Hanna K. Ulatowska, Gloria Streit
Olness
Kilka uwag o znaczeniu badań nad
afazją dla teorii narracji
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 1/2 (127-128),
183-189
Dociekania
Hanna K. ULATOWSKA
Gloria Streit OLNESS
Kilka uwag o znaczeniu badań
nad afazją dla teorii narracji
1
W artykule pokazujem y, do jakiego stopnia analiza n a rra c ji dostarcza m a te riałów ilu stru jący ch zw iązek m iędzy tym , co dzieje się na poziom ie zdań, a tym , z czym m am y do czynienia na poziom ie dysk u rsu . In te re su je nas zwłaszcza p ro b lem w pływ u pow ierzchniow ych s tru k tu r lingw istycznych na lin e arn e i h ie ra r chiczne aspekty narracji. O m aw iane dane pochodzą od pacjentów z afazją, tj. osób cierpiących na zaburzenia języka spow odow ane uszkodzeniem centralnego u k ła du nerwowego. Z dolności językowe tych osób są zakłócone - w różnym sto p n iu - na m orfologicznym , leksykalnym i składniow ym poziom ie języka. P acjenci ci czę sto zachow ują jednak um iejętność tw orzenia i ro zu m ien ia n arrac ji, poniew aż ich zdolności poznaw cze są do pew nego stopnia n ienaruszone. D zięki ta k im osobom m ożliwe okazuje się b ad a n ie funkcji, jakie p ełn ią um iejętn o ści w zakresie m orfo logii, leksyki i składni w efektyw nym tw orzeniu i ro zu m ien iu n arracji.
Z zebranego przez nas m a te ria łu w ypływ ają dwa zasadnicze w nioski. Po pierw sze, w ym iar lin e arn y n a rra c ji m oże powstawać przy ograniczonym w sparciu m o r fologicznym i składniow ym . N ied o statek środków pow ierzchniow ych na pozio m ie zdań w iąże się jednak z zubożeniem jej aspektów hierarch iczn y ch , ta k ich jak w ydobycie istotnej inform acji, podk reślan ie i ocena szczegółów, tw orzenie n a rra cyjnych przejść pozatem poralnych, w reszcie - budow a n a rra c ji złożonych. O m a w iam y rów nież teoretyczne im plikacje naszych b a d a ń dla analizy n arrac ji jako takiej.
H.K. Ulatowska, G.S. Olness Some observations on narratives by aphasies and their
contributions to narrative theory, „Journal of Narrative and Life History” 7.
18
18
4
D o ciek an ia
Linearne i hierarchiczne cechy narracji
Z godnie z podstaw ow ą p racą Labova i W aletzky’ego [1967] narrac je w ykazują cechy zarówno lin e arn e, jak i hierarch iczn e. W edług tych autorów „ścisłe n a s tę p stwo te m p o ra ln e ” w ydarzeń w yrażone w zd a n ia ch narracy jn y ch jest „definicyjną cechą n a rra c ji” i p ełn i dla niej funkcję referencyjną. N arracje w ykazują także ce chy hierarch iczn e. Z d an iem Labova i W aletzky’ego m ów iący pod k reślają n ie k tó re inform acje, poddając je ocenie, a jej b ra k pow oduje, że narracja jest pozbaw io na zarów no znaczenia, jak i sensu (,,lacks signifiance” and „has no poin t”). Poza tym eksponują oni n iektóre w ydarzenia lub inform acje jako b ardziej znaczące od in nych po to, aby przekazać ich sens słuchaczow i. Za godne odnotow ania należy uznać, że ta k ie podk reślen ie m a c h a rak te r w znacznej m ierze sem antyczny: „pod stawowa definicja ew aluacji - piszą Labow i W aletzky - m u si być sem antyczna, choć jej im plikacje są s tru k tu ra ln e ” .
