"Histoire de la pensée chrétienne“, Paul Tillich, Paris 1970 : [recenzja]

Edward Ozorowski

"Histoire de la pensée chrétienne“,

Paul Tillich, Paris 1970 : [recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 13/1, 322-325

3 2 2 [12] P a u l T i l l i c h , H istoire d e la p e n s é e ch rétien n e, P aris 1970, P ayot, ss. 328.

Chęć p rzyp om n ien ia czy teln ik o m p olsk im k sią żk i P. T i l l i c h a H i­

s t o ir e de la p e n s é e ch r é t ie n n e w 5 lat od jej fra n cu sk ieg o w yd an ia

(w orygin ale A H i s t o r y of C h ris tia n T h o u g h t, N e w Y ork 1968) w y ro sła w tra k cie le k tu r y z fa sc y n a c ji osobą autora, jeg o sp osob em o d c z y ty w a ­ n ia h istorii i o ry g in a ln o ścią p atrzen ia na św ia t. To bow iem , co o d k ry ­ w a m y n a jej kartach , jest in n e od tego, co z w y k le o trzy m y w a ło się od teg o rodzaju pub lik acji. M am y w n im sy m b io zę eru d y cji z jasn ością w y k ła d u , n au k ow ego d y sta n su z osob istym zaan gażow an iem , re fe r o w a ­ n ia z w y cią g a n iem w n iosk ów .

P. T illich (1886— 1965) n a leża ł obok К. B a r t h a, R. K. B u l t m a n - n a , E. B r u n n e r a i P. A l t h a u s a do n a jw y b itn iejszy ch m y ślicieli p ro testa n ck ich X X w . Z a jm o w a ł się n iem a l w sz y stk im i problem am i, k tó ­ r e sta w ia ło przed nim życie. J e d n i u w a ża ją go za filo zo fa i n ie bez racji, pon iew aż u zy sk a ł doktorat z filo zo fii i jej p o św ię c a ł w ie le m iejsca w sw o ich p u b lik acjach . In n i w id zą w nim g łó w n ie teo lo g a i też m ają słu szn ość, bo w ięk szo ść jeg o prac b a d a w czo -d y d a k ty czn y ch dotyczy teg o w ła śn ie odcinka. O b iek ty w n ie rzecz biorąc, n a le ż y stw ierd zić, że b y ł jed n y m i drugim , przy czym zarów n o filo z o fię jak i teo lo g ię w y k o ­ r z y sty w a ł do sw o jej n ie z w y k le ożyw ion ej d zia ła ln o ści w y c h o w a w c z o - -d u szp a stersk iej.

L icen cja t z teo lo g ii zd ob ył n a p o d sta w ie p racy Mystik, u n d S c h u l d ­

b e w u s s t s e i n in S ch elin g s ph ilo so p h isc h e r E n tw ic k l u n g . W la ta ch 1912—

— 1913 a d m in istro w a ł p a ra fią w B erlin ie, a w czasie p ierw szej w o jn y św ia to w e j b ył k a p ela n em w o jsk o w y m (F e ld g e istlic h e ). W 1919 r. h a b ili­ to w a ł się na W yd ziale T eo lo g ii P ro testa n ck iej B erliń sk ieg o U n iw ersy tetu , g d z ie też o b jął w y k ła d y jak o P r i v a t d o z e n t . Od 1924 r. b y ł k o lejn o p ro ­ fe so r e m teo lo g ii sy stem a ty czn ej i filo zo fii relig ii w M arburgu, D reźnie i L ipsku. N a w io sn ę 1929 r. p rzeją ł po M. S c h e l e r z e k a ted rę filo z o ­ fii i so cjo lo g ii na U n iw e r sy te c ie w e F ra n k fu rcie n. M enem . W 1933 r. w y je c h a ł do S ta n ó w Z jed n oczon ych , gd zie w y k ła d a ł w U n ion T h eo lo ­ g ica l S em in a ry w N o w y m Y orku, w H arvard zie w C am bridge oraz na U n iw e r sy te c ie w C hicago i gd zie też zak oń czył sw o je życie. P o zo sta w ił po sob ie 12 to m ó w D zieł Z e b r a n y c h , 3 — Teolo gii S y s t e m a t y c z n e j i 3 tom y K a z a ń . H istoria m y ś l i c h rz e ś c ij a ń s k ie j jest p o śm iertn y m w y d a n iem jeg o w y k ła d ó w , k tóre p row ad ził n a ten tem a t pod k o n iec sw eg o życia w U n ion T h eo lo g ica l S em in a ry w N o w y m Y orku.

