wszystkim do grupy brzesko-kujawskiej z Kujaw i ziemi chełmińskiej. W tym ostatnim kontekście warto zwrócić uwagę na bardzo typową cechę dla naczyń zedmarskich pogrubiania na zewnątrz samej krawędzi wylewu (pl. 25-27). Tego rodzaju zewnętrzne gzymsy występują też często na naczyniach grupy brzesko-kujawskiej, a na ziemi chełmińskiej pojawiają się już nawet u schyłku kultury ceramiki wstęgowej rytej (KIRKOWSKI 1994: fig. 24).
Ornamentyka naczyń
W kulturze Narva ornamentyka pokrywała z reguły większą część powierzchni naczynia łącznie z karbowaniem krawędzi (pl. 22-24). Co prawda, zwłaszcza na późnych stanowiskach litewskich ornament mógł zajmować tylko górną część naczynia. Wzór tworzyły jednolite lub naprzemienne pasma poziome składające się z ukośnych kresek, poziomych i pionowych zygzaków, jodełek, ukośnych kratek, rombów, krokwi i innych układów geom-etrycznych. Wykonywano je za pomocą najróżniejszych, często wyszukanych technik i narzędzi, a były to: głębokie dołki, odciski patyka, różnorakich stempli, grzebyka, sznura obwijanego, tkaniny, wikliny, sztrychowania, nacinania, rycia, nakłówania itp. (pl. 22-24).
Naczynia kultury Zedmar charaktreryzuje skąpe zdobnictwo, które jest obecne na mniej niż 10% skorup (TIMOFEEV 1991: 17). Techniki ornamentowania były bardzo proste: odciskanie, rycie lub ścieg bruzdowy, wykonywane palcem, paznokciem, patykiem lub prostym stemplem (kolistym, owalnym, nerkowatym lub słupkowym). Dość powszechnie stosowano karbowanie krawędzi wylewu (pl. 25-28). Poniżej, wokół szyi nanos-zono zwykle poziome pasmo składające się z jednego lub paru rzędów odcisków. Prócz tego spotykany jest także motyw składający się z kilku pionowych albo ukośnych (równoległych lub przecinających się) linii odcisków, rytych lub ściegu bruzdowego, umieszczonych na górnej części brzuśca. Dookolny rząd odcisków powtórzony był niekiedy też u podstawy dna, zwłaszcza jeśli było ono wyraźnie wyodrębnione w stopkę (pl. 25, 28). Należy tu podkreślić, że brak jest w kulturze Zedmar tak typowych dla wschodnioeuropejskiego paraneolitu ornamentów: grzebykowych, stempla o rozbudowanym rysunku, sznu-ra obwijanego i poniekąd też typowych dołkowych. Ten ostatni zdarza się co prawda na ceramice zedmarskiej w nieco „złagodzonej" postaci, ale - co ciekawe — wyłącznie na ceramice schudzanej domieszką kamienno-roślinną (GUMIŃSKI 1999a: 72, fig. 4).
Warto tu przypomnieć, że ograniczenie ornamentu do samego tylko karbowania brzegu lub jego współwystępowanie wraz z powtórzonym analogicznym pasmem poniżej (choć częściej na maksymalnej wydętości brzuśca, niż na szyi) było kanonem zdobniczym naczyń grupy brzesko-kujawskiej kręgu lendzielsko-polgarskiego na Kujawach i ziemi chełmińskiej. Z kolei rząd prostych odcisków na szyi pod wylewem - był podstawowym wzorem zdobniczym naczyń fazy sarnowskiej KPL z Kujaw. Interesujący jest też pewien szczegół wykonywania linii rytych na naczyniach zedmarskich, które zawsze zaczynano od głębszego odcisku lub nakłucia u podstawy szyi i od niego, ale już znacznie płyciej pociągano linię w dół brzuśca (pl. 25, 26, 28). Technika ta żywo przypomina manierę zdobienia brzuśców we wczesnej fazie grupy północnej KPL (tzw."C") na terenie Danii i północnych Niemiec. Pierwowzorem takiego ornamentu w kulturze Zedmar może być jednak chronologicznie znacznie wcześniejszy, ale zdecydowanie bliższy terytorialnie i chyba też formalnie, ornament „nutowy" w kulturze ceramiki wstęgowej rytej, zwłaszcza jeśli porównamy wykonane tą manierą równoległe proste linie ukośne częste zarówno na Kujawach jak i na ziemi chełmińskiej. Podobną genezę, tzn. z chełmińskiego lub kujawskiego regionu osadniczego KCWR, może mieć ornament ukośnie biegnących po brzuścu odcisków paznokciowych (pl. 25-26), tym bardziej, że jest on szczególnie częsty w najstarszej ceramice zedmarskiej (GUMIŃSKI 1999a: 71). Zdaje się on być z kolei naślad-ownictwem ukośnie przebiegających (zwykle między guza-mi) rzędów tzw. szczypania, typowego zwłaszcza na ceram-ice kuchennej KCWR (zob. liczne przykłady KIRKOWSKI 1987: fig. 2-5; KIRKOWSKI 1994: fig. 6-26; CZERNIAK 1994: fig. 6-17; GRYGIEL 1976: fig. 2-43).