W późniejszych pracach pośw ięconych n arrac jo m także podkreśla się jej lin e arne i h ierarch iczn e cechy. N a p rzykład Longacre [1983] ak centuje te m p o raln ą n a tu rę n arrac ji jako g atu n k u . Jeśli zaś chodzi o inform ację h ierarch iczn ą, to m am y m odel m a k ro stru k tu ry van D ijk a [1980], który jest zasadniczo h ierarch iczn y m m o d elem re la c ji m iędzy in fo rm acy jn y m i elem e n ta m i - pro p o zy cjam i (proposi
tions)2 - narracji. W swojej w cześniejszej p racy L ongacre [1981] om awia środki,
za pom ocą któ ry ch u k ła d czasowników i s tru k tu ry zd ań p o drzędnych służą jako narzędzia akcentow ania in form acji skojarzonej ze „szczytem ” czy „k u lm in a cją”
(peak or climax) narracji. W reszcie m odele odw ołujące się do g ram atyki n arrac ji
[np. R u m elh a rt 1975; Yekovich, T h o rn d y k e 1981], dziś już zdezaktualizow ane, m ają w znacznym sto p n iu ch a rak te r hierarchiczny. U jm u ją one gru p y propozycji (propositions) w kategorie stru k tu raln e.
W ażnym aspektem rozróżnienia te m p o raln y ch i hierarch iczn y ch cech n a rra cji jest odm ienność pow ierzchniow ych środków językowych stosow anych w celu realizacji wyżej w ym ienionych funkcji. Z godnie ze stanow iskiem Labova i W a letzk y ’ego, rozw iniętym n astęp n ie przez L ongacre’a [1981], zarów no form y m o r fologiczne oznaczające czas oraz aspekt, jak i w trącenia czy różne sposoby użycia
Angielski termin proposition bywa tłumaczony na polski jako „sąd” albo „propozycja”. Pojęcie „sądu”, stosowane w logice, bywa utożsamiane przede wszystkim ze znaczeniem wypowiedzi, stwierdzającej określony stan rzeczy, której można przypisać jedną z wartości logicznych. W pracach z zakresu lingwistyki wypowiedzi, semantyki narracji czy analizy dyskursu, częściej wykorzystuje się natomiast (m.in. dla zaznaczenia odmienności ujęcia) termin „propozycja”. Terminem tym określa się wówczas przedmiotową zawartość semantyczną wypowiedzenia, swoistą „treść myślową”, która może łączyć się z różnymi operatorami modalnymi i wartościami illokucyjnymi, tworząc różne akty mowy (w związku z tą problematyką zob. np.: E.V. Paduceva Propozycjonalna treść
wypowiedzi. Pojęcie propozycji, w: tejże Wypowiedź i jej odniesienie do rzeczywistości,
przel. Z. Kozłowska, PWN, Warszawa 1992). W niniejszym tekście propositions tłumaczymy więc jako „propozycje”. (Przyp. red.).
zdań zależnych i niezależnych m ają kluczow e znaczenie dla rozróżnienia w n a rra cjach zdań referencyjnych i oceniających. N asz artykuł skupia się w łaśnie na związ kach m iędzy zjaw iskam i zdaniow ym i i dyskursyw nym i w n arracjach.
In teresu je nas szczególnie k ilka k o n k retn y ch kw estii. D o jakiego stopnia ce chy lin e arn e i h ierarch iczn e n a rra c ji zależą od m orfologii, słow nictw a, składni? Czy aktualizacja funkcji narracyjnych jest m ożliwa bez pełnego zestaw u pow ierzch niow ych środków lingw istycznych? Czy w ypow iedzi o za burzonych cechach lin e arnych lub hierarch iczn y ch (w skutek zubożonego zakresu środków p ow ierzchnio wych) n ad a l pozostają n arrac jam i, czy też zm ien iają swą naturę? O dpow iedzi na te p ytania pozw olą określić funkcje pow ierzchniow ych form m orfologicznych, lek sykalnych i składniow ych w teo rii i tw orzeniu d yskursu n arracyjnego, jak rów nież konstytutyw ne atry b u ty n arracji.