B a d a n iem d ziejó w m y śli ch rześcijań sk iej za jm o w a ło się w ie lu u czo­ nych . W śród opracow ań z tej d zied zin y zn aleźć m ożna ob szern e w ie lo ­ to m o w e dzieła (Np. J. S c h w a n e , D o g m e n g e sc h ic h te ; R. S e e b e r g ,

L e h r b u c h d e r D o g m e n g e s c h i c h t e ; lu b a k tu a ln ie w y d a w a n a seria H a n d ­ b u ch d e r D o g m en g esch ich te), p o m n iejsze sy n te z y (np. F. v a n S t e e n

-[ 1 3 ] RECENZJE 3 2 3

b e r g h e n, R o z w ó j m y ś l i c h r z e ś c ija ń s k ie j. W: W p r o w a d z e n i e do z a ­

g a d n ie ń te o lo g icz n ych , P ozn ań 1969 s· 1031— 1175), jak też różnego r o ­

d zaju zarysy, u m ieszcza n e p rzy o m aw ian iu sy ste m a ty c z n y m k w e stii z teologii. W iele z ty ch prac jest p ra w d ziw ie od k ryw czych . Z w ła szcza badania Y. C o n g a r a , J. D a n i e l o u , H. de L u b a c a i E. G i l ­ s o n a rzu ciły w ie le n o w eg o św ia tła na h isto rię m y śli ch rześcijań sk iej. D zieło T i 11 i c h a H istoire d e la p e n s é e ch r é t ie n n e n ie pom naża w p ra w d zie ilościow o praw d dotąd od k rytych w ty m w zg lęd zie przez in ­ nych uczonych, a le w zb o g a ca je na p ew n o jak ościow o. Z resztą T illich o - w i ch od ziło n ie ty le o p od an ie w y czerp u ją cy ch w iad om ości o dziejach m y ś li ch rześcija ń sk iej, ile o u k a za n ie jej w sp ecja ln ej p ersp ek ty w ie. T em u ce lo w i słu ż y ł zarów n o u k ład m a teria łu , jak i sposób jego op ra­ cow ania. K siążk a T illich a sk ład a się z 6 rozdziałów . W e w stę p ie au tor w y ja śn ił, co rozu m ie p rzez dogm aty, n a stęp n ie p rzeszed ł do ch a ra k tery ­ sty k i środ ow isk a, w k tórym zrodziło się i w y ro sło ch rześcijań stw o, d a ­ lej p od ał og ó ln y zarys m y ś li p a try sty czn ej z w y a k c e n to w a n ie m p o g lą ­ d ów K lem en sa A lek sa n d ry jsk ieg o , O rygenesa, P seu d o -D io n izeg o A reo p a - gity, T ertu lian a, C ypriana i A u g u sty n a i w reszcie o m ó w ił g łó w n e n u rty m y śli ch rześcijań sk iej w śred n iow ieczu , p o d k reśla ją c to co b yło w sp ó ln e dla całej epoki i co się o d p ow ied n io różn icow ało u p o szczególn ych te o ­ logów . D o teg o czasu tr a k to w a ł T illich m y śl ch rześcija ń sk ą jako jed en ro zw o jo w y proces. N a to m ia st w d alszych rozdziałach d ok on ał już w y r a ź ­ nego p od ziału n a te o lo g ię k a to lick ą i p rotestan ck ą. N a jp ierw om ów ił bardzo ogóln ie h isto rię te o lo g ii k a to lick iej w o k resie po Sob orze T ry ­ denckim , w w iek u X V II—X V III i'n ie k t ó r e jej w sp ó łczesn e ten d en cje, p o tem p rzed sta w ił p o g lą d y L utra, Z w in g lieg o i K alw in a oraz u k azał e w o lu c ję m y ś li p ro testa n ck iej w czasach p óźn iejszych . K siążk a n ie p o ­ siad a zakoń czen ia. S ta ło się ta k g łó w n ie d latego, że z o sta ła w y d a n a p o ­ śm iertn ie bez sp ecja ln eg o p rzy g o to w a n ia jej do druku przez autora. A le n ie tylk o. B rak zak oń czen ia m ożna tłu m a czy ć i tym , że w n iosk i, k tóre zw y k le w y cią g a się na k oniec, zn a la zły się już w tra k cie pracy.