Krzemieniarstwo
W kulturze Narva krzemieniarstwo charakteryzu-je się typową dla Europy wschodniej starannością obrób-ki. Przejawia się to w powszechnym stosowaniu płaskiego retuszu powierzchniowego i przykrawędnego rynienkowatego. Formowano nimi nie tylko grodki i większe płoszcza ale także inne formy narzędziowe: dra-pacze, skrobacze, przekłuwacze i wiórowce. Grociki i groty są regularne, symetryczne, o zarysie pięciokątnym, rombowatym, laurowatym i najczęściej mają wyodrębniony trzonek. W kulturze Narva wyróżniają się też specyficzne drapacze, zwykle krótkie, o zarysie trójkąt-no-migdałowatym, tj. z wyjątkowo szerokim wachlar-zowatym drapiskiem i silnie zwężające się do podstawy półsurowiaka (pl. 29).
Zdecydowanie odmienny charakter ma krzemieniarstwo w kulturze Zedmar. Półsurowiec wiórowy jest nieregularny, a narzędzia retuszowano jedynie drobnym przykrawędnym łuskaniem i to często niezwartym. Wśród narzędzi występują: wiórowce,
dra-Kultura Zedmar a kultura Narva...
pacze, skrobacze, przekłuwacze i półtylczaki. Ponadto wytwarzano trzy rodzaje zbrojników. Najliczniejsze i najbardziej charakterystyczne są mikrolityczne półtylcza-ki, ale prócz nich występują też trapezy oraz trójkątne gro-dki. Te ostatnie są jednak zdecydowanie nieregularne, retuszowane tylko od strony niektórych boków, jedynie przykrawędnie i często niezwarcie albo nie na całej długości krawędzi (pl. 30).
Jedyną chyba tylko wspólną cechą dla krzemieniarstwa kultury Narva i Zedmar jest całkowity brak krzemiennych siekier. Warto jednak tu przypomnieć, że dotyczy to również kultur wstęgowych, w tym oczy-wiście także ugrupowań z Kujaw i ziemi chełmińskiej, a ponadto też fazy sarnowskiej KPL z Kujaw. W kulturze Zedmar nie ma również tzw. cioseł, czyli mezolitycznych niegładzonych pierwowzorów siekier. Ciosła takie są z kolei powszechne w kulturze niemeńskiej i Ertebclle, gdzie wywodzą się niewątpliwie z miejscowych tradycji sięgających wczesnego mezolitu. Odwrotna sytuacja miała miejsce na Pojezierzu Mazurskim, gdzie przez cały mezolit ciosła nie występują, stąd też nie ma ich później w miejs-cowej paraneolitycznej kulturze Zedmar.
Inną cechą wskazującą na ciągłość genetyczną (w sensie populacyjno-kulturowym) między miejscowym mezolitem o tradycji maglemoskiej (sensu lato) a kulturą Zedmar są wspomniane już mikrolityczne zbrojniki półtylcowe typowe dla tej kultury, które przypominają tzw. półtylczaki komornickie - będące jednym z podsta-wowych elementów składowych inwentarzy kultury komornickiej tj. polskiej odmiany wspólnoty magle-moskiej (GUMIŃSKI 1995: 40). Natomiast trójkątne i podtrójkątne grociki kultury Zedmar i sposób ich retu-szowania żywo przypominają grociki małopolskiej grupy kultury pucharów lejkowatych z nadbużańskiego regionu osadniczego (cf. GUMIŃSKI 1989: 133-134).
Wyroby z poroża i kości
Do najbardziej typowych i powszechnych wyt-worów kościanych kultury Narva należą niewątpliwie ostrza z charakterystycznie uformowanym stożkowatym lub łopatkowatym rozszerzeniem (pl. 31). Są to zresztą formy powszechne w ogóle dla wschodnioeuropejskiego paraneolitu i mezolitu, a więc dla kultur wspólnoty lub tradycji kundajskiej. Ostrza tego typu zupełnie nie występują na stanowiskach zedmarskich.