Linearne i hierarchiczne aspekty narracji w afazji
W jakim sto p n iu zab u rzen ia m orfologiczne, leksykalne i składniow e w pływ a ją na narrac je osób cierpiących na afazję? Jeśli chodzi o cechy lin e arn e, to sekwen cje zd a ń p o d rzę d n y ch w n a rra c ja c h ta k ic h p ac je n tó w szczegółowo odtw arzają chronologiczne następstw o w ydarzeń. M im o zm niejszenia liczby lub zaburzenia ta k ich znaczników czasowości stru k tu r pow ierzchniow ych, jak m orfem y g ram a tyczne sygnalizujące czas i aspekt czasow ników oraz spójn ik i i zaim k i czasowe, zachow ana zostaje te m p o raln a spójność n arrac ji. Osoby z afazją rek o m p en su ją te braki, łącząc zdania czasowe zgodnie z konstytutyw nym i elem entam i narracji („nar rative h e a d s”). Pojaw ia się też ten d en cja do tw orzenia prototypow ych n a rra c ji ze ściśle lin e arn y m n astępstw em w ydarzeń w yrażonym p rostym łączeniem propozy cji (propositions) oraz użyciem ta k ich słów, jak spójnik „ i” czy przysłów ek „po te m ” . Takie n a rra c je m ogą z pow odzeniem przekazyw ać następstw o w ydarzeń, a więc upodab n iać się do n a rra c ji typowych. P otw ierdzałoby to tezę Labova i Wa- le tzk y ’ego, że czasowość w yrażona przez sekwencje głów nych członów n a rra c ji sta now i jej trzon. S ugerują oni także, iż um iejętność ta zależy nie tyle od językowych środków pow ierzchniow ych, ile od m e ch a n izm u poznaw czego służącego do tw o rzenia sekw encji; być m oże środki te są drugoplanow e lu b zbędne do w yrażania lin e arn y ch aspektów n arrac ji, przy n ajm n iej w jej prostych form ach. W ydawałoby się zatem , że z perspektyw y b a d a ń asp ek tu linearnego [np. m odel m a k ro stru k tu - ra ln y van D ijk a 1980] nie trze b a k oniecznie krytykow ać podejść poznaw czych w b ad a n ia ch n a d n arrac ją za lekcew ażenie fu n k cji pow ierzchniow ych środków ję zykowych.
N iem niej jed n ak zebrane przez nas dane zdają się świadczyć, że środki te m ają kluczow e zn a cz en ie dla eksp o n o w an ia in fo rm a c ji w n a rra c ja c h zbud o w an y ch w sposób hierarchiczny. Po pierw sze, osoby cierpiące na afazję w ykazują skłon ność do szeregow ania i u p raszczania s tru k tu ry zdaniow ej (np. zm n iejszan ie licz by s tru k tu r zanurzonych), co c h ro n i je p rze d dygresjam i odbiegającym i od głów nej lin ii n a rra c ji [Ulatowska, F re ed m a n -S te rn , D oyel, M acaluso-H aynes i N o rth ,
18
5
18
6
D o ciek an ia
1983; U latow ska, N o rth i M acaluso-H aynes, 1981]. N arracje te nie ró żn ic u ją za tem in form acji pierw szo- i drugoplanow ej. Po w tóre, przew ażnie b rak u je tak ich łączników, jak zaim k i i przysłów ki, któ re sygnalizują relacje p o drzędności - na p rzy k ład w arunkow e lu b przyczynow e - i relacje czasowe m iędzy w iększym i czę ściam i n arrac ji. W iążą się z tym tru d n o śc i polegające na o dchodzeniu od n arrac ji prototypow ych, na przykład na próbow aniu konstruow ania pozbaw ionych wyznacz ników czasowych n ie tem p o ra ln y ch przejść m iędzy częściam i n arrac ji czy też na p rzek ształcen iu n a rra c ji w in n y rodzaj dyskursu, na p rzykład argum entacyjnego. Po trzecie, pacjenci z afazją po m ijają w w ielu p rzy p ad k ach tem p o raln e odniesie n ia czasowników, d okonują też red u k c ji m orfem ów w yrażających czas i aspekt. N a przy k ład takie czasow niki, jak last (trwać) i continue (kontynuow ać) są często zastępow ane przez to be [Ulatow ska i Sadowska 1989, 1992]. A poniew aż zm iany stru k tu r pow ierchniow ych, w tym form czasow nika, często są używ ane do zazna czania k u lm in acy jn y ch p u n k tó w n a rra c ji [Longacre 1981], opow ieści afatyków zwykle „spłaszczają” akcję, słabo zaznaczając m om enty w zrostu napięcia. W szyst ko to spraw ia, że ich opis p rzebiegu w ydarzeń tra c i płynność. Takie spłaszczenie m oże pom niejszać zdolność w yrażania najw ażniejszych w ydarzeń lub kluczow ych in form acji w n arrac ji [R obinson 1981]. W reszcie, narrac je tych osób m ają często zredukow aną ilość elem entów oceniajacych. M oże się to wiązać zarów no ze złożo nością językową i różnorodnością narzęd zi stru k tu raln y ch , n iezbędnych do oceny [szczegółowy opis w: Labov 1972], jak i ze w spom nianą już tru d n o ścią tw orzenia przejść n ietem poralnych.