O rygin aln ość d zieła T illich a tk w i przede w sz y stk im w sp osob ie tra k ­ to w a n ia historii. A utor n ie z a d o w o lił się z w y k ły m zrefero w a n iem fa k tó w . H istoria b yła d lań ż y w y m śro d o w isk iem , w k tó ry m rod ziły się i w y r a sta ­ ły n o w e prob lem y. B ad ając p rzeszłość, o d n a jd y w a ł źródła do ro zu m ie­ nia teraźn iejszości, p atrząc zaś na w sp ó łczesn o ść,w id zia ł jej k orzen ie w epok ach m in ion ych . I w ten sposób h isto ria d ok tryn y ch rześcijań sk iej sta n o w iła dla niego jed en łań cu ch w za jem n y ch pow iązań i u w a ru n k o ­ w a ń , w p ły w ó w i zależności. M ało tego. K on cep cja h istorii w y p ły w a ła u n ieg o z od p ow ied n iego rozu m ien ia czasu. P. T illich b y ł jed n y m z tych , k tórzy na now o d o strzeg li czas w p e r sp e k ty w ie zb aw czej, jako kairos, w k tórym rea lizu ją się p la n y B oże, w k tó ry m rozw ija się czło w iek i osią­ ga sw o je zb aw ien ie. Czas w k o n cep cji T illich a sta w a ł się sp rzy m ierzeń ­ cem czło w iek a , zarodkiem w ieczności.

3 2 4 [ 1 4 ]

T illich był w ty m w zg lęd zie g łó w n ie teologiem , a le teo lo g ię p o jm o w a ł bardzo sp ecy ficzn ie, jako p ośred n iczen ie m ięd zy w ieczn y m k ryteriu m p raw d y, u k azan ym w C h ry stu sie a jej d o św ia d czen iem przez p o szczeg ó l­ n y ch lu d zi i g ru p y sp ołeczn e. P ośred n icząca fu n k cja te o lo g ii rea lizo w a ła się w d ia lek ty ce, w k o n fro n ta cji różn ych p u n k tó w w id zen ia, w e w z a ­ jem n y ch d ysk u sjach i w ielo a sp e k to w y c h rozm ow ach. S tą d praca te o ­ lo g a — to n ie ty lk o egzegeza te k stó w b ib lijn ych , to rów n ież u m ie ję tn e p o słu g iw a n ie się filo zo fią i w y k o r z y sty w a n ie w y n ik ó w in n ych nauk, to przede w szy stk im w słu c h iw a n ie się w p ytan ia sta w ia n e przez cz ło w ie ­ k a i odpow iedź na n ie w ś w ie tle O bjaw ienia. M ało k tó ry z teo lo g ó w w sp ó łczesn y ch zn a la zł w ta k szerok im stop n iu w sp ó ln y języ k z p rzed ­ sta w ic ie la m i in n y ch d y scy p lin (z a rtystam i, filozofam i, przyrodnikam i) ja k P. T illich. P o sta w a ta odbiła się w jeg o w y k ła d a ch h isto rii m y śli ch rześcijań sk iej.