Dla kultury Zedmar z kolei charakterystyczne są topory tzw. „T-kształtne" wykonywane z poroża jelenia. Towarzyszą im szczególnej formy odpady produkcyjne tzw. „J-kształtne" (pl. 32), niekiedy też użytkowane jako toporki (TIMOFEEV 1981; TIMOFEEV 1998a: 275, 279). Topory „T-kształtne" i ich specyficzna produkcja
2 Z kulturą Zedmar można też ewentualnie wiązać groby
zostały rozpowszechnione w Europie za sprawą kultur wstęgowych. Spoza obszaru ekumeny wstęgowej upowszechniły się one jeszcze w kulturze Ertebolle i kul-turze Zedmar, które stanowią ich najdalszy północny i północno-wschodni zasięg rozprzestrzenienia w Europie. W kulturze Narva formy te już nie występują (VANG PETERSEN 1984: 14-15; GUMIŃSKI 1995: 40). W kulturze Zedmar idea produkcji toporów „T-kształtnych" przejęta została najprawdopodobniej za pośrednictwem grupy brzesko-kujawskiej kręgu lendzielsko-polgarskiego, w której te wytwory są szczególnie liczne i miejsca ich produkcji dobrze potwierdzone (GRYGIEL 1986:
76-109, 278-279; CZERNIAK 1980: 97).
Sztuka
Wytwory sztuki w kulturze Narva są bardzo bogate i zróżnicowane, co jest zresztą typowe dla epoki kamienia w Europie wschodniej. Spotyka się tam najroz-maitsze przedstawienia figuralne, częściej realistyczne niż schematyczne, oddane z dużym artyzmem, choć za pomocą minimalnych środków wyrazu. Mamy tam zatem głowy lub całe postacie ludzi i zwierząt - najczęściej łosia, ptaków wodnych i węży a także bobrów, niedźwiedzi i innych. Wykonywano je z najrozmaitszych surowców: drewna, kości, poroża, bursztynu i ceramiki (pl. 33-34).
W kulturze Zedmar brak jest jakichkolwiek figu-rek oraz wyobrażeń zwierząt i postaci ludzkich. Jedynymi przejawami sztuki są tu nacięcia, uszeregowane w rząd kresek bądź zygzak, wykonywane na niektórych zaw-ieszkach z bursztynu, z zębów, lub z kości (GUMIŃSKI, FIEDORCZUK 1989 [1990]: fig. 8: 6; 10: 5, 14, 20). Ten zupełny brak obiektów sztuki przedstawiającej upodobnia kulturę Zedmar do niżowych ugrupowań neolitycznych z przełomu wczesnego i środkowego neoli-tu, a więc do kultury pucharów lejkowatych oraz grupy brzesko-kujawskiej kręgu lendzielsko-polgarskiego.
Groby
W kulturze Narva zmarłych chowano w pozycji wyprostowanej na plecach, z reguły w grobach poje-dynczych. Podłużna jama grobowa, a w niej szkielet były przebarwione ochrą. W skład wyposażenia wchodziły: ozdoby z zębów, bursztynu, kościane ostrza, krzemienie i inne wytwory (ZAGORSKIS 1987; GIRININKAS 1990: 98-101; LOZE 1992 [1993]: 135-138).
W kulturze Zedmar stosowano bardzo zróżnico-wane rytuały pogrzebowe, które można wstępnie opisać na podstawie niedawno odkrytego cmentarzyska w Dudce:. Część zmarłych była chowana jednorazowo od
razu w grobach docelowych. Inna zaś część poddawana była dwukrotnemu obrządkowi. Wtedy zmarły chowany był najpierw na tymczasowym miejscu i dopiero po jego zeszkieletowieniu był ekshumowany i chowany powtórnie w innym miejscu - tzw. grobie wtórnym. W rezultacie tych praktyk powstawały pochówki cząstkowe z niekom-pletnymi szkieletami złożonymi w nieładzie. W miejscu zaś pierwotnego, tymczasowego złożenia zmarłego zostawiano jedną lub parę pojedynczych kości ludzkich — jakby na pamiątkę. Niekiedy towarzyszą im pojedyncze, uszkodzone (zgubione?) zawieszki z zębów, bursztynu lub skamielin. W grobach docelowych z jednorazowo złożonym kompletnym szkieletem zmarłych chowano albo w klasycznej pozycji skurczonej na boku, albo wkładano do grobu w pozycji kucno-siedzącej lub siedzącej „po turecku". Zmarłych wkładano do jamy prawdopodobnie w jakimś pojemniku organicznym, np. koszu?, lub ich nie zasypywano, co powodowało późniejsze wtórne obsunięcie się części szkieletu, a przede wszystkim opadnięcie samej czaszki w dół, zwykle między rozchylone kolana silnie podkurczonych lub skrzyżowanych nóg. Praktykowano również ciałopalenie, jak i chowanie psów wg. takiego samego obrządku jak ludzi. Znaczna część grobów była zbiorowa. Na wyposażenie składały się: grudka ochry, garść przepalonych kości (przynajmniej częściowo ludzkich) oraz ząb lub fragment szczęki dzika lub świni. Wyposażeniem mogły być też znajdywane tuż przy grobach kamienne bądź rogowe siekierki (GUMlNSKI 1997b; GUMIŃSKI 1999c).