N ależy odnotow ać, że u pacjentów z afazją te pow ierzchniow e deficyty języko we nie tyle zakłócają w ydobyw anie in form acji h ierarch iczn y ch w procesie ro zu m ien ia czyichś n arrac ji, ile zdolność do sam odzielnego konstruow ania takiej h ie rarch ii. C hociaż pacjenci lepiej rozpoznają główne p u n k ty n a rra c ji niż szczegóły [B rookshire i N icholas 1993], to nie p o trafią wskazać głów nego te m a tu narracji, sedna om aw ianej sprawy, poniew aż b rak im n iezbędnych form składniow ych i lek sykalnych, by zwięźle w yrazić złożone relacje m iędzy w ydarzeniam i w n a rra c ji [Ulatowska i C h a p m a n 1994].
O soby cierpiące na afazję p o trafią tworzyć narrac je p roste czasowo, nie m ogą jed n ak oderw ać się od p o rzą d k u chronologicznego. N ie są rów nież w stanie wy eksponować istotnej in form acji zaw artej w narracji. O graniczony zasób środków pow ierzchniow ych znacznie obniża zdolność w yrażania in fo rm acji h ie ra rc h ic z nej, co pokazuje ścisłą, w zajem ną zależność m iędzy pow ierzchniow ym i środkam i językow ym i a inform acją w ym agającą podkreślenia.
Podsumowanie
W b ad a n ia ch w ypow iedzi osób cierpiących na afazję eksponuje się znaczenie pow ierzchniow ych środków lingw istycznych n iezbędnych do h ierarch iczn ej orga n izacji narracji. P ragnęłybyśm y jed n ak w yraźnie zaznaczyć, że jak dotąd w an a li zach tych nie pośw ięcono dostatecznej uw agi stosunkom m iędzy p o w ierzchnio
w ym i środkam i językow ym i na poziom ie zdania a dyskursem n arracyjnym . O ile n am w iadom o, nie m a jednolitego m odelu opisującego takie współzależności. Z p er spektyw y h isto rii k o n stru k cji ta k ich m odeli w idać w yraźnie, że do tej pory sku piano się głównie na um iejętnościach w erbalnych [np. Labov 1972, L ongacre 1981], form ach ew aluacji, oznaczania m o m e n tu kulm inacyjnego, uw ypuklania istotnej in form acji w oderw aniu od ich pow iązań z m a k ro stru k tu rą narracji. M odele te, opisując wyższe poziom y organizacji n arrac ji [np. van D ijk 1980], dostarczają jed n ak niew iele in form acji o stosu n k ach m iędzy tym i m a k ro stru k tu ra m i a środkam i językow ym i stanow iącym i ich podstaw ę. Choć w yniki naszych b ad a ń w skazują, że obecność lub b rak pew nych pow ierzchniow ych środków językowych wpływa na jakość n arrac ji, w yniki dotychczasow ych b ad a ń nie zapew niają system ow ych ram pojęciow ych dla szczegółowego w yjaśnienia ta k ich w zajem nych oddziaływ ań.