F akt, że om aw ian e d zieło je s t zbiorem w y k ła d ó w , m a sw o je p lu sy i m in u sy. M an k am en tem je s t na p ew n o fra g m en ta ry czn o ść u jęcia i brak d o k u m en ta cji n au k ow ej. Z aletą n atom iast u rozm aicen ie to n u narracji. L ek tu ra k sią żk i w y w ie r a w ra żen ie bezp ośred n iego k on ta k tu z ży w y m czło w ie k iem . A utor b ow iem n a k a n w ie opisu h isto ry czn eg o um ieszcza cz ę sto an egd otę, m istrzow sk o w y c ią g n ię ty w n iosek , tw órczą a k tu a liza cję i p ed agogiczn e p ou czenie. N ieraz p rzechodzi w g a w ęd ę, a le n ig d y n ie n a ­ ru sza zasad d ysk recji i sza cu n k u d la od m ien n ych stan ow isk .

Ta osta tn ia za leta w a rta jest szczeg ó ln eg o p o d k reślen ia. T rzeba tu b o w iem p am iętać, że autor H isto ire de la p e n sé e c h ré tie n n e b y ł p ro te­ sta n tem i n a w et n ieśw ia d o m ie m ógł h istorii m y śli ch rześcijań sk iej nadać k o n fe s y jn e zab arw ien ie. T y m cza sem T illich zd ob ył się na m a x im u m o b iek ty w n o ści. Z rów n ym za a n g a żo w a n iem u czu cio w y m r ela c jo n o w a ł sta n teo lo g ii w ok resie p a try sty czn y m i w śred n iow ieczu , jak p otem już szczegółow o te o lo g ię k a to lick ą i protestancką. N ie było to przy tym b ezd u szn e p rzed sta w ien ie. P rzeciw n ie, w sz y stk ie p rob lem y autor ro zw ią ­ z y w a ł z in d y w id u a ln y m p o d ejściem i za w sze z trosk ą o ob iek tyw n ość, n a w e t w te d y gd y fa k ty n ie b y ły p ozytyw n e.

W sp ółcześn ie u zn a je się T illich a za ek u m en istę, a le trzeb a p am iętać, ż e m iano to n ie z a w sze p rzyzn aw an o m u za życia. W iele tru d n ości m iał n a w e t ze stro n y p ro testa n tó w . L ib eraln i u w ażali, że jest za m ało lib era ln y , ortod ok si g o rszy li się jego sw obodą.

J e st jedno, czego n ie u n ik n ą ł T illich jako p ro testa n t w in terp reta cji ch rześcija ń stw a , to p rzea k cen to w a n ia zależn ości p ierw o tn eg o K ościoła od k u ltu r y h e lle ń sk ie j a n ied o cen ia n ie jego p ow iązań z relig ią ż y d o w ­ ską. W idać tu duży w p ły w H arnacka, k tó ry rów n ież w y w o d z ił fo rm y ch rześcija ń sk ieg o życia z h ellen izm u . T eologia k atolick a, in terp retu jąc te k s ty b iblijne, ich w y ja śn ie n ia szu k a n ie ty lk o w k u ltu rze greckiej, lecz rów n ież w trad ycjach sta ro testa m en to w y ch w p rzekonaniu, że te

[ 1 5 ] RECENZJE 3 2 5

o sta tn ie z n a la zły sw e d o p ełn ien ie, ro zw in ięcie i w ięź ty p ologiczn ą w N o ­ w y m T esta m en cie. T illich n ie u w z g lę d n ił teg o fak tu . Jego H istoria m y ­

śli c h rz e ś c ij a ń s k ie j rozpoczyna się obszerną ch a ra k tery sty k ą śro d o w isk a

h e lle n isty c z n e g o jako k o leb k i ch rześcija ń stw a i ty lk o drobną w zm ia n k ą o łączn ości S ta reg o T esta m en tu z N o w y m , a dalej rozp rzestrzen ia się na czasy p a try sty czn e, gd zie g łó w n ie obraca się w o k ó ł u sta len ia , k tó rą f i ­ lo z o fię u p ra w ia li o jco w ie i w oparciu o jak ą filo z o fię rozstrzy g a li te o ­ lo g iczn e spory.