Rytuały pogrzebowe obydwu porównywanych kultur mają niewątpliwie swoje korzenie w miejscowych tradycjach mezolitycznych. Typowe dla kultury Narva pochówki leżące na wznak i posypane ochrą są typowe dla Europy północnej i wschodniej (ZAGORSKIS 1987; WYSZOMIRSKA 1984: 131-205; HÄUSLER 1962). Natomiast występujące na jedynym dotąd znanym cmen-tarzysku kultury Zedmar w Dudce pochówki w pozycji siedzącej, resztki pochówków tymczasowych, wtórne pochówki w nieładzie, pochówki ciałopalne, czy wreszcie pochówki psów są stosunkowo rzadkie w Europie, ale występują niemal wyłącznie w kręgu maglemoskim (GUMIŃSKI 1995: 35-36; KANNEGAARD NIELSEN, BRINCH PETERSEN 1993; MARCINIAK 1993; LARSSON 1990: 283-285; NEWELL, CON-STANDSE-WESTERMANN, MEIKLEJOHN 1979; GUMIŃSKI 1980: 12, 14). W kulturze Zedmar, podob-nie jak w innych kulturach paraneolitycznych podob-nie wkładano do grobów naczy
Paleośrodowisko i podstawy egzystencji
Kultura Zedmar egzystowała na północno-wschodniej rubieży środkowoeuropejskiej strefy lasów liściastych schyłku okresu atlantyckiego i początków sub-borealnego. Była to przede wszystkim kraina jelenia. Właśnie jeleń był tu podstawowym dostarczycielem mięsa i surowca kościano-rogowego do produkcji narzędzi. Osadnictwo skupiało się nad jeziorami, których eksplo-atacja umożliwiała znaczną niezależność od sezonowych (zwłaszcza wiosennych) niedoborów pożywienia. Na małą skalę prowadzono hodowlę bydła i świń (ok. 5% kości), zwłaszcza tę ostatnią najprawdopodobniej w oparciu o miejscową dziką faunę (GUMIŃSKI 1995; 38-41, tab. 9; GUMIŃSKI 1997a: 99-102; GUMIŃSKI 1998; GUMIŃSKI 1999b; TIMOFEEV 1993).Osadnictwo kultury Narva było ściśle związane ze zbiornikami wodnymi, obejmowało również wybrzeże morskie (pl. 21). Regułą były stałe osady i trwałe budown-ictwo drewniane lokowane tuż nad wodą. Krajobraz zaplecza lądowego w krajach wschodniobałtyckich, gdzie rozwijała się ta kultura, był jednak odmienny. Tamtejsze lasy z udziałem świerka należały już do strefy (sub)tajgi, były bardziej ponure i trudniejsze do przebycia. W faunie tej strefy dominowały gatunki borealne, wśród których łoś (zamiast jelenia) miał podstawowe znaczenie gospodarcze. Na niektórych, zwłaszcza późnych stanowiskach kultury Narva, występują nieliczne szczątki udomowionych zwierząt (bydła, świni i owcy/kozy, łącznie do 10%) oraz roślin (konopi, prosa i pszenicy). Niektóre przedmioty drewniane interpretowane są jako kopaczki, motyki, a nawet radła (RIMANTIENE 1992: 103-110; RIMANTIENE 1998; TIMOFEEV 1993; TIMOFEEV 1998b: 229-233; GUMIŃSKI 1995: 39-41).
Chronologia
Dla obydwu rozpatrywanych tu ugrupowań kultur-owych dysponujemy już całkiem licznymi seriami datowań C-14. Według nich początki kultury Narva sięgają nawet ok. 4500 lat conv. b.c. Definitywny zanik tej kultury wiąże się na ogół z rozprzestrzenieniem kultury ceramiki sznurowej (LOZE 1992 [1993]: 131-132, tab. 1; LOZE 1988: 101-104; RIMANTIENE 1992: 100-101; RIMANTIENE 1994 [1995]: 81-84; TIMOFEEV 1998b: 227).
Kultura Zedmar jest aż o tysiąc(!) lat młodsza, gdyż najwcześniejsze daty dla zespołów z ceramiką zed-marską przypadają na lata ok. 3600 conv. b.c, a koniec
wątpliwe!) datowanie (GŁOSIK 1969). Chronologia i przy-należność kulturowa tego zespołu są trudne do rozstrzygnięcia (SZYMCZAK 1995: 166). Charakter tych grobów' dobrze odpowiada tradycji północno- i wschodnioeuropejskiej, co nie
wyklucza ich zedmarskiego pochodzenia. Znamienne jest jed-nak, że jak na razie na cmentarzysku w Dudce nie odkryto pochówków złożonych w pozycji wyprostowanej na wznak i posypanych ochrą.
Kultura Zedmar a kultura Narva...