N a zakończenie p rzedstaw im y przy k ład ta k ich in te rak cji, które m ogłyby być w łączone do ogólnego m odelu, gdyby kiedykolw iek został on stworzony. O dw oła m y się do n arrac ji 15-letniego chłopca cierpiącego na afazję [Ulatow ska i in. 1983], opow iadającego o w ypadku sam ochodow ym , jaki m iał m iejsce w trak cie w yprawy n a d jezioro P ossum K ingdom , gdzie planow ał on ponurkow ać z ru rk ą (snorkel).
Going to Possum Kingdom. Almost there.
Other guy was drunk. Head-on collision. And Mike S was driving. And me passenger. Head-on collision. And would’ve died.
Some guy stopped along the road. And put the snorkel in my throat. And would’ve died.
And other guy went insane. And that’s it. (s. 333)
N arrację tę, p odobnie jak in n e narrac je osób z afazją, cechuje uboga g ram aty ka (na poziom ie zdań) z zachow aną w szakże dobrą organizacją koncepcyjną. P od kreślm y in teresu jącą k o n stru k cję całości jako szeregow ania propozycji (proposi
tions), odnotow ując zarazem b ra k czasowników w k ilk u zdaniach, a także u p ro sz
czoną m orfologię pozostałych. Głównym środkiem oceny są pow tórzenia (np. „head- on collision” - „zderzenie czołowe”). Jasno u jęte zostało następstw o czasowe, od zw ierciedlające u m iejętność spójnego przedstaw ienia w ydarzenia. Samo zakoń czenie - „and th a t’s it” („i to w szystko”) p e łn i funkcję zrytualizow anego zakoń czenia sekw encji czasowej.
D alsza in terp retacja tej n arrac ji z perspektyw y teoretycznej w ym agałaby (choć by w m in im a ln y m zakresie) rozw ażenia n ie k tó ry c h kluczow ych in te ra k c ji. Po pierw sze, czy w yznaczniki poznaw czego uporządkow ania om aw ianych w ypadków i sygnały zw iązane z pow ierzchniow ą organizacją środków językowych są wobec
18
7
18
8
D o ciek an ia
siebie re d u n d a n tn e , czy też dostarczają różnych inform acji o czasowym n a s tę p stwie zdarzeń? Oczywiście, p ro stą narrac ję m ożna stworzyć poprzez łączenie in form acji, używając czasowników z niew ielką ilością wyznaczników czasowych. Lecz czy oznacza to, że sam a sekwencja opisyw anych w ydarzeń jest jedyną inform acją, która k sz tałtu je lin e arn y aspekt opow iadania? Jakie rodzaje n a rra c ji (np. złożone, odbiegające od linearnej organizacji czy też osadzone w o d m iennych dyskursach) zależą ściśle od pow ierzchniow ych znaczników czasowości? W jakich k ontekstach śro d k i językowe n a b ie ra ją istotnego zn aczenia dla kodow ania lin e arn y ch cech n a rra c ji i jak fu n k cjo n u ją w ogólnym jej rozw ijaniu?
Po drugie, jakie są w zględne role różnych in stru m e n tó w ew aluacji, a także jaki jest stopień zależności typów oceny od środków pow ierzchniow ych? N a przykład, pow tórzenie propozycji (propositions) - co w idać w powyższej n arrac ji - wymaga m in im aln y ch um iejętn o ści w erbalnych. Czy kiedy m ów iący stara się trafić w sed no, te n typ oceny jest skuteczniejszy niż inne? Jakie typy ew aluacji uw ypuklają inform acje n ajskuteczniej? K tóre z n ic h zależą od s tru k tu r pow ierzchniow ych?