E d w a r d O z o r o w s k i

N e u e s T e s t a m e n t u n d K irc h e , F reib u rg im Br. 1974, H erder, ss. 580.

B ard ziej ze w zg lęd u n a za in tereso w a n ia n a u k o w e ju b ilata, niż ze w zg lęd u na za w a rto ść treścio w ą nad an o d ziełu zb iorow em u ku u czcze­ niu 60-lecia urodzin R. S c h n a c k e n b u r g a ty tu ł N o w y T e s t a m e n t

i Kośc ió ł. N ie je s t to b ow iem — jak b y su g ero w a ł ty tu ł — sy ste m a ty c z n y

w y k ła d n au k i n o w o testa m en to w e j o K o ściele ani też opis g e n e z y i roz­ w o ju K ościoła w p ierw szy ch w iek a ch jeg o istn ien ia, an i n a w e t an aliza k la sy czn y ch te k s tó w ek lezjo lo g iczn y ch z P ism a św . K siążka N e u e s T e s ­

t a m e n t u n d K irc h e , w y d a n a pod red a k cją Joach im a G n i l k i , je s t po

p rostu zbiorem rozp raw i a rty k u łó w n ap isan ych przez p rzy ja ció ł i k o le ­ g ó w S ch n ack en b u rga, w śród k tórych zn a jd u je się 28 b ib listó w i 4 te o lo ­ g ó w sy ste m a ty k ó w . W w ię k sz o śc i są to p race eg zeg ety czn e nad w y b r a n y ­ m i te k sta m i z P ism a św . N o w eg o T esta m en tu , a ty lk o n iek tóre dotyczą szerszej p ro b lem a ty k i teo lo g iczn ej (A. V ö g 1 1 e, T h e o - lo g i e u n d E s c h a to ­

l o g i e in d e r V e r k ü n d ig u n g Jesu?; W. G. K ü m m e l , H eils gesch ich te i m N e u e n T e s t a m e n t ; K. R a h n e r , K r it is c h e A n m e r k u n g z u N r 3 d e s d o g m a t is c h e n D e k r e t s „Del V e r b u m ” des II V atic a n u m s; H. F r i e s , F e u e rb a c h s H e r a u s f o r d e r u n g an die Theologie). О ich w y b o rze za d ecy ­

d ow ała w ię c e j sp ecja liza c ja p oszczególn ych a u torów zw ią za n y ch u czu ­ c io w o lu b ty lk o zaw o d o w o z ju b ilatem , m n iej n a to m ia st jed n ość k o m p o ­ zy cy jn a dzieła.

Co w ta k im razie tłu m a czy n ad an ie n in iejszem u d ziełu ty tu łu N e u e s

T e s t a m e n t u n d K irche? A żeb y od p ow ied zieć na to p ytanie, n a leży k o ­

n ieczn ie sięg n ą ć do p u b lik a cji R. S ch n ack en b u rga. W iadom o, ż e ten zn a k o m ity b ib lista z W ürzburga sw o je badania n a u k o w e sk o n cen tro w a ł g łó w n ie w o k ó ł p ro b lem a ty k i ek lezjo lo g iczn ej w N o w y m T estam en cie. Z teg o zak resu u k a za ły się d ru k iem m ięd zy in n y m i n a stęp u ją ce jego prace: W e s e n s z ü g e u n d G e h e im n i s d e r K ir c h e nach d e m N e u e n T e s t a ­

m e n t , G o t t e s H e r r s c h a f t u n d Reich, D ie K i r c h e i m N e u e n T e s t a m e n t .

Ju ż na ich p o d sta w ie, bez u w zg lęd n ia n ia liczn y ch jego z tej d zied zin y a r ty k u łó w w czasop ism ach , m ożna śm ia ło zaliczyć S ch n ack en b u rga do