„klasycznej fazy" na ok. 2800 (b.c.), chociaż kultura ta przeżywała się jeszcze w formie „osadnictwa postzed-marskiego" aż do pojawienia się kultury ceramiki sznurowej (GUMIŃSKI 1999b: tab. 1; GUMIŃSKI 1997a; GUMIŃSKI 1995: 9-16; TIMOFEEV, ZAITSE-VA, POSSNERT 1994: 128, tab. 1).
Bardzo istotna i niewątpliwie nieprzypadkowa jest data początku kultury Zedmar - 3600 conv. (b.c.), gdyż na ten sam okres przypada początek trzech istotnych procesów neolityzacyjnych w sąsiadujących od zachodu częściach Niżu. Są to: 1) początek prężnego rozwoju grupy brzesko-kujawskiej kręgu lendzielsko-polgarskiego, 2) początek fazy sarnowskiej KPL, 3) pojawienie się ceramiki w kulturze ErtebcUe (GUMIŃSKI 1995:39-41; GUMIŃSKI 1999a: 72; TIMOFEEV, ZAITSEVA, POSSNERT 1994: 129-133; CZERNIAK 1994: fig. 2, 3; VANG PETERSEN 1984: flg. 6; KOCH 1998: 33, 174-179).
Wzajemne wpływy
Oddziaływania kultur Narva i Zedmar na siebie nie były zbyt silne, a przy tym ograniczały się do późnego okresu rozwoju obydwu jednostek. Śladem wpływu kul-tury Narva na Zedmar może być pojawienie się na późnej ceramice zedmarskiej w Dudce przecierania lub pseu-dosztrychowania. Można także wskazać na nieliczne importy, bądź naśladownictwa ceramiczne i krzemienne (np. naczynie ostrodenne (OKULICZ 1973, fig. 28b) i płoszcze grotu retuszowane powierzchniowo z Zedmaru A (TIMOFEEV 1991, fig. 5: 26), albo fr. ceramiki orna-mentowanej tzw. gąsienniczką lub sznurem obwijanym z Dudki) (GUMIŃSKI, FIEDORCZUK 1989 [1990]: fig. 4: 9).
Na ten sam okres przypadają wpływy w odwrot-nym kierunku. Świadectwem oddziaływań zedmarskich na południowe rubieże kultury Narva jest pojawienie się ceramiki płaskodennej w Zamajtiśke i Šventoji oraz zanikanie rozbudowanej ornamentyki powierzchniowej na póznonarvskich stanowiskach litewskich (pl. 23, dół). Przykładem importu może być odosobnione znalezisko „T-kształtnego" topora z poroża jelenia z Sarnate na wybrzeżu łotewskim (VAN KI NA 1970: 97).
Dezintegracja kultury Narva i Zedmar
W III tys. (b.c.) kultura Narva ulega przede wszy-stkim silnym oddziaływaniom kultury ceramikigrze-bykowo-dołkowej, w wyniku czego powstaje m.in. facjes z ceramiką zwaną Piestinia lub Abora (LOZE 1988; RIMANTIENE 1992: 119; GURINA 1996: 151-155). Wpływy KPL i КАК są niewielkie. Przykładem mogą być sporadyczne importy ceramiczne, oraz pojawienie się zaczątków hodowli, zwłaszcza importowanej owcy/kozy i być może rolnictwa (LOZE 1988: 67; RIMANTIENE 1992: 123; RIMANTIENE 1994: 108; TIMOFEEV 1990, fig. 4; TIMOFEEV 1993: 163-165, fig. 5).
Kultura Zedmar zatraca swoją oryginalność głównie pod wpływem КАК, w mniejszym stopniu -KPL i kultury niemeńskiej (GUMIŃSKI 1997a; GUMIŃSKI 1997c; GUMIŃSKI 1999a: 71-72; GUMIŃSKI 1999b).
Czy istniała kultura Narva w Polsce?
Zakładając, że przynajmniej częściowo przekonałem Czytelnika o niezależnym istnieniu zupełnie odrębnych jed-nostek kulturowych - osobno Zedmar i osobno Narva, umyślnie nawiązałem teraz do tytułu artykułu wielce zasłużonej badaczki paraneolitu, nieodżałowanej dr Elżbiety Kempisty, która to pytanie zadała niegdyś właśnie w odnie-sieniu do bronionej teraz przeze mnie kultury Zedmar (BOROWIK-DĄBROWSKA, KEMPI-STY 1981).Kultura Zedmar miała dość ograniczony zasięg i bardzo słabo oddziaływała na inne jednostki (pi. 21).