M odel relacji m iędzy pow ierzchniow ym i stru k tu ra m i języka a organizacją dys k u rsu m u si uw zględniać w ięzi m iędzy językow ym i środkam i w yrażania czasowo ści i istotności znaczeniow ej. W ym agałby on rów nież uw zględnienia in terak cji tych środków z innym i, które czynią z n arrac ji złożoną form ę dyskursyw ną. Jak d otąd n ie stw orzono m odeli opisujących takie interakcje. M am y nadzieję, że b ad a n ia n a d afazją ofiarują, naw et jeśli na razie skrom ny, w gląd w te zagadnienia, przyczy n iając się do lepszego zro zu m ien ia m echanizm ów tw orzenia n arracji.
Przełożyli Anna Kineeka, Bogusław Zakrzewski, w spółpraca J a n Kordys, Grzegorz Grochowski
Cytowana literatura przedmiotu
B rookshire R .H ., N icholas L.E., 1993, Comprehension o f narrative discourse by aphasic
listeners, w: H .H . Brow nell, Y. Jo an ette (Eds.), Narrative discourse in neurologically impaired and normal aging adults, San D iego (CA): Singular.
Labov W., 1972, Language in the inner city. Studies in the Black English vernacular, P h ilad e lp h ia : U niversity of P ennsylvania Press.
Labov W., W aletzky J., 1967, Narrative analysis. Oral versions o f personal experien
ce, w: J. H elm (ed.), Essays on the verbal and visual arts. Proceedings o f the 1966 Annual Spring Meeting o f the American Ethnological Society, S eattle: U n iv ersity
of W a sh in g to n Press.
L ongacre R.E., 1981, A spectrum and profile approach to discourse analysis, „Text” 1. L ongacre R.E., 1983, The grammar o f discourse, N ew York: P lenum .
R obinson J.A., 1981, Personal narratives reconsidered, „Journal of A m erican F olklo re ” 94.
R u m elh art D .E ., 1975, Notes on a schema fo r stories, w: D.G. Bobrow, A.M. C ollins (eds.), Representation and understanding, N ew York: A cadem ic.
U latow ska H.K ., C h a p m a n S.B., 1994, Discourse macrostructure in aphasia, w: R.L. Bloom, L.K. Obler, S. D e S anti, J.S. E h rlich (eds.), Discourse analysis and appli
cations. Studies in adult clinical populations, H illsd ale (NJ): L aw rence E rlb au m
A ssociates, Inc.
U latow ska H .K ., F re ed m a n -S te rn R., D oyel A.W., M acaluso-H aynes S., N o rth A.J., 1983, Production o f narrative discourse in aphasia, „B rain an d L anguage” 19. U latow ska H.K ., Sadowska M ., 1989, Discourse and agrammatism, „Polish Psycho
logical B u lletin ” 20.
U latow ska H .K ., Sadow ska M ., 1992, Some observations on aphasic texts, w: S.J. H w ang, W.R. M e rrifield (eds.), Language in context. Essays fo r Robert E. Longa-
cre, A rlin g to n (TX): T h e S um m er In stitu te of L in g u istics-U n iv e rsity of Texas
at A rlington.
van D ijk T.A., 1980, Macrostructures. A n interdisciplinary study o f global structures in
discourse, interaction and cognition, H illsd ale (NJ): L aw rence E rlb au m A ssocia
tes, Inc.
Yekovitch F.R., T h o rn d y k e P.W., 1981, A n evaluation o f alternative functional models
o f narrative schemata, „Jo u rn al of Verbal L ea rn in g an d Verbal B ehavior” 20.
Abstract
HHanna K. Ulatowska University of Texas at Dallas Gloria Streit Olness
University of North Texas (Denton)
Some observations on narratives by aphasies and their contributions to narrative theory
The article discusses the importance of determining the relationship between sentence -level devices and narrative discourse for narrative theory. This issue is of special significance in the studies of aphasic language which often demonstrates a relative preservation of narrative discourse in spite of a disruption of sentence level devices. A theoretical account of this phenomenon could be determined provided that the relative role of specific sentence devices could be related to temporal-causative organization and evaluative structures necessary for construction of narrative discourse.