Jeszcze raz swoją odrębność w stosunku do niej wykazała kultura Narva. To jej silne oddziaływania zaz-naczyły się w ceramice grupy chełmińskiej KPL, a zapewne nawet grupy mątewskiej KPL aż na Kujawach. Wyraźne wpływy i to nie tylko w ceramice ale i w bursz-tyniarstwie, budownictwie i gospodarce można wskazać w kulturze rzucewskiej. Nie jestem jednak przekonany, czy znane naczynie z Czarnej Hańczy (pl. 23) faktycznie reprezentuje „czystą" postać kultury narvskiej — i wtedy mielibyśmy ją w Polsce. A może odzwierciedla ono specy-ficzną sytuację na samym pograniczu zasięgów trzech jed-nostek kulturowych: narvskiej, niemeńskiej i (chyba w najmniejszym stopniu) zedmarskiej (pl. 21). Podobnie zresztą interpretowałbym dwa południowolitewskie niemal sąsiadujące z sobą stanowiska: Kratuonas -z pr-zewagą cech niemeńskich, i Zamajtiśke — -z pr-zewagą narvskich (cf. GUMIŃSKI, FIEDORCZUK 1988: fig. 18; GIRININKAS 1990).
Literatura
B O R O W I K - D Ą B R O W S K A M „ KEMPISTY E. 1981 CZERNIAK L. 1980 1994 CZERNIAK L„ KABACIŃSKIJ. 1997 ČERNJAVSKIJ M . 1987 D O L U C H A N O V P., TIMOFEEV V., LEVKOVSKAJA G. 1975 GAERTE W . 1927 GIRININKAS A. 1982 1990 1994 GŁOSIK J. 1969 GRYGIEL R. 1976 1986 GUMIŃSKI W . 1980 1989 1995 1997a 1997b 1997c 1998Czy istniała tzw. kultura Zedmar-Serovo? APolski 26: 2, p. 409-418 Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach, Poznań Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach, Poznań
The Ertebolle Culture in the Southern Balthic Coast, in: The Built
Environment of the Coast Areas During the Stone Age, D. Król ed., Gdańsk, p. 70-79
The Neolithic in north-western Byelorussia, in: Neolit i początki epoki
brązu na ziemi chełmińskiej, T . Wiślański ed., Toruń, p. 429-439
S tojanka Cedmar D w Kaliningrads koj oblasti, Kratkie Soobščenija nr 141, p. 76-83
Die steinzeitliche Keramik Ostpreussens, Königsberg
Razlicija narvskoj kieramiki razvitogo nieolita v vostocnoj i zapadnoj Litvie, in: Drievnosti Biełorussii i Litvy, Minsk, p. 19-27
Krjatuonas. Srednij i pozdnij nieolit, Archieołogija Litvy 7 Baltu kulturos ištakos, Vilnius
Groby szkieletowe barwione z Pierkunowa, pow. Giżycko nad Jeziorem Kisajno, W i a d A 34: 2, p. 189-202
Osady kultury ceramiki wstęgowej rytej w Brześciu Kujawskim koło Włocławka, Prace i Materiały M u z e u m Archeologicznego
i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 23, p. 5-114
The household cluster as a fundamental social unit of the Lengyel Culture in the Polish Lowlands, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego
i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 31, 1984, p. 43-334
Kto wprowadził ciałopalenie w Europie środkowej? Z O W 46: l , p . 11-17 Gródek Nadbużny. Osada kultury pucharów lejkowatych, Wrocław Environment, economy and habitation during the Mesolithic at Dudka, Great Masurian Lakeland NEPoland, PrzeglA 43, p. 5-46
Corded Ware at the Dudka peat-bog site, NEPoland, A case of migration or local development, in: Early Corded W a r e Culture. The A-Horizon —
fiction or fact?, P. Siemen ed., Esbjerg
Cmentarzysko społeczności zbieracko-łowieckich w Dudce, in: Działalność
Naukowa PAN (wybrane zagadnienia) 1997 rok, L. Kuźnicki ed., Warszawa, p. 21-22
Finds of the Funnel Beaker, Globular Amphora & Corded Ware cultures in Dudka, the Great Masurian Lakeland in: The Built Environment of
Coast Areas During the Stone Age, D. Król ed., Gdańsk, p. 177-185
Kultura Zedmar a kultura Nam... 1999a w druku 1999b w druku 1999c w druku G U M I N S K I W . , F I E D O R C Z U K J . 1988 1989 [1990] G U R I N A N . N. 1973 1996 H Ä U S L E R A. 1962 J A A N I T S L. 1984 K A N N E G A A R D NIELSEN E„ B R I N C H PETERSEN Ε. 1993 K E M P I S T Y A. 1989 K E M P I S T Y E. 1969 1970 1973 1976 1981
Consrvative Economy, in: Harvesting the Sea, Farming the Forest. T h e
Emergence of Neolithic Societies in the Baltic Region, M . Zvelebil, L. Domańska, R. Dennell eds., Sheffield, p. 1 0 3 - 1 0 9
Zedmar type pottery at Dudka, Great Masurian Lakeland in:
Prehistorica Subbaltica, Z. Sulgostowska ed., Białystok, p. 6 9 - 7 9
Środowisko przyrodnicze, a tryb gospodarki i osadnictwa w mezolicie i paraneolicie na stanowisku Dudka w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, APolski 44
Scattered human bones on prehistoric camp site Dudka, NE-Poland, as indication of peculiar burial rite, in: Préhistoire - Practiques Mortuaires
- M o r t (Paléolithique, Mésolithique, Neolithique), P . M . Vermersch, Ε. Derwich, M . Otte eds., Leuven
Badania w Dudce, woj. suwalskie a niektóre problemy epoki kamienia w Polsce północno-wschodniej, APolski 33: 1, p. 1 1 3 - 1 5 0
Dudka 1. A Stone Age peat-bog site in north-eastern Poland ActaArch 60,
1989, p. 51-70
Niekotoryie obsiie voprosy izucenija nieolita liesnoj i liesostepnoj zony Jevropejskoj časti SSSR, in: „Etnokulturnyie obščnosti liesnoj i
liesostep-noj zony Jevropejskoj časti S S S R v epochu nieolita", Matieriały i Issledovanija po Archieołogii SSSR, N r 172, p. 7 - 2 1
Vostočnaja Pribaltika, in: Archieołogija. Nieolit Sieviernoj Jevrazii, S.V.
Ošibkina ed. , Moskva, p. 135-162
Die Grabsitte der mesolithischen und neolithischen Jäger- und Fischergruppen auf dem Gebiet der UdSSR, Arbeiten aus d e m Institut fur
V o r - u n d Frühgeschichte der M a r t i n - L u t h e r - U n i v e r s i t ä t Halle/Wittenberg, vol. XI/10, Halle
Rannienieoliticieskie kulturnyie gruppy v Estonii, in: N o v o i e v
archieołogii S S S R i Finljandii, V.A. Rybakov ed., Lieningrad, p. 16-21
Burials, people and dogs, in: Digging into the Past. 2 5 Years of
Archaeology in Denmark, S. Hvass, B. Storgaard eds., Aarhus, p. 76-81
Kultury paraneolityczne, in: Pradzieje ziem polskich, vol. I - l , Epoka
kamienia, J. Kmieciński ed., p. 3 0 1 - 3 2 6
Kultura o piętnastu nazwach, Z O W 35: 2, p. 102-106.
The Complex of Comb- and Pit-marked Pottery Cultures, in:
T h e Neolithic in Poland, T . Wiślański ed., Wrocław, p. 2 3 2 - 2 9 5
Kultura ceramiki „grzebykowo-dołkowej" na Mazowszu i Podlasiu,
W i a d A 38: 1, p. 3 - 7 6
[c.-r.] Etnokulturnyie obščnosti lesnoj i lesostepnoj zony jevropejskoj časti
SSSR v epochu nieolita. Materiały i Isledovania po archeologii SSSR, Nr 172, Leningrad 1973, W i a d A 41: 2, p. 2 4 1 - 2 4 9
[c.-r.] 7! Wiślański, Krąg ludów subneolitycznych w Polsce, in: Prahistoria
1981 [1984] 1983 KIRKOWSKI R. 1987 1994 KIRKOWSKI R., SOSNOWSKI W. 1994 KOCH E. 1998 KOZŁOWSKI S.K. 1989 LARSSON L. 1990 LOZE I. 1988 1992 [1993] MARCINIAK M. 1993 NEWELL R, CONSTANDSE-WESTERMANN T., MEIKLEJOHN C. 1979 OKULICZ J. 1973 OŠIBKINA S.V. ed. 1996 RIMANTIENE R. 1979 1992 1994 [1995] 1998 SOSNOWSKI W. 1990
Ostrodenne naczynie z Czarnej Hańczy i zagadnienie kultury narvskiej w Polsce, WiadA 46: 1, p. 15-22
Neolityczne kultury strefy leśnej w północnej Polsce, in: Problemy epoki
kamienia na Pomorzu, T. Malinowski ed., Słupsk, p. 175-199
Kultury cyklu wstęgowego na ziemi chełmińskiej, in: Neolit i początki
epoki brązu na ziemi chełmińskiej, T. Wiślański ed., Toruń, p. 55-74
Kultura ceramiki wstęgowej rytej na ziemi chełmińskiej. Zarys systematyki chronologiczno-genetycznej, in: Neolit i początki epoki brązu na ziemi
chełmińskiej, L. Czerniak ed., Grudziądz, p. 57-99
Kultura późnej ceramiki wstęgowej na ziemi chełmińskiej, in: Neolit
i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej, L. Czerniak ed., Grudziądz, p. 115-133
Neolithic Bog Pots, Kobenhavn
Mesolithic in Poland. A New Approach, Warszawa
The Mesolithic of Southern Scandinavia, Journal of World Prehistory
4: 3, p. 257-309
Posielenija kamiennego vieka Łubanskoj Niziny. Miezolit, rannyj i sriednij nieolit, Riga
The Early Neolithic in Latvia, ActaArch 63, 1992, p. 119-140
Cmentarzysko mezolityczne z okresu borealnego z Mszana, gm. Brodnica, woj. toruńskie, stan. 14. Wyniki dotychczasowych badań, in: Badania
archeologiczne ośrodka toruńskiego w latach 1989-1992, J. Chudziakowa ed., Toruń, p. 7-13
The skeletal remains of the Mesolithic Man in Western Europe: an evalu-ative catalogue, Journal of Human Evolution 8: 1
Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w. п. е., Wrocław Archieołogija. Nieolit Sieviernoj fevrazii, Moskva
Šventoji. Narvos kulturos gyvenvietes, Vilnius
The Neolithic of the Eastern Baltic, Journal of World Prehistory 6: 1,
p. 97-143
Die Steinzeit in Litauen, Bericht der Römisch-Germanischen
Kommission 75, p. 23-146
The First Narva Culture Farmers in Lithuania, in: Harvesting the Sea,
Farming the Forest. The Emergence of Neolithic Societies in the Balthic Region, M. Zvelebil, L. Domańska, R Dennell eds., Sheffield, p. 213-218
Stolno, gm. Stolno, woj. toruńskie, st. 2, in: Z badań nad chronologią
absolutną stanowisk neolitycznych z ziemi chełmińskiej, D. Jankowska ed., Toruń, p. 15-19
Kultura Zedmar a kultura Narva... SZYMCZAK К. 1995 TIMOFEEV V. I. 1978 1981 1987[1988] 1990 1991 1993 1996 1998a 1998b
TIMOFEEV V., ZAITSEVA G„ POSSNERT G. 1994 VANG PETERSEN P. 1984 VANKINA L. 1970 WERBART В. 1994 1998 WISLANSKI T. 1979 WYSZOMIRSKA В. 1984: ZAGORSKIS F. 1987
Epoka kamienia Polski północno-wschodniej na tle środkowoeuropejskim,
Warszawa
Novyie dannyie po chronologii nieolita jugo-vostocnoj Pribałtiki, Kratkie
Soobščenija 153, p. 34-37
Izdielija iz kosti i roga nieolitičieskoj stojanki Ciedmar (Sierovo) D,
Kratkiie Soobšcienija 165, p. 115-119
On the problem ofthe Early Neolithic ofthe East Baltic Area, ActaArch 58,
1987, p. 207-212
On the links of the East Baltic Neolithic and the Funnel Beaker Culture,
in: Die Trichterbecherkultur. Neue Forschungen und Hypothesen, Teil I, D. Jankowska ed., Poznań, p. 135-149
Neolithic Sites of the Zedmar Type in the Southeast Baltic Area, in:
Regions and Reflections. In Honour of Märta Strömberg, Acta Archaeologica Lundensia, (Series in 8°) 20, p. 15-26
On Regional Differences in the Neolithic Economy of the East Baltic Area,
in: Fennougrins and Slavs, Helsinki, p. 156-166
Pamjatniki tipa Ciedmar, in: Archieołogija. Nieolit Sieviernoj Jevrazii,
S.V. Ošibkina ed., Moskva, p. 162-165
Ciedmarskaja kultura υ nieolitie vostoinoj Pribałtiki, Tvierskoj
Archieołogićeskij Sbornik 3, p. 273-280
The Beginning of the Neolithic in the Eastern Baltic, in: Harvesting the
Sea, Farming the Forest. The Emergence of Neolithic Societies in the Baltic Region, M. Zvelebil, L. Domańska, R. Dennell eds., Sheffield, p. 225-236
The radiocarbon chronology of Zedmar Neolithic culture in the South-Eastern Baltic area, Swiatowit 39, p. 125-134
Chronological and Regional Variation in the Late Mesolithic of Eastern Denmark, Journal of Danish Archaeology 3, p. 7-18
Torßanikova stojanka Sarnate, Riga
Complexity in the Use of Culture Concepts. Re-thinking Concepts of Cultures. Example: Fishing/Foragers Neolithic Cultures in NE Europe,
Current Swedish Archaeology 2, p. 211-217
Subneolithic: What is it? -'Subneolithic' Societies and the Conservative Economies of the Circum-Baltic Region, in: Harvesting the Sea, Farming
the Forest. The Emergence of Neolithic Societies in the Baltic Region, M. Zvelebil, L. Domańska, R. Dennell eds., Sheffield, p. 37-44
Krąg ludów subneolitycznych w Polsce, in: Prahistoria ziem polskich,
vol. 2, Neolit, W. Hensel, T. Wiślański eds., Wrocław, p. 319-336
Figurplastik och gravskick hos Nord- och Nordösteuropas neolitiska faangstkulturer, Lund